خبرگزاری مهر؛ گروه استانها- آرش صالحی: باغستان سنتی قزوین پدیده‌ای طبیعی، فرهنگی، تاریخی و زیستی است که بیش از ۱۲۰۰ سال قدمت دارد و قزوین را به شاخص‌ترین باغ شهر ایران در طول تاریخ تبدیل کرده است.
این باغستان سنتی و کهن تا چند دهه قبل بیش از ۵ هزار هکتار وسعت داشت و مانند حلقه‌ای قزوین را دربرگرفته بود؛ اما به خاطر مشکلاتی مانند تجاوز به حریم باغستان، تغییر کاربری زمین‌های باغستان و مشکل تأمین آب، مساحت باغستان قزوین به کمتر از ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار کاهش پیدا کرده است.
البته در سال‌های اخیر مسئولان ارشد استان و مدیران شهری قزوین همواره از ضرورت حفظ این میراث ملی گفته‌اند؛ اما برای التیام زخم‌های بزرگ‌ترین میراث کهن قزوینی‌ها، اقدامات عملی کمی انجام‌شده و در راه حفظ باغستان حرف، جایگزین عمل شده است.
بااین‌حال در سال‌های اخیر سازمان‌های مردم نهادی در حمایت از باغستان سنتی شکل‌گرفته‌اند که در کنار سازمان باغستان که توسط شهرداری تشکیل‌شده نقش بسزایی در حفظ این حلقه سبز پیرامون مینو شهر داشته‌اند.
باغستان ریه تنفسی قزوین
مدیرعامل شرکت تعاونی باغستان سنتی قزوین در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه باغستان مانند ریه شهر قزوین است که تصور قزوین بدون باغستان ممکن نیست، گفت: وجود باغستان سنتی در پیرامون شهر قزوین علاوه بر اینکه جلوی عبور ریزگردها و نفوذ گردوغبار به شهر را می‌گیرد، امواج مضر را به خود جذب می‌کند و سبب تلطیف هوا و آرامش ذهنی شهروندان مینودری هم می‌شود.
مرتضی تدین افزود: همچنین وجود باغستان سبب حفاظت شهر و روستاهای پایین‌دست قزوین از خطر سیلاب و خسارات ناشی از آن می‌شود که این نقش مفید را در جریان بارندگی‌های شدید ۲ سال اخیر هم مشاهده کردیم.
وی با اشاره به تأثیر مهم باغستان در حفظ و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی و قنات‌های استان قزوین ادامه داد: باغستان با جذب آب رودخانه‌های فصلی و سیلاب آن‌ها و نگه‌داشتن این آب‌ها در خود، به‌مانند آبخوانی عمل می‌کند که نیاز سفره‌های آب زیرزمینی را تأمین کرده و سبب تقویت آن‌ها می‌شود.
الگوی پایدار کشاورزی طبیعی و فرهنگ باغداری
این فعال زیست‌محیطی، باغستان قزوین را الگوی پایداری از کشاورزی طبیعی و فرهنگ باغداری توصیف کرد و گفت: در زمانی که قزوین هنوز صنعتی نشده بود، باغستان یک کارخانه بزرگ تولید و مهم‌ترین واحد اقتصادی این کهن دیار به شمار می‌رفت که اگر امروز هم برای حفظ و توسعه آن به‌طورجدی اقدام شود، بازهم می‌تواند به یکی از استوانه‌های مهم اشتغال و اقتصاد استان تبدیل شود.
تدین با تأکید بر نقش بارز باغستان در توسعه گردشگری باغ شهر قزوین اضافه کرد: باغستان همواره بهترین محیط طبیعی برای گذران اوقات فراغت در نزدیک‌ترین فاصله به شهر قزوین بوده و فرهنگ امروز کهن این شهر، متأثر از همین باغستان است، به همین خاطر باید باغستان را حفظ کنیم تا هویت و فرهنگ قزوین مانا و ماندگار شود.
آب؛ مشکل همیشگی باغستان
بااین‌همه در سال‌های اخیر تهدیدهای زیادی به بهانه توسعه شهری متوجه باغستان و باغ شهر قزوین بوده که حیات آینده این میراث گران‌بها را در معرض خطر جدی قرار داده است.
یک باغدار قزوینی با بیان اینکه کمبود شدید آب مشکل اصلی و همیشگی باغستان سنتی قزوین است، به خبرنگار مهر گفت: در سال آبی اخیر و از بهمن‌ماه سال گذشته که آب در باغستان جریان پیدا کرد و هر یک از باغ‌ها به ترتیب از سهمیه آب خود بهره‌مند شدند، امکان بهره‌گیری از آب کافی برای هیچ‌کدام از بخش‌های باغستان وجود نداشت.
