خبرگزاری مهر، گروه بین الملل -آذر مهدوان: سرانجام پس از کش‌وقوس‌های فراوان جمعه گذشته (۲۰ تیر) دادگاه عالی اداری ترکیه بر تغییر کاربری موزه ایاصوفیه پس از ۸۶ سال رأی مثبت دادوازاین‌پس قرار است درهای این مسجد به روی نمازگزاران گشوده شود، موضوعی که همچنان در داخل و خارج از ترکیه سروصدای بسیاری به پا کرده است.
پس از صدور این حکم رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در مقابل دوربین‌ها قرار گرفت و با استقبال از حکم دادگاه قضائی کشور گفت که برنامه‌ریزی لازم را به‌سرعت انجام می‌دهیم تا روز جمعه ۲۴ ژوئیه ۲۰۲۰ نماز جمعه در مسجد ایاصوفیه اقامه شود و به‌این‌ترتیب این مسجد را به‌عنوان محلی برای عبادتگاه افتتاح خواهیم کرد. اردوغان‌همچنین تأکید کردکه ایاصوفیه ویژگی خود به‌عنوان میراث جهانی مشترک را نیز حفظ خواهد کرد.
ایاصوفیه بنایی دینی در سایه کشمکش‌های سیاسی
مسجد ایاصوفیه بنایی دینی است که به علت اهمیتش تمامی رویدادهای تاریخی، فرهنگی و حتی کشمش‌های سیاسی را در خود جای‌داده است. این بنای تاریخی در قرن ششم میلادی توسط پادشاهان روم شرقی بنا شد، و روزگاری محل تاج‌گذاری پادشاهان مسیحی بود. تا اینکه در سال ۱۴۵۳ «قسطنطنیه» توسط سلطان محمد فاتح فتح می‌شود و نام این شهر به اسلامبول (فراوانی اسلام) و سپس به‌مرورزمان به استانبول تغییر پیدا می‌کند. چند روز پس از فتح استانبول در یکم ژوئن ۱۴۵۳ اولین نماز جمعه در این مسجد اقامه می‌شود و سلطان محمد به‌طور رسمی اعلام می‌کند که ایاصوفیه به‌عنوان مسجد برای مسلمانان مورداستفاده قرار خواهد گرفت. در دوره سلطان سلیمان اول (مشهور به سلیمان قانونی) هم نقاشی‌ها، نگارگری‌ها و نمادهای مسیحی داخل ایاصوفیه پوشانده شد تا نماز جمعه در آنجا خوانده شود.
مسجد ایاصوفیه در زمان امپراتوری عثمانی تا سال ۱۶۱۶ میلادی یعنی تا قبل از ساخت مسجد سلطان احمد از مهم‌ترین مساجد قلمرو این امپراتوری به شمار می‌رفت.
هرچند در پس تأسیس ترکیه نوین در سال ۱۹۲۳ این مکان تا مدتی به‌عنوان مسجد مورداستفاده قرار می‌گرفت اما در سال ۱۹۳۱ درهای آن به روی نمازگزاران بسته شد و با تصمیم مصطفی کمال آتاتورک بنیان‌گذار ترکیه در ۲۴ نوامبر سال ۱۹۳۴ این مسجد به موزه تبدیل شد.
ایاصوفیه که در لیست میراث فرهنگی یونسکو نیز ثبت‌شده است یکی از مهم‌ترین بسترهای درآمدی دولت ترکیه به شمار می‌رود. حتی بنا به آمار رسمی در سال گذشته بیش از سه میلیون و ۷۰۰ هزار نفر از ایاصوفیه دیدار کردند، که این یعنی بیشتر از هر موزه دیگری در ترکیه از این مکان بازدید شده است.
و حالا پس از گذشت ۸۶ سال این بنا دوباره قرار است به‌عنوان مسجدی فعال به روی مسلمانان باز شود. تصمیمی که دولت ترکیه علی‌رغم مخالف برخی کشورها قصد اجرایی کردن آن را دارد.
ترور نیوزلند و پویش ایاصوفیه
می‌توان گفت ماجرای زمزمه بازگشایی دوباره مسجد ایاصوفیه به روی نمازگزاران از حمله تروریستی نیوزلند آغاز شد. ۱۵ مارس سال ۲۰۱۹ بود که در پی حمله به دو مسجد در ساعت اقامه نماز جمعه موجب جان باختن ۵۰ تن از افراد حاضر در مسجد شد. «برنتون تارانت» عامل اصلی این عملیات که پیش از اقدام به حمله‌اش، مانیفست خود را منتشر کرده بود با خطاب قرار دادن مردم ترکیه گفته بود که می‌توانید در خاک خود با آرامش زندگی کنید، به شما مردم ساکن شرق استانبول آسیبی نخواهد رسید، اما در سمت غرب (بخش اروپایی استانبول) جایی را برای زندگی امتحان نکنید و نه در اروپا این کار را نکنید، زیرا شما را خواهیم کشت. ما به «کنستانتینو پولیس» (قسطنطنیه سابق و استانبول فعلی) آمده و همه مساجد و مناره‌های شما را ویران می‌کنیم. ایاصوفیه از مناره‌ها پاک‌سازی خواهد شد و «کنستانتینوپولیس» (استانبول) مجدداً مسیحی خواهد شد.
همین مانیفست نیز موجب شد دوباره درخواست جامعه ترکیه برای بازگشایی مسجد ایاصوفیه مطرح شود به‌طوری‌که در فضای مجازی پویش هشتگ ایاصوفیه به راه افتاد.
