به گزارش خبرنگار مهر، دهه‌هاست که کتاب صوتی جایگاه خود را به عنوان یک رسانه و یک هنر میان شهروندان کشورهای مختلف جهان، پیدا کرده است. شاید یکی از نخستین کاربردهای این کتاب بالابردن سطح مطالعه نابینایان بود، اما امروزه سطح کاربرد آن عمومی‌تر شده است. کتاب صوتی قابلیت‌های بسیاری دارد که شاید هنوز در کشور ما شناخته شده نباشد و این مهم به نبود منابع تئوریک و آموزشی درباره آن بازمی‌گردد.
به تازگی کتاب «کتاب صوتی: از رسانه تا هنر» تألیف و ترجمه محمد اخگری، با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۲۲۶ صفحه و بهای ۳۵ هزار تومان توسط انتشارات دانشگاه صدا و سیما منتشر شده است. در این کتاب پس از پرداختن به تاریخچه پیدایش کتاب صوتی و نیز تعاریف و مفاهیم آن نظریات مربوط به کتاب صوتی مورد بحث قرار می‌گیرد و هر یک از آنها به تفصیل توضیح داده می‌شود. یکی از مهم‌ترین نظریاتی که در کتاب مطرح شده نظریه ادبیات صوتی است که لودویگ یگر آلمانی آن را ارائه داده است. اخگری مباحث متعدد درباره کتاب صوتی را در این اثر نظری به خوبی توضیح داده و حتی در مطالعات حوزه ادبیات صوتی، مقوله فولکلور صوتی را نیز افزوده است. همچنین در پایان کتاب توضیحاتی درباره تلخیص متن ارائه شده، زیرا تلخیص یکی از روش‌های رایج در تنظیم متن برای کتاب صوتی است.
اخگری، عضو هیأت علمی دانشگاه صدا و سیماست و از مترجمان شناخته شده متون نظری و آموزشی رسانه از زبان آلمانی. او که دکترای عرفان اسلامی دارد، سال‌ها در رادیو آلمانی صدا و سیما به فعالیت اشتغال داشت و یک دوره نیز معاون برون مرزی سازمان صدا و سیما بود.
«کتاب شنیداری» نوشته آنگلیکا دیهم، «ژورنالیسم رادیویی» والتر فن لاروش و اکل بوخهلتس، «نویسندگی برای شنیدن: متونی برای تمرین، قواعد و روش‌ها» اشتفان واختل، «جست‌وجوی خدا در گوگل!؟ دین و چندرسانه‌ای» ردولف انگلبرت، هلگا کوهلر و… و کتاب تألیفی «رادیو در عصر دوم: چشم انداز تولید و پخش رادیو در عصر رسانه‌های نو» و… از جمله آثار او در حوزه رسانه است. «ادبیات فولکلور ایران» نوشته ییری سیپک، «حدیث نامکرر عشق، سفرنامه تازه مسلمانی اروپایی به مکه» هاجر اشپور و مقدمه آنه ماری شیمل و آثار تألیفی «از وایمار تا شیراز: نگاهی به تاثیرپذیری گوته از فرهنگ اسلامی و ایرانی همراه با برگردان نغمه محمد و گزیده‌ای از اشعار دیوان شرقی» و «از لاهور تا داکا: جستاری در نظم فارسی در شبه‌قاره هند» از دیگر کتاب‌های منتشر شده اخگری است.
با اخگری گفت‌وگویی درباره کتاب‌های صوتی داشتیم. وی درباره تاریخ تحولات «کتاب صوتی» به مهر گفت: کتاب صوتی در آغاز فقط یک رسانه یا ابزاری بود که به صورت شنیداری محتوای کتاب را منتقل می‌کرد. در ابتدای امر هم نابینایان بیشترین مخاطبان کتاب صوتی را تشکیل می‌دادند، اما با گسترش فناوری‌های مختلف کتاب صوتی ابعاد گوناگونی پیدا کرد. با پیدایش کاست و بعدها واکمن به عنوان ابزاری که در حرکت امکان «شنیدن» را فراهم می‌کرد، تحولی در کتاب صوتی رخ داد و ناشران در زمینه تولید آن وارد شدند.
وی افزود: در عصر جدید هم با توجه به فناوری‌های نوین ارتباطی مثل تلفن همراه هوشمند و اپلیکشن‌ها و به طور کل بستر رسانه‌های نو باعث شد تا کتاب صوتی بیشتر گسترش پیدا کند. امروزه دیگر هرکسی می‌تواند در گوشی تلفن همراه کتاب را به راحتی دانلود کند و بشنود و علاوه بر اینکه به تعبیر برخی، وقت و زمان انسان و عمر انسان را دوبرابر می‌کند، چرا که در حین انجام دادن کاری، می‌توانیم کتاب هم بشنویم.
