به گزارش خبرنگار مهر، در دومین قسمت از سلسله گزارش‌های «جریانشناسی فرهنگیِ تصوف در الجزایر» طریقت‌ها و سلسله‌های تصوف فعال در الجزایر به همراه شیوخ فعلی و در قید حیات آنها معرفی شدند.
قسمت‌های اول و دوم از لینک‌های زیر قابل دریافت است:
قسمت اول: الجزایری‌های خرقه‌پوش / شکل‌گیری اولین زاویه تصوف در قرن ۱۱ میلادی
قسمت دوم: معرفی مشایخ فعلی طریقت‌های صوفیه در الجزایر
در ادامه با سومین قسمت از این گزارش که از تولیدات رایزنی فرهنگی ایران در الجزایر است، در ادامه همراه شوید:
آموزش در زوایای طریقت‌ها
زوایا در کنار کارکردهای عبادی و سلوک معنوی مرکزی برای آموزش‌های دینی در الجزایر است و بسیاری از ائمه جماعات و روحانیون الجزایری دوره‌های آموزشی خود را در مدارس قرآن وابسته به زوایا طی می‌کنند. برنامه‌های آموزش و سطح آن ممکن است در زوایای مختلف متفاوت باشد. ولی به طور کلی تفاوت در حد قابل ملاحظه‌ای نیست.
اصلاً کشور الجزایر از دیرباز مرکز اصلی آموزش علوم اسلامی در قاره آفریقا به شمار نمی‌رفت. بهترین مراکز آموزشی دینی شمال آفریقا در قسمت شرقی آن الازهر مصر بوده و هست که توسط فاطمیان پایه گذاری شد و در شمال غرب آفریقا نیز مهم‌ترین مرکز آموزشی زیتونه در تونس است. کشور الجزایر در این زمینه در درجه دوم اهمیت به شمار می‌رفت.
در عصر استعمار فرانسوی و پس از آن در دوره پس از انقلاب، این جایگاه هر چه بیشتر رو به ضعف نهاد و تا به امروز که اصولاً آموزش علوم دینی در رشته‌های مختلف خود نه از عمق لازم برخوردار است و نه گستردگی قابل توجهی دارد.
مواد و کتب درسی زوایای صوفیان در الجزایر طبق مذهب مالکی و عقیده اشعری است و نسبت به آموزش‌های وهابیت هیچ وجه اشتراکی ندارند به هر حال زوایا از قدیم الایام به آموزش خواندن و نوشتن، حفظ قرآن و آموزش شرعیات می‌پرداختند و در حال حاضر هم بسیاری از آنها متناسب با اهمیت، بزرگی و مرکزیت خود این سنت را ادامه می‌دهند. برنامه‌های زیر نمونه‌ای از سیستم آموزشی زوایا است که در زاویه الصلاویه اجرا می‌شود:
مراحل آموزش‌های دینی در این زاویه به دو مرحله تقسیم می‌شود: مقدماتی و عالی
۱. برنامه مقدماتی آموزش شامل روخوانی قرآن و حفظ آن به اضافه برخی مسائل عمومی احکام و معارف اسلامی است که دو سال به طول می‌انجامد. در پایان این مرحله دانش آموز حافظ کل قرآن شده و احکام شرعی و برخی اعتقادات و تاریخ و حدیث اسلامی را هم فرا می‌گیرد. مرحله آموزش روخوانی قرآن عمدتاً شامل یک یا دو جزء آخر قرآن است.
۲. برنامه آموزش سطح عالی: این دوره چهار سال طول می‌کشد و همراه با مباحثه دروس به شیوه سنتی حوزه‌های علمیه شیعه است.
در این دوره دانش آموزان به آموزش فقه، اخلاق، تاریخ اسلام، تفسیر و علوم حدیث پرداخته ادبیات عرب و علوم بلاغی را هم تا حدی فرا می‌گیرند. کتاب درسی هر یک از این مواد که طبق قاعده تدریجی و از متون ساده شروع شده و به متون مشکل‌تر ختم می‌شود به شرح زیر است:
الف: فقه – هدایه المتعبد السالک، متن العتماویه، متن ابن عاشر، افرب المسالک لسیدی احمد الدردیر، سراج السالک فی شرح اسهل المسالک، المختصر لخلیل ابن اسحاق و الرساله لابن ابی زید القیروانی.
ب: کلام – مذکرات فی علم التوحید، متن الخریده، متن الجوهره، متون الشیخ السنوسی.
ج: صرف و نحو عربی – جامع الدروس العربیه للشیخ مصطفی الغلایینی، متن الاجرومیه، متن قطر الندی و بل الصدی، گزیده‌هایی از الفیه ابن مالک و شرح ابن عقیل.
د: علوم بلاغی – البلاغه الواضحه لعلی الجازم به اضافه مقداری عروض.
ه: تفسیر و علوم قرآن – صفوه التفاسیر صابونی، حاشیه صاوی بر تفسیر جلالین، تفسیر بیضاوی و تفسیر فی ضلال القرآن از سید قطب.
و: حدیث – الاربعون نووی، مقرر الحدیث، جواهر البخاری، ریاض الصالحین یا مختصری از آن، متن البقولیه، نخبه الفکر و تدریب الراوی.
ز: تاریخ و سیره – در این ماده برخی از کتاب‌های جدید التألیف تدریس می‌شود.
ح: منطق – از کتاب عبد الرحمان بدوی، منطق الصوری و الریاضیات استفاده می‌شود.
ط: عقاید مقارن – از ملل نحل شهرستانی و الفصل فی الملل و النحل ابن حزم و برخی کتاب‌های شیخ محمد ابو زهره استفاده می‌شود.