ولی‌الله رحیمی برداشت بی‌رویه از بستر رودخانه‌های تأمین‌کننده آب باغستان را زمینه‌ساز مشکلات عدیده‌ای برای این میراث کشاورزی و فرهنگی استان دانست و عنوان کرد: به خاطر برداشت بی‌رویه از بستر رودخانه «زویار» در برخی مناطق، عرض آن به ۵۰ متر هم افزایش‌یافته و قبل از اینکه آب به باغ‌ها برسد، در مسیر رودخانه گم‌شده و هدر می‌رود.
این باغدار باسابقه افزود: از پنج رودخانه قدیمی مسیر باغستان فقط یکی دو رودخانه هنوز زایش آبی دارند؛ اما متأسفانه برخی کشاورزان روستاهای بالادست آب را می‌گیرند و گاه تا ۵۰ روز به کسی اجازه برداشت نمی‌دهند و نمی‌گذارند که آب این رودخانه‌ها به پایین‌دست و باغ‌های سنتی برسد.
رحیمی ادامه داد: این مشکل باعث شده که چندین بار، کار متخلفان به مراجع قضائی کشیده شود. به‌هرحال کسانی که در پایین‌دست باغداری می‌کنند حق آبه دارند و باید از این آب استفاده کنند تا باغستان‌های ما از خطر نابودی نجات پیدا کنند.
مشکل مالکیت باغ‌ها
از سوی دیگر، معاون عمرانی استاندار قزوین هم در گفتگو با خبرنگار مهر، موضوع مالکیت باغ‌ها را از مشکلات جدی حفظ باغ شهر قزوین می‌داند و می‌گوید: در حال حاضر مالکیت بعضی از باغ‌ها دست ورثه افتاده و هر باغ چندین مالک تازه پیداکرده که برخی این باغ‌ها را رها کرده‌اند و حتی برخی از این افراد نمی‌دانند که باغ‌هایشان کجاست که این وضعیت موجب می‌شود باغ خود را نگهداری نکنند و اگر آفتی به باغ بزند، دیگر کسی آن را حتی سم‌پاشی هم نکند.
علی فرخزاد اضافه کرد: شکی نیست که هر اتفاق مثبتی در باغستان قزوین بخواهد رخ دهد، باید توسط صاحبان باغ انجام شود؛ چراکه امور نگهداری باغات مانند سم‌پاشی کردن، بیل زدن و هرس کردن توسط دولت، شدنی نیست و اصلاً بخش دولتی نمی‌تواند در این حوزه‌ها ورود کند.
تغییر کاربری باغات با انگیزه کسب سود
بااین‌حال بسیاری از فعالان زیست‌محیطی و سازمان‌های مردم‌نهاد حامی باغستان تغییر کاربری باغات و تجاوز به حریم باغستان را مهم‌ترین مشکل و چالش امروز این میراث ملی می‌دانند.
یکی از فعالان زیست‌محیطی استان قزوین معتقد است که امروز بسیاری از مالکان باغ‌ها با انگیزه کسب سود و سرمایه زیاد به خشکاندن باغ‌ها برای تغییر کاربری دست می‌زنند تا به‌تدریج بتوانند با تغییر ماهیت باغ به زمین، آن را به یک فضای مسکونی یا تجاری تبدیل کنند.
سیده فاطمه موسوی در گفتگو با خبرنگار مهر، با ذکر اینکه توسعه و عمران شهری دستاویزی برای تجاوز به باغستان در سال‌های اخیر بوده است، تصریح کرد: بسیاری از مسئولان اگرچه در ظاهر شعار حمایت از باغستان می‌دهند، اما در عمل با موجودیت آن مشکل دارند و تلاشی برای حفظ باغستان انجام نمی‌دهند تا این مجموعه مانعی در توسعه شهری نباشد.
وی با انتقاد از تخریب بخش‌های مهمی از باغستان توسط شهرداری قزوین در دوره‌های گذشته، افزود: متأسفانه شهرداری قزوین در یک دهه اخیر با اجرای طرح‌های بی‌فایده‌ای مانند ساخت پل امام رضا (ع) بخش زیادی از باغستان را تخریب کرده و مدیران شهری ما باوجود سردادن شعار حفظ باغستان به ادامه اجرای طرح‌های ویران‌کننده باغستان رأی می‌دهند.
