خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه_ محسن رفیعی: انسان به دنیایی وارد شد که صحنه فراز و نشیب‌های مادی و معنوی برای اوست تا از میان آنها سعادت اخروی خود را تضمین کند. در آموزه‌های اسلامی، ضرر واقعی در این دنیا به نقصانی گفته می‌شود که موجب نقصان در آخرت شود. از این رو لازم است انسان با تمام عوامل اصلی آسیب رسان به سعادت خود آشنا شده و راه محافظت خود در آن شرایط را بیاموزد و اجرا کند.
کلمات ناب معصومین علیهم السلام، هماره نشانگر دقیق‌ترین، نزدیک‌ترین و بهترین راه عبور سالم از خطرات بوده است. امام صادق علیه السلام در سخنی گهربار می‌فرمایند: «ثَلَاثٌ لَا یَضُرُّ مَعَهُنَّ شَیْءٌ الدُّعَاءُ عِنْدَ الْکَرْبِ وَ الِاسْتِغْفَارُ عِنْدَ الذَّنْبِ وَ الشُّکْرُ عِنْدَ النِّعْمَةِ [۱] سه چیزند که با وجود آنها ضرری به انسان نمی‌رسد: دعا هنگام اندوه، طلب آمرزش هنگام گناه، شکر هنگام برخورداری از نعمت.» برای درک بهتر از این سه عامل به تشریح هر کدام می‌پردازیم.
دعا؛ راه زدودن گرد غم‌ها
«کرب» به معنای غم و اندوه شدید است. انسان‌های برگزیده خدا، وقتی دچار غم و اندوه شدید می‌شدند خدا را ندا می‌کردند و خداوند نیز خواسته آنها را می‌پذیرفت و از غم رهایی می‌داد. خدای متعال در مورد حضرت نوح علیه السلام می‌فرماید: «وَ نُوحاً إِذْ نادی مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَنَجَّیْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظیمِ [انبیا / ۷۶] و نوح را هنگامی که پیش از آن ندا کرد، پس ما دعایش را اجابت کردیم و او و خاندانش را از آن اندوه بزرگ نجات بخشیدیم.»
در داستان حضرت نوح علیه السلام می‌بینیم که دعا، اندوه تأثیر بسیار اندک تبلیغ نهصد ساله را از بین برد و موجب گشایش در کار فرستاده خدا و یاران اندکش شد. «نداء» همانند «دعاء» به معنای صدا زدن است و تفاوت این دو در آن است که در دعا، نام طرف مقابل نیز گفته می‌شود ولی در نداء این چنین نیست؛ گرچه گاهی این دو کلمه به جای یکدیگر نیز به کار برده می‌شوند.
دعا، نسخه رهایی انسان‌های مؤمن از اندوه‌ها و نگرانی‌هاست، چنانکه قرآن کریم در مورد حضرت یونس علیه السلام می‌فرماید: «فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمینَ فَحَشَرَ فَنادی فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنینَ [انبیا / ۸۸] تا در [دل] تاریکی‌ها ندا در داد که: «معبودی جز تو نیست، منزّهی تو، راستی که من از ستمکاران بودم.» پس [دعای] او را برآورده کردیم و او را از اندوه رهانیدیم، و مؤمنان را [نیز] چنین نجات میدهیم.»
استغفار؛ دارویی بی‌بدیل
مهمترین ضررهای انسان، آثار گناهان است. برای اینکه با انواع این ضررها آشنا شویم می‌توانیم نگاهی به این عبارات امیرالمؤمنین علیه السلام در دعای کمیل بیندازیم که می‌فرمایند: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَهْتِکُ الْعِصَمَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُنْزِلُ النِّقَمَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُغَیِّرُ النِّعَمِ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تَحْبِسُ الدُّعَاءَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِیَ الذُّنُوبَ الَّتِی تُنْزِلُ الْبَلَاءَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی کُلَّ ذَنْبٍ أَذْنَبْتُهُ وَ کُلَّ خَطِیئَةٍ أَخْطَأْتُهَا؛ خدایا بیامرز برایم آن گناهانی که پردهها را بدرد، خدایا بیامرز برایم آن گناهانی را که عقاب و کیفرها را فرو ریزد، خدایا بیامرز برایم آن گناهانی را که نعمت‌ها را تغییر دهد، خدایا بیامرز برایم آن گناهانی را که از دعا جلوگیری کند، خدایا بیامرز برایم آن گناهانی را که بلا نازل کند، خدایا بیامرز برایم هر گناهی که کردهام و هر خطایی که از من سر زده.»
آری، توجه به گناهان و استغفار از آنها هر چه زودتر باشد، مفیدتر است تا جایی که امام صادق علیه السلام در کلام دیگری می‌فرمایند: «مَا مِنْ عَبْدٍ أَذْنَبَ ذَنْباً إِلَّا أُجِّلَ مِنْ غَدِهِ إِلَی اللَّیْلِ فَإِنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ [۲] نیست بندهای که گناه کند، مگر آنکه خداوند تا فردا شبِ آن روز به او مهلت میدهد، پس اگر استغفار کند، بر او نوشته نمیشود.»
اگر با دیده دل بنگریم گناه، بیماری و درد روح است که تنها داروی آن، طلب بخشش از خداوند بخشنده است؛ چنانکه امام صادق علیه السلام در روایت دیگری از رسول خدا صلّی الله علیه و آله نقل می‌کنند که فرمودند: «لِکُلِّ دَاءٍ دَوَاءٌ وَ دَوَاءُ الذُّنُوبِ الِاسْتِغْفَارُ [۳] هر دردی دوا و درمانی دارد و داروی گناه، طلب آمرزش و استغفار کردن است.» با این وصف، استغفار می‌تواند با از بین بردن گناهان، انسان را از آثار سو آنها در امان دارد.
راهبرد شکر نعمت
پیامدهای ناگوار ناسپاسی، از جمله سنت‌های الهی است. قرآن کریم سرزمین پرنعمت و آسایشی را مثال می‌زند که به خاطر ناسپاسی دگرگون شد. می‌فرماید: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ [نحل / ۱۱۲] و خدا شهری را مثل زده است که امن و امان بود [و] روزیش از هر سو فراوان می‌رسید، پس نعمتهای خدا را ناسپاسی کردند، و خدا هم به سزای آنچه انجام میدادند، طعم گرسنگی و هراس را به [مردم] آن چشانید.»
نعمتهای خدا، تنها نعمتهای مادی نیستند بلکه آرامش، امنیت، ایمان، معنویت و… نیز از جمله نعمتهای بزرگ الهی هستند که اگر شکر آنها را به جای نیاوریم از ما گرفته می‌شوند و عکس آنها جایشان را پر می‌کند، چنانکه طبق آیه شریفه، نعمت و امنیت جای خود را به گرسنگی و ترس دادند.
از جمع‌بندی از سه فراز کلام گهربار امام صادق (علیه السلام) درمی‌یابیم که انسان در هر حالی، حال اندوه یا نعمت و یا حتی گناه، برای در امان ماندن از هر گونه ضرر و نقصانی باید خداوند را یاد کند چرا که غفلت از یاد خدا در هر یک از این حالات، اقوام و طوایف و انسان‌های فراوانی را بدعاقبت و خسران‌زده کرده است.
پی‌نوشت:
[۱] کافی، ج ۲، ص ۹۵
[۲] الزهد، ص ۷۰
[۳] وسایل الشیعة، ج ۱۶، ص: ۶۹