وحید صداقت کارگردان مستند سینمایی «صحنه‌هایی از یک جدایی» که این روزها در گروه سینمایی «هنر و تجربه» در حال اکران است، در گفتگو با خبرنگار مهر درباره شرایط عرضه این مستند گفت: «صحنه‌هایی از جدایی» اسفندماه سال گذشته و یک هفته قبل از تعطیلی سینماها به خاطر شیوع بیماری کرونا، وارد چرخه اکران شده بود اما بعد از آن بلافاصله سینماها تعطیل شدند. در این بازه زمانی سه، چهار ماهه ما یا باید آن را مثل خیلی از فیلم‌های دیگر به صورت آنلاین اکران می‌کردیم که متاسفانه موفق نشدیم یا به اکران آن در زمان بازگشایی سینماها در سایه کرونا رضایت می‌دادیم.
صداقت ادامه داد: البته اگر شرایط خوبی در حوزه اکران اینترنتی وجود داشت، دوست داشتیم فیلم را به صورت آنلاین به نمایش بگذاریم چون می‌دانستیم اگر سینماها باز بشوند، خیلی طول می‌کشد تا شرایط عادی شود. از طرف دیگر به این فکر می‌کردیم که فیلم‌های جدید هم به چرخه اکران اضافه می‌شوند.
نگاه بالا به پایین پلتفرم‌های اکران اینترنتی به فیلم‌های هنر و تجربه!
وی افزود: اگر امکان ویژه‌ای وجود داشت من از اکران اینترنتی استقبال می‌کردم ولی متاسفانه پلتفرم‌هایی که در حال حاضر وجود دارند به جز پلتفرم‌های تخصصی فیلم‌های مستند، نگاه از بالا به پایین به فیلم‌های «هنر و تجربه» دارند و با مبالغ بسیار ناچیز قرار داد می‌بندند که حتی گفتنش مانند یک شوخی است. برای مثال پیشنهاد زیر ۲۰ میلیون تومان می‌دهند. گویا دوست دارند با این مبالغ فیلم‌های «هنر و تجربه» را در اختیار بگیرند.
برچسب «هنر و تجربه» را به فیلم می‌زنند و می‌گویند ما مخاطب سریال‌بین و فیلم‌های روز داریم، آثار «هنر و تجربه» چندان در سایت ما بازخورد ندارد و با همین منطق عددهای خیلی پایین برای خرید امتیاز پخش فیلم پیشنهاد می‌دهند که اصلاً به نظر من در شأن یک مستند نیست که بخواهد با چنین مبالغی روی این پلت فرم‌ها قرار بگیرد این مستندساز ادامه داد: درواقع برچسب «هنر و تجربه» را به فیلم می‌زنند و می‌گویند ما مخاطب سریال‌بین و فیلم‌های روز داریم، آثار «هنر و تجربه» چندان در سایت ما بازخورد ندارد و با همین منطق عددهای خیلی پایین برای خرید امتیاز پخش فیلم پیشنهاد می‌دهند که اصلاً به نظر من در شأن یک مستند نیست که بخواهد با چنین مبالغی روی این پلت فرم‌ها قرار بگیرد. به همین دلیل نتوانستیم نتیجه‌ای بگیریم و خود به خود «صحنه‌هایی از یک جدایی» به چرخه اکران برگشت.
صداقت افزود: البته در حال حاضر دو، سه فیلم بیشتر در «هنر و تجربه» نمایش ندارند و این شانس را داریم که سانس‌های بیشتری داشته باشیم با این وجود می‌دانیم که طول می‌کشد مردم دوباره به سینما بروند و فیلم ببینند.
کارگردان «صحنه‌هایی از یک جدایی» تأکید کرد: تماشاگران «هنر و تجربه» کمی با تماشاگران فیلم‌های عامه‌پسند متفاوتند و به نظرم برای سینما رفتن مجدد دست‌به‌عصاتر هستند اما از سوی دیگر هم با توجه به اینکه «هنر و تجربه» مخاطب خاص دارد، خود به خود فاصله‌گذاری اجتماعی در آن بیشتر رعایت می‌شود یعنی حتی وقتی کرونا هم نبود کمتر پیش می‌آمد که فیلم‌های پرمخاطب «هنر و تجربه» با انبوه جمعیت در سالن مواجه شوند.
