خبرگزاری مهر؛ گروه جامعه: طی سالیان اخیر ایده کتابخانه های روستایی کودکان، به عنوان ابزاری در جهت توسعه سرمایه‌های انسانی مناطق روستایی مورد توجه قرار گرفته است. گسترش فرهنگ کتاب و کتاب خوانی می‌تواند نقش مهمی در توسعه اجتماعی و فرهنگی و حتی اقتصادی در یک سرزمین داشته باشد و در عین حال یکی از مهمترین نقش‌ها را برای بالا بردن سواد خواندن و نوشتن بچه‌هایی که عملاً جز کتاب‌های درسی ابزار دیگری برای مطالعه ندارند، داشته باشد.
حالا مدرسه توسعه پایدار دانشگاه صنعتی شریف نیز در نظر دارد در نشست «کتابخانه های روستایی کودکان؛ کارکردها و درس آموخته ها» در قالب سلسله رویدادهای «توسعه پایدار برای ایران» به بازخوانی تجارب کتابداران و مروجان کتابخوانی در روستاها بپردازد تا از رهگذر مباحثات و انتقال دانش و تجربه بین فعالین این حوزه، به ارتقای دانش و نگرش دست اندرکاران کتابخانه‌های روستایی و فعالین اجتماعی ساکن این مناطق یاری برساند. به بهانه این رویداد، با تعدادی از فعالین کتابخانه‌های روستایی در مناطق مختلف کشور گفتگویی داشتیم و بیشتر از منظر تاثیر این رویکرد بر تعلیم و تربیت و بالا بردن سطح سواد دانش آموزان پرداختیم.
کتابخانه‌های سیار خانوادگی در دشتیاری در کنار توانمند سازی زنان سرپرست خانوار
ساجد آدم پی را از مروجان کتابخوانی منطقه دشتیاری (سیستان و بلوچستان) در روستای مرزی سَنْدحمزه است که جمعیتی ۵۴۰ نفره با حدود ۸۵ دانش آموز در مقطع ابتدایی دارد؛ به گفته آدم پی را در آن منطقه ابتکارات ترویج کتابخوانی از سال ۱۳۹۶ و با فعالیت‌هایی که انجمن حامی در این مناطق انجام می داده، شکل گرفته است. او به خبرنگار مهر می‌گوید: ابتدا تصمیم گرفتم ۲۵ جلد کتاب اهدایی از انجمن حامی را به اطرافیان بدهم و از آنها بخواهم که مطالعه کنند. از همان زمان طرح کتابخانه سیار خانوادگی را پی گرفتم. بعد از آن به مدرسه رفتم و از طریق طرح «با من بخوان»، ۵۰۰ جلد کتاب به مدرسه روستا اهدا شد. در دهه فجر در کنار برگزاری نمایشگاه دست‌سازه‌های دانش آموزان به پیشنهاد مدیر مدرسه، نمایشگاه کتاب هم برگزار کردیم و خوشبختانه بچه‌ها استقبال خوبی کردند و ۸۰ نفر کتاب به امانت بردند و این