اخگری در ادامه با اشاره به این نکته که سبک زندگی انسان امروز تغییرات بسیاری نسبت به پیشینیان داشته است، گفت: انسان امروز بسیار پرمشغله است. ما ساعات بسیاری را در ترافیک یا مکان‌هایی هستیم که به هیچ عنوان نمی‌توان از آنها استفاده مطلوب برد، اما همین زمان‌ها بهترین فرصت‌ها برای شنیدن کتاب هستند. بسیاری از پایگاه‌های اینترنتی در سطح جهان اکنون فقط کتاب صوتی تولید می‌کنند.
کتاب صوتی یک مدیوم هنری شنیداری است
اخگری در بخش دیگری از این گفت‌وگو با اشاره به این نکته که پیشرفت‌های تکنولوژی باعث شد تا کتاب صوتی کم‌کم از حالت رسانه‌ی صرف بودن خارج شود، ادامه داد: این پیشرفت‌ها باعث شد تا ابعاد مختلف هنری وارد حوزه شنیدن شده و کتاب صوتی به عنوان یک هنر شنیداری آرام آرام رشد کند. لودویگ یگر آلمانی یکی از نظریه‌پردازان این عرصه است. او نظریه صوتی – ادبی شدن را که ما تحت عنوان ادبیات صوتی از آن یاد می‌کنیم مطرح کرده است. او معتقد است که آنچه به حالت شنیداری درمی‌آید متفاوت از حالت متنی است و این به دلیل عناصر صوتی است که وارد آن می‌شود.
کتاب صوتی در آغاز فقط یک رسانه یا ابزاری بود که به صورت شنیداری محتوای کتاب را منتقل می‌کرد. در ابتدای امر هم نابینایان بیشترین مخاطبان کتاب صوتی را تشکیل می‌دادند وی اضافه کرد: در فرمت شنیداری صدای گوینده، شخصیتی جداگانه دارد و بعد متن‌ها و واحدها زبرزنجیری در کلام و اگر موسیقی، افکت و سایر عناصر صوتی هم واردش شوند به همان اندازه، فرمت شنیداری را از متن اصلی خود جدا و آن را بدل به رسانه جدید می‌کنند، اما این رسانه جدید می‌تواند قالب‌های هنری نیز به خود بگیرد. مثلاً می‌تواند شعر صوتی باشد مثلاً شاعری با صدای خود شعرهایش را بخواند. البته اگر گوینده‌ای هم آن را بخواند تفاوتی ندارد. این رسانه جدید همچنین می‌تواند رمان صوتی باشد و حتی رمان‌های صوتی می‌توانند به صورت نمایش نیز تولید شوند. خاطره صوتی دیگر قالب این رسانه جدید است. در این حالت خاطرات ضبط شده و به صورت کتاب ارائه می‌شود. در فرمت رادیو هم می‌توان این کتاب صوتی را ارائه کرد.
اخگری در ادامه به ذکر برخی مثال‌های مهم در زمینه خاطرات صوتی پرداخت: کتاب صوتی «یادم می‌آید» از جرج کرک، هر جمله‌اش با «یادم می‌آید…» شروع می‌شود. او خاطراتش را خود به صورت شفاهی خوانده به همراه یک گوینده و یا بازیگر. گونه دیگر آن تاریخ شفاهی است که در قالب کتاب صوتی تولید شود. در آلمان کتابی با عنوان «تاریخ صدساله آلمان» کار شد. این کتاب که ۱۵ ساعت است و صداهای آن پشت سر هم ترکیب شدند، اشخاصی خاطرات صدسال را می‌گویند. وقتی شما این صداها را گوش می‌کنید روایت شفاهی مردم را از وقایع تاریخی صدساله می‌شنوید. این اثر جوایز مختلفی را هم در اروپا برده است. بنابراین کتاب صوتی دیگر آن فقط آن نیست که کتاب را کسی بخواند و بعد آن را روی cd منتقل کنند، بلکه یک قالب جدید هنری است که حتی می‌تواند به صورت شفاهی هم کار شود. گونه‌های مختلف دارد.
وی افزود: کتاب صوتی حتی حوزه فولکلور را نیز دربر می‌گیرد. اگر اشعار و نغمه‌های متعلق به یکی از خرده فرهنگ‌های مختلف ایران را به صورت مکتوب ارائه کنند حتماً اینکار را با آوانگاری انجام می‌دهند، اما در این حالت هم شاید مخاطبان متعلق به دیگر خرده فرهنگ‌ها نتوانند آن را به درستی بخوانند و متوجه‌اش شوند. انگار که ذات آن نغمه در شفاهی بودنش است. این مشکل با تهیه کتاب صوتی از فولکلور آن منطقه یا خرده فرهنگ حل می‌شود. کتاب صوتی در حوزه گردشگری هم وارد شده است. راهنماهای شنیداری سفر، کمک مهمی است برای کسانی که به دیدن مناطق و میراث مختلف می‌روند و در حین دیدن می‌توانند توصیف مشخصات آن میراث را هم بشنوند. در صورتی که خواندن بروشور تمرکز را بر هم می‌زند.