وی افزود: به نظرم کم‌کم از این آثار هم استقبال می‌شود اما مقداری طول می‌کشد. به این نکته هم باید توجه کرد که فیلم‌های «هنر و تجربه» محدودیت‌های زمانی فیلم‌های اصلی را هم ندارند و شاید در نهایت دود این ماجراها کمتر در چشم ما برود.
صداقت در ادامه درباره تجربه ساخت مستند «صحنه‌هایی از یک جدایی» بیان کرد: ماجرای ساخت این فیلم از یک آشنایی با اصغر فرهادی شروع شد؛ من در کارگاه‌های آموزشی او شرکت کرده بودم، فیلم «جدایی نادر از سیمین» هم فیلم محبوبی برایم بود، بنابراین وقتی اصغر فرهادی را از نزدیک شناختم از او خواستم درباره «جدایی نادر از سیمین» مستندی بسازم. در همان زمان متوجه شدم راش‌های ویژه و دیده نشده‌ای هم از «جدایی نادر از سیمین» وجود دارد که برای علاقه‌مندان جدی‌تر سینما می‌تواند خیلی جذاب باشد. از همین رو موضوع را با او مطرح کردم به همین ترتیب آرام‌آرام ساخت «صحنه‌هایی از یک جدایی» از یک فیلم پشت صحنه صرف خارج شد. در ادامه هم با خود آقای فرهادی مصاحبه مفصلی انجام دادیم ضمن اینکه گفتگوهایی با چند فیلمساز مطرح دنیا که نگاه مثبتی به این فیلم داشتند، کردیم و رفته و رفته این فیلم شکل گرفت.
این کارگردان درباره اینکه وحید حسینی که تصاویر پشت صحنه «جدایی نادر از سیمین» را ضبط کرده بود، به‌عنوان یک مستندساز (که اثر تحسین‌شده «بزم رزم» را هم در کارنامه دارد) چرا خود مستندی در این زمینه نساخته و راش‌هایی که در اختیار داشته در اختیار او قرار داده است هم توضیح داد: درباره اینکه چرا خود وحید حسینی این فیلم را نساخته، واقعاً دلیلش را نمی‌دانم ولی خوشحالم که ایشان پلان‌های پشت صحنه را تهیه کرده بود چون این پلان‌ها را صرفاً یک تصویربردار پشت صحنه عادی نگرفته بلکه کسی تهیه کرده که خودش فیلم مستند کارگردانی می‌کند. در واقع فارغ از جذابیت اتفاقاتی که جلوی دوربین پشت صحنه می‌افتد، وحید حسینی هم با نگاه خاص خودش این پلان‌ها را از زوایای خوبی گرفته بود و بخش عمده‌ای از جذابیت فیلم ما هم به خاطر تصاویر پشت صحنه «جدایی نادر از سیمین» است که ما از آنها استفاده کردیم. این راش‌ها توسط دستیاران آقای فرهادی در اختیار من قرار داده شد.
وی ادامه داد: به زعم خودم «صحنه‌هایی از یک جدایی» یک فیلم پشت صحنه نیست. بلکه مستندی درباره یک فیلم دیگر است که در آن تصاویر پشت صحنه هم وجود دارد. یعنی در ۷۷ دقیقه زمان مستند ما، شاید یک سوم آن نمای پشت صحنه «جدایی نادر از سیمین» باشد و دو سوم دیگر نماهای خود فیلم یا گفتگوها و تصاویر آرشیوی است. درواقع می‌توانم بگویم «صحنه‌هایی از یک جدایی» مستندی درباره «جدایی نادر از سیمین» است و نه لزوماً یک مستند پشت صحنه.