باغستان با مدیریت سنتی حفظ نمی‌شود
سخنگوی فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه باغستان سنتی قزوین با مدیریت سنتی حفظ نخواهد شد، گفت: برای حفظ باغستان سنتی قزوین باید به صاحبان باغ‌ها اجازه داده شود که بنایی در این باغ‌ها بسازند تا بتوانند از آن‌ها مراقبت کرده و این باغات را آبادتر از قبل کنند.
فاطمه محمد بیگی افزود: برای حفظ باغستان سنتی باید آن را برای مالکان امن و سودآور کنیم و در این خصوص لازم است تمهیداتی بیندیشیم که حفظ باغستان برای باغدار سودآورتر از خشک‌کردن درختان و تغییر کاربری زمین باغ باشد.
وی ادامه داد: در این حوزه شهرداری پیشنهاد داده که به مالکان بنا به ازای هر ۵ هزار متر باغ ۱۰۰ متر زمین مسکونی داده شود و باغ آن‌ها به تملک شهرداری درآید که پیشنهاد خوبی است و می‌تواند مدیریت باغستان سنتی را متحول کند، البته به شرطی که این تسهیلات به‌صورت یکسان به همه باغداران اختصاص پیدا کند.
حفظ باغستان سنتی قزوین رسالتی همگانی است
در این میان با تشکیل سازمان باغستان توسط شهرداری قزوین باید اذعان کرد در یکی دو سال گذشته با اختصاص چند میلیارد تومان برای ساماندهی، آب‌رسانی، کمک به امنیت باغستان اگر حمایت‌های شهرداری در رسیدگی به باغستان و تأمین آب موردنیاز آن نبود شاید محدوده فعلی باغستان امروز نیز دچار تخریب بیشتری می‌شد اما به‌هرحال به نظر می‌رسد زمانی می‌توان به حفظ «باغ شهر» قزوین امیدوار بود که از تجاوز به باغستان سنتی و تغییر کاربری تدریجی این میراث ملی جلوگیری شود.
البته این کار با سپردن مدیریت باغستان به خود باغداران میسر می‌شود؛ اما متأسفانه بسیاری از مسئولان استان با نگاه سلبی به مدیریت باغستان و ایجاد محدودیت‌هایی مانند ممنوعیت ساخت اتاقک نگهداری ابزارآلات کشاورزی و یا محل استراحت در میان باغات مانع حفظ و مدیریت آن‌ها توسط مالکان می‌شوند که باید در این زمینه با تابوشکنی و رفع این محدودیت، اجازه ساخت بناهای کوچک مسکونی در باغستان سنتی داده شود، تا مالکان انگیزه زندگی در باغات و نگهداری از آن‌ها را پیدا کنند.
باغستان سنتی قزوین علاوه بر تأثیر بسیار مهمی که بر شاخصه‌های محیط‌زیست داشته و دارد، در طول تاریخ تا به امروز در کیفیت زندگی اجتماعی شهر قزوین هم تأثیر بی‌بدیلی داشته است.
هوشمندی گذشتگان ما در مدیریت امکانات محیطی خود به‌گونه‌ای پایداری را لحاظ کرده بود که سیستم مدیریت آن شامل مدیریت آب، مدیریت نیروی انسانی و مدیریت شهر تا به امروز زنده و جاری حفظ‌شده و از این رهگذر، هویت ویژه فرهنگی را نه‌تنها در محیط باغستان بلکه در شهر شکل داده است.
باید اذعان کرد روابط انسانی و رفتارهای اجتماعی در قزوین کاملاً متأثر از باغستان بوده که یکی از نمونه‌های زیبای رفتار اجتماعی در باغستان، نوبت‌دهی آبیاری بر اساس طومار آب است که قرن‌ها رعایت شده و هنوز هم برخی باغداران، آبیاری باغات را بر مبنای طوماری که ممهور به مهر حمدالله مستوفی است انجام می‌دهند.
بی‌توجهی به از دست رفتن باغستان باعث می‌شود این نوع منحصربه‌فرد از زیستن اجتماعی در تاریخ گم شود و قزوین مزیت خاص خود را که آن را از شهرهای دیگر متمایز می‌کند یعنی هویت منحصربه‌فرد خویش را از دست بدهد.
باغستان سنتی قزوین که به‌عنوان میراث ملی به ثبت رسیده امروز نامزد قرار گرفتن در فهرست ثبت جهانی است و این افتخار ماندگار زمانی حاصل خواهد شد که مدیران استانی و شهری، مردم و نیز تشکل‌های مردم‌نهاد در صیانت از این میراث گذشتگان که تکرار نخواهد شد بیش از گذشته کوشا بوده و این باغستان زیبا را برای آیندگان نیز حفظ کنند.