نقش کتاب‌های صوتی در فرهنگ
اخگری در بخش دیگری از این گفت‌وگو با اشاره به دیگر وجوه استفاده از کتاب صوتی در حوزه‌های مختلف فرهنگ اشاره کرد: امروزه روزنامه‌ها هم صوتی و شنیداری شده‌اند. پادکست‌ها بسیار طرفدار دارند. در کشور خود ما هم عنصر تولید شنیداری بر بستر فضای نو رشد پیدا کرده است. کتاب‌های صوتی فارسی امروز وارد حوزه‌های مختلف شبکه‌های اجتماعی شده‌اند، حتی برخی پایگاه‌ها هم ایجاد شده‌اند که کارشان تنها تولید کتاب صوتی است. مثلاً سایت نوار که کتاب‌های صوتی بسیاری را تولید کرده است.
مترجم «نغمه محمد» گوته ادامه داد: برخی اعتقاد دارند وقتی ادیسون گرامافون را ابداع و تولید کرد، قطعه شعری را خواند و ضبط کرد و این شد نخستین کتاب صوتی. بعدها نیز رسانه رادیو رمان‌ها و اشعار بزرگان را در قالب صوتی ارائه داد. اما امروزه دیگر کتاب صوتی وارد حوزه‌های مختلف شده است. در کتاب «کتاب صوتی: از رسانه تا هنر» همه این حوزه‌ها به تفصیل مورد بحث قرار گرفته‌اند.
نقش کتاب‌های صوتی در آموزش دوران کرونایی
مترجم کتاب «نویسندگی برای شنیدن» در بخش دیگری از سخنان خود به کمک بسیار زیاد کتاب صوتی به مؤلفه آموزش اشاره کرد و گفت: امروزه دیگر حوزه آموزش وابستگی زیاد به کتاب صوتی دارد و بویژه در دوران کرونا این کتاب صوتی است که مؤلفه آموزش را پیش می‌برد. چندی پیش پایان‌نامه‌ای را که در اتریش کار شده بود می‌خواندم. نویسنده آن رساله در مدارس مطالعاتی کرده و به این نتیجه رسیده بود که کودکانی که کتاب‌های صوتی ادبی گوش می‌کردند، به نسبت آنهایی که این کتاب‌ها را گوش نمی‌کردند، پیشرفت بیشتری در ادبیات داشتند.
اگر اشعار متعلق به یکی از خرده فرهنگ‌های مختلف ایران را به صورت مکتوب ارائه کنند حتماً با آوانگاری است، اما در این حالت هم شاید مخاطبان نتوانند آن را به درستی بخوانند. انگار که ذات آن نغمه در شفاهی بودنش است. این مشکل با تهیه کتاب صوتی از فولکلور آن منطقه حل می‌شود وی افزود: در حوزه آموزش زبان که نقش کتاب صوتی کاملاً مشخص است چرا که درک شنیداری یکی از مهم‌ترین مهارت‌ها در حوزه آموزش زبان است. «شنیدن» به قول آرنهایم جهانبینی خاص خود را دارد. شنیدن ابزارها و امکاناتی دارد که ما را در جایگاه خود به معرفت نوینی می‌رساند. اگر می‌خواهیم فرهنگ کتابخوانی را در کشور خود رشد دهیم یکی از ابزارهای آسان در دسترس و ارزان کتاب صوتی است.
اخگری در پایان گفت: باید کتاب صوتی در سبد مصرف شنیداری مردم بیاید. این نوع از کتاب فرصت خوبی را نیز برای ناشران فراهم می‌آورد. کتاب صوتی رقیب نسخه چاپی نیست. تولیدش شرایط خاصی دارد. شاید در روند تولید آن را تلخیص کنند. در برخی از کشورها کتاب صوتی باعث شده تا کتاب اصلی بیشتر فروش برود. تقریباً امروزه در دنیا هر کتابی که منتشر می‌شود، نسخه صوتی اش را نیز همان ناشر با همکاری ناشران کتاب صوتی، در دسترس مخاطبان قرار می‌دهد. به هر حال کتاب صوتی به عنوان یک رسانه هیبریدی از پیوند رسانه مکتوب و شنیداری حاصل شده و از قالب‌های هنری هم بهره می‌برد. این رسانه در همه جا قابل استفاده است و بسیار ارزان و یکی از ابزارهای خوب برای توسعه کتابخوانی. امیدوارم بتوانیم با توسعه آن فرهنگ کتابخوانی را در کشور همه‌گیر کنیم.