این مستندساز افزود: «صحنه‌هایی از یک جدایی» از یک فیلم پشت صحنه صرف مفصل‌تر است و از زوایای گوناگون به «جدایی نادر از سیمین» پرداخته است. اینکه چرا درباره فیلم‌های دیگر کمتر این اتفاق می‌افتد که فیلم‌هایی برایشان ساخته شود، بخشی به اهمیت خود فیلم و بخشی به جذابیت کار فرهادی برمی‌گردد که خیلی‌ها دوست دارند این فیلم را ببینند. خیلی‌ها در کلاس‌های اصغر فرهادی شرکت می‌کنند و خیلی‌ها می‌توانند این مسایل و آموزه‌ها را در فیلم ما ببینند. البته در «صحنه‌هایی از یک جدایی» چند آیتم وجود دارد که من سعی کردم از آنها استفاده کنم درواقع خواستم این مستند را با چیدمان تصاویر، تدوین و فراهم کردن شرایط، به سرانجام برسانم.
صداقت با اشاره به اهمیت تمرین‌های پیش از آغاز فیلمبرداری در آثار اصغر فرهادی مطرح کرد: تمرین‌های پیش از آغاز رسمی فیلمبرداری، همیشه برای اصغر فرهادی یکی از مراحل مهم است چون قرار است در این مرحله مسایلی مهمی مانند کار با بازیگر، تحلیل نقش‌ها و آمادگی گروه شکل بگیرد. به نظرم همین مراحل بخش‌های جذابی است که در فیلم پشت صحنه می‌شود به خوبی استفاده کرد برای مثال می‌شود نشان داد که چند ماه قبل از آغاز فیلمبرداری، چه اتفاقاتی افتاده است تا گروه اینگونه جلوی دوربین بروند به همین واسطه می‌توانم بگویم که تمرین‌های قبل از فیلمبرداری اهمیت ویژه‌ای برای اصغر فرهادی دارد در حالی که ممکن است فیلمسازان دیگر کمتر در این مرحله وقت بگذارند.
وی ادامه داد: بخشی از جذابیت فیلم ما به خاطر «جدایی نادر از سیمین»، اتفاقات آن و خاطراتی است که درباره آن داریم. برای مثال «جدایی نادر از سیمین» جوایز زیادی گرفت که به هر ایرانی حس غرور ملی داشت. من هم سعی کردم به نوبه خودم وقتی مشغول ساخت «صحنه‌هایی از یک جدایی» درباره این فیلم هستم تا جایی که می‌توام به جذابیتش اضافه کنم و در کارگردانی و تدوین این موضوع را پیش ببرم. من سعی خودم را کردم تا آن را در بهترین وجهی که می‌توانم ارایه بدهم چون علقه خاصی به «جدایی نادر از سیمین» داشتم البته نه صرفاً به خاطر وجوه سینمایی، جوایز و اتفاقات ویژه آن. درواقع به نوعی آن رابطه نادر و پدرش برای من اهمیت خاصی داشت چون در زندگی شخصی تجربه و از نزدیک با فیلم ارتباط برقرار کرده بودم که این موضوع هم بی تاثیر نبود.
صداقت افزود: نوع آشنایی من با اصغر فرهادی، بر انجام مصاحبه‌ها تاثیرگذار بود. در فیلم‌هایی که درباره او ساخته شده شاید مصاحبه‌ها بیشتر رو به دوربین بوده و فضای گفتگو رسمی‌تر بوده در این فیلم اما به نحوی با انتخاب دوربین روی دست و حرکت سیال، هم در دفتر ایشان و هم در جاهایی که با اصغر فرهادی همراهی می‌کنیم، سعی در تغییر این فضا داشتم. این موارد، کارهایی بود که سعی کردم انجام بدهم اما نمی‌دانم اگر چنین فیلم توسط فردی دیگر ساخته می‌شد، همین‌قدر جذاب درمی‌آمد یا نه، البته من هم ادعایی ندارم.