ی: متون مختلف - و برای آشنایی طلاب گزیده‌هایی از متون شعر و ادب عربی، امثال و حکم، شعر و نثر به طلاب آموزش داده می‌شود.
با گذراندن این دو دوره که مدت ۶ سال طول می‌کشد طلاب آمادگی پیدا کرده و در یکی از زوایا و یا مساجد امامت جماعت مردم را به عهده می‌گیرند.
از مجموع برنامه‌های درسی زوایا می‌توان نتایج زیر را گرفت:
۱. سطح برنامه‌ها در خوش‌بینانه‌ترین ارزیابی چیزی در حدود سطح یک حوزه‌های علمیه شیعه است.
۲. مواد و کتب درسی زوایا طبق مذهب مالکی و عقیده اشعری است و نسبت به آموزش‌های وهابیت هیچ وجه اشتراکی ندارند.
۳. این دروس همراه با برنامه‌های ذکر و سلوک صوفیانه مباحثه درسی و تا حدی تأکید بر حفظ متون اجرا شده، جنبه تربیتی تدوین شده‌ای برای تصدی اداره زوایا و امامت جماعت است.
تصوف و سیاست
به عنوان یک قاعده کلی مبنای تصوف دوری و بی‌اعتنایی به امور دنیایی و مادی و توجه به درون و صفای نفس و تزکیه و مراقبت از آن است. اما در عین حال نمونه‌هایی در تاریخ تمامی مناطق اسلامی از دخالت شیوخ و فرقه‌های صوفی در امور سیاسی مشاهده شده است. در الجزایر هم شیوه کلی و عمومی زوایا دوری از سیاست است فرق تصوف به عنوان یک سازمان و مؤسسه دینی در امور اساسی دخالت نمی‌کنند هر چند در مقاطع خاص اقداماتی خیر خواهانه جهت ایجاد صلح و دوستی و رفع اختلافات بین گروه‌های متخاصم از سوی آنها انجام می‌شود.
شیوخ فرقه‌ها و ارباب زوایا معمولاً در هر نظامی که بر کشور حاکم باشد سعی بر اطاعت و پیروی از اولی الامر دارند و با نظام حاکم همکاری می‌کنند و هیچگاه در گروه معارض و به اصطلاح اپوزسیون قرار نمی‌گیرند این دوری از سیاست به معنای عدم پذیرش موقعیت‌های سیاسی از سوی ارباب زوایا نیست. زیرا بسیارند وابستگان به زوایای تصوف که در عین حال مناصب بالای سیاسی، نظامی و اداری را در کشورها عهده دار می‌شوند. اما این پذیرش مسئولیت اداری و سیاسی امری جدای از مشی صوفیانه آنها در زندگی فردی است. آنها دین را از سیاست جدا می‌دانند و آن را در چارچوب زندگی فردی عبادی و اخلاقی محدود می‌سازند در همان حال در پذیرش مناصب سیاسی و انجام وظایف مربوط به آن تابع مقررات دولتی و اداری هستند. از این رو بسیاری از صاحب منصبان دولتی در الجزایر از جمله رؤسای جمهور، وزرا، مقامات عالی رتبه اداری، رؤسای احزاب، مقامات نظامی و… ممکن است در زندگی فردی صوفی مسلک و عامل به اوراد، اذکار و آئین‌های عبادی خاص بوده، در زوایا حضور یابند ولی در محیط کاری و اداری خود طبق مقررات و سیاست‌های دولتی عمل می‌کنند.
شیوخ فرقه‌ها و ارباب زوایا معمولاً در هر نظامی که بر کشور حاکم باشد سعی بر اطاعت و پیروی از اولی الامر دارند و با نظام حاکم همکاری می‌کنند و هیچگاه در گروه معارض و به اصطلاح اپوزسیون قرار نمی‌گیرند.
این موضع مسالمت جویانه با گروه‌ها و احزاب حاکم از سوی زوایا آنها را به عاملی در راه ثبات و آرامش کشور مبدل ساخته است. وجود هزاران زاویه و ضریح در سراسر کشور و میلیون‌ها پیرو، جمعیت مطمئنی را تشکیل می‌دهد که دولت‌ها برای آن حساب ویژه باز کرده و بر حمایت آنها از خود اطمینان خاطر دارند. از این روی نوعی بده بستان و تعامل مثبت بین دولت و زوایا بر قرار است.
رؤسای جمهور به هر یک از استان‌ها که سفر می‌کنند معمولاً دیدار از یکی از زوایای مهم را در دستور کار خود گذاشته و به آنها کمک‌های مالی می‌رسانند و در موسم‌های انتخابات هم کاندیداهای مختلف سری به زوایا زده و با شیخ طریقت عکس یادگاری می‌گیرند. بنابر این تصوف در قاره آفریقا و در الجزایر در عین عدم دخالت در امور سیاسی، نوعی کارکرد اطمینان بخش سیاسی در حفظ وحدت ملی و ثبات سیاسی کشور و حمایت از دولت و حزب حاکم ایفا می‌کند و در درگیری‌های جناحی و حزبی خود را از صحنه دور نگه می‌دارد. بلکه افزون بر آن به نحوی حمایت خود از گروه حاکم را ابراز می‌دارد.
در دولت فعلی الجزایر، آقای دکتر بوعبدالله غلام الله و دکتر یوسف بلمهدی، رئیس شورای عالی اسلامی و وزیر امور دینی و اوقاف و بسیار کسان دیگر از گرایشات صوفیانه برخوردارند. دولت‌های حاکم بر این کشور همیشه تلاش می‌کنند مقامات دینی دولت را به دست افراد صوفی مسلک بسپارند و از روی کار آوردن سلفی مذهبان و افراد تندرو خودداری می‌کنند.
ادامه دارد…