نکته جالب‌توجه این است اردوغان در آن دوره در مقابل این خواسته مخالفت کرده بود. به‌طوری طی سخنانی گفته بود که مسجد «چاملیچا» چهار پنج برابر ایاصوفیه هست و بهتر است وارد چنین بازی‌هایی نشویم زیرا بازگشایی دوباره ایاصوفیه به‌عنوان مسجد بعد سیاسی نیز دارد.
چرایی تغییر کاربری ایاصوفیه از موزه به مسجد
در ابتدا باید عنوان کرد زمانی اردوغان با خواسته مردم در خصوص تغییر کاربری ایاصوفیه مخالفت کرده بود که دقیقاً در آستانه انتخابات شهرداری‌ها بود. خود رئیس‌جمهور ترکیه هم‌فکر نمی‌کرد در این انتخابات قرار است حزب متبوعش این‌گونه شکست بخورد. شکست سنگین حزب عدالت و توسعه در انتخابات شهرداری و از دست دادن کلان‌شهرها قدرت سیاسی اردوغان را زیر سوال برد.
در پی آن نیز دولت ترکیه اقدامات بسیاری هم در سیاست داخلی هم در سیاست خارجی انجام داد که یکی از مهم‌ترین دلایل اقداماتش تثبیت قدرت خود در افکار عمومی ترکیه بود. اولین مورد آن بازمی‌گردد به اصرار ترکیه در خرید اس -۴۰۰ از روسیه که علی‌رغم مخالفت و تهدیدهای واشنگتن این تبادل را به سرانجام رساند.
دومین اقدام هم عملیات ترکیه در سوریه معروف به عملیات چشمه صلح بود. حالا با اتخاذ تصمیم تغییر کاربری ایاصوفیه آن‌هم بدون توجه به واکنش‌های خارجی، این بار نیز خواست میان مردم کشورش به‌خصوص مقابل میراث داران مصطفی کمال آتاتورک (کمالیست ها) قدرت‌نمایی کند.
از طرفی دولت ترکیه در چند سال اخیر در تلاش است خود را رهبر جهان اسلام نشان دهد و همیشه بر سر این موضوع با عربستان سعودی در حال رقابت بوده است و حالا موضوع ایاصوفیه می‌توانست همانند سمبلی باشد تا اردوغان را به اهداف خود نزدیک‌تر کند. اقدامی که صدای اتحادیه اروپا و جهان ارتدوکس را درآورده است.
واکنش داخلی و خارجی
این اقدام واکنش‌های بسیاری را در داخل جامعه ترکیه و البته در جامعه جهانی داشته است. به‌طوری‌که برخی کاربران توییتری در ترکیه از این اقدام دولت انتقاد کرده و نوشتند که ایاصوفیه نمی‌تواند حلال مشکلات اقتصادی کشور باشد.
«الیف شافاک» نویسنده مطرح ترکیه نیز در یک پیام توییتری تغییر کاربری ایاصوفیه را تصمیمی اشتباه خواند و نوشت که اتخاذ چنین تصمیمی طبق منافع سیاسی دولت است.
«نوشن منگو» روزنامه‌نگار ترک نیز عنوان کرد که حزب حاکم به داشتن حس «پیروزی در مقابل دشمن» وابستگی پیداکرده است. او به‌طور مداوم به این احساس نیاز دارد تا سرپا بماند درنتیجه این تصمیم نیز بر اساس همین احساس گرفته‌شده است.
«شیرین پایزان» از روزنامه‌نگاران مشهور ترکیه نیز در صفحه توییتری خود نوشت که مسأله ایاصوفیه مسیر را برای کشورهای اروپایی هموار کرد. ازاین‌پس هر مسجدی که در این کشورها به کلیسا تبدیل شود و یا هر میراث عثمانی موجود در این کشورها نابود شود دیگر حق اعتراض نداریم.
اما این موضوع بیشتر از اینکه در داخل جامعه ترکیه سروصدا به پا کند در خارج از ترکیه واکنش‌های بسیاری در پی داشت.
اولین کشوری که به مسأله ایاصوفیه واکنش نشان داد کشور یونان بود. «کیراکوس میچوتاکیس» نخست‌وزیر یونان اعلام کرد که تصمیم ترکیه برای تغییر کاربری ایاصوفیه اقدامی در جهت تضعیف روابط آتن و آنکارا است.
روسیه نیز با ادبیات نرم‌تری خواستار توجه دولت ترکیه در اتخاد این تصمیم به دیگر کشورها شده بود. پاپ فرانسیس رهبر کاتولیک‌های جهان دو روز پس از تصمیم ترکیه مبنی بر تبدیل موزه ایاصوفیه شهر استانبول به مسجد، به این اقدام واکنش نشان داد. پاپ در موعظه هفتگی خود در واتیکان ضمن ابراز ناراحتی از اقدام ترکیه، آن را اقدامی «ناامیدکننده» توصیف کرد. حتی جو بایدن رقیب انتخاباتی ترامپ نیز از این اقدام اردوغان ابراز نگرانی کرده و خواستار منصرف شدن دولت ترکیه از این تصمیم شد.
در پایان باید گفت ایاصوفیه یک میراث فرهنگی مشترک میان جهان مسلمان و ارتدوکس- ترکیه و یونان بود که دولت ترکیه با اتخاذ چنین تصمیمی روابط سیاسی خود را با اروپا وارد مرحله سخت‌تری کرد.
کشور ترکیه که سال‌هاست در تلاش برای عضویت در اتحادیه اروپا است این بار نیز با برانگیختن خشم اروپا شرایط ورود خود به اتحادیه اروپا را مشکل‌تر کرده است. به‌خصوص که برخی دولت‌ها بخصوص دولت خواستار توقف روند مذاکره اتحادیه اروپا با آنکارا شده‌اند.