مستندهایی با کارکرد انتقال تجربه فیلمسازی
این کارگردان توضیح داد: قبل از اینکه «صحنه‌هایی از یک جدایی» اکران شود، ما مستند دیگری به نام «درباره فروشنده» ساخته بودیم که استارت ساخت آن بعد از «صحنه‌هایی از یک جدایی» خورد ولی قبل از همین فیلم اکران شد. یک امکان خوبی که «هنر و تجربه» فراهم کرده و جذاب است این است که فیلم در شهرهای مختلف به نمایش گذاشته می‌شود. وقتی برای اکران «درباره فروشنده» به شهرستان‌های مختلف می‌رفتیم، افراد مختلف به ویژه دانشجویان تشکر می‌کردند و می‌گفتند این انتقال تجربه در «درباره فروشنده» به خوبی اتفاق افتاده، در کشور ما همه امکانات در پایتخت متمرکز است و افراد کمتر این امکان را دارند که به تهران بیایند و در کلاس‌های سینمایی که بعضاً گران هم هستند، شرکت کنند. به همین ترتیب این افراد خیلی چیزها را می‌توانستند در «درباره فروشنده» ببینند و یاد بگیرند به همین جهت خیلی راضی بودند. این اتفاق در «صحنه‌هایی از یک جدایی» هم اتفاق افتاده و می‌تواند مثل یک مستر کلاس برای علاقه‌مندان جدی سینما باشد.
افراد مختلف به ویژه دانشجویان تشکر می‌کردند و می‌گفتند این انتقال تجربه در «درباره فروشنده» به خوبی اتفاق افتاده، در کشور ما همه امکانات در پایتخت متمرکز است و افراد کمتر این امکان را دارند که به تهران بیایند و در کلاس‌های سینمایی که بعضاً گران هم هستند، شرکت کنند. به همین ترتیب این افراد خیلی چیزها را می‌توانستند در «درباره فروشنده» ببینند و یاد بگیرند به همین جهت خیلی راضی بودند وی درباره پیوند محتوایی بین «جدایی نادر از سیمین» و «صحنه‌هایی از یک جدایی» مطرح کرد: زمانی که خواستم کار ساخت «صحنه‌هایی از جدایی» را شروع کنم به این فکر کردم که چگونه می‌شود به یک فیلم یکپارچه رسید و چگونه باید انسجام داشته باشیم. باید راهی برای این امر پیدا می‌کردیم. در «جدایی نادر از سیمین» دو خانواده حضور داشتند که در تقابل با همدیگر و از ۲ طبقه اجتماعی مختلف بودند ضمن اینکه این اولین باری بود که فیلمی در برلین جایزه گروهی برای تمام بازیگران می‌گرفت. من از این ۲ عنصر استفاده کردم و روایتم را بر اساس کاراکترها پیش بردم. یعنی به گونه‌ای چیدم که فیلمنامه و قصه از صفر به صد برسد و هم بخش‌بخش با هرکدام از اعضای این خانواده همراه باشیم درواقع از اتفاقاتی که در «جدایی نادر از سیمین» افتاده بود، وام گرفتم که بتوانم فیلم خودم را بسازم.
صداقت اظهار کرد: فرم روایی فیلمم هم از همان سینمای فرهادی وام می‌گیرد. به طور کلی در این باره بحث مفصلی وجود دارد. این موضوع مطرح است که فیلمی که درباره یک فیلم دیگر است، چقدر می‌تواند مستقل باشد و چقدر وام دار آن فیلم باشد؟ من قطعاً از «جدایی نادر از سیمین» وام گرفتم و این به جذابیت کار ما اضافه کرده است.
وی درباره تعامل بین صحنه «صحنه‌هایی از یک جدایی» و پشت صحنه «جدایی نادر از سیمین» هم بیان کرد: من ابتدا یک نسخه ۶۰ دقیقه‌ای تدوین کردم که در آن نسخه سعی کرده بودم اصلاً از نماهای «جدایی نادر از سیمین» استفاده نکنم و به جوایز و… کمتر اشاره کنم چون قبلاً فیلم‌هایی ساخته شده بود که مفصل به بحث جوایز پرداخته بودند اما بعد از اینکه آن نسخه آماده شد احساس کردم جای خالی صحنه‌های «جدایی نادر از سیمین» دیده می‌شود و از آنجایی که ممکن است «صحنه‌هایی از یک جدایی» به سندی درباره «جدایی نادر از سیمین» تبدیل شود باید یک بخش از بازخوردهای جهانی فیلم را هم داخل «صحنه‌هایی از یک جدایی» بیاورم. چه بسا تماشاگرانی بودند که وقتی فیلم را می‌دیدند می‌گفتند ما دوست داشتیم با همان حس پشت صحنه سالن را ترک کنیم ولی برای اینکه یک فیلم کامل درباره «جدایی نادر از سیمین» باشد، من این بخش‌ها را اضافه و این هارمونی صحنه و پشت صحنه را ایجاد کردم. همچنین سعی کردم گفتگوی اصغر فرهادی و فیلمسازان دیگر هم ریتم خوبی به فیلم بدهد که در ۷۷ دقیقه زمان «صحنه‌هایی از یک جدایی» علاوه بر جذابیت‌های بصری پشت صحنه، صحنه هم حفظ شود.
صداقت با اشاره به گفتگو با فیلمسازان جهانی درباره اصغر فرهادی، بیان کرد: قسمت‌هایی از فیلم ما که در آن افراد دیگر درباره اصغر فرهادی صحبت می‌کنند، ۲ بخش دارد؛ بخشی از آن را که در ۶۰، ۷۰ دقیقه اصلی فیلم است، خودمان فیلمبرداری کردیم که شامل صحبت با ابراهیم گلستان، ژان کلود کریر (فیلمنامه‌نویس شناخته شده سینما) و مایک لی (کارگردان مطرح سینمای جهان) می‌شود، اما صحبت‌های مدیر کمپانی سونی پیکچرز و چند فیلمساز دیگر حالت آرشیوی دارد.
وی افزود: ما برای بخش اول که فیلمسازان بزرگی صحبت می‌کنند، اسامی بیشتری داشتیم. آنها بعد از موفقیت‌های جهانی از این فیلم تمجید کرده و به اصغر فرهادی تبریک گفته بودند از همین رو من لیست بلند بالایی از اسامی این افراد تهیه کرده بودم. غالب آنها هم قبول کردند در فیلم ما حضور داشته باشند اما متاسفانه به دلیل اینکه در قاره‌های مختلف بودند ما کمتر توانستیم امکان ضبط تصویری را داشته باشیم. خیلی از آنها در آمریکا بودند که سفر برای ما به راحتی مقدور نبود. از این بابت شاید اگر این اتفاق می‌افتاد خیلی به ما کمک می‌کرد و تکامل خاصی به گفتگوها می‌داد ولی میسر نشد. بنابراین من ترجیح دادم «صحنه‌هایی از یک جدایی» را با مصاحبه همین سه، چهار نفر و تصاویر آرشیوی ببندم. جرقه این امر هم چنین زده شد که من یک بار نامه‌ای از آقای گلستان خواندم که به آقای فرهادی بعد از فیلم «جدایی نادر از سیمین» تبریک گفته بود. دوست داشتم به نحوی این نامه را داخل فیلم بیاورم چون نامه جذابی بود. آقای گلستان لحن و ادبیات خود را به صورت نامه نوشته و ایمیل کرده بود ولی از آنجایی که ممکن بود آوردن خود نامه به شکل بصری در فیلم خوب نباشد، به مصاحبه با ابراهیم گلستان پرداختیم.
وی در پایان درباره واکنش اصغر فرهادی به مستند «صحنه‌هایی از یک جدایی» هم گفت: با توجه به آشنایی‌ای که از قبل با اصغر فرهادی داشتم و یک مستند دیگر هم درباره فیلم دیگر ایشان ساخته بودم، به نوعی قبل از اینکه «صحنه‌هایی از یک جدایی» ساخته شود، او رویکرد من را نسبت به فیلم «جدایی نادر از سیمین» می‌دانست و تعامل خوبی جهت انجام گفتگوها شکل گرفت و پس از آماده شدن فیلم کار را دیدند و دوست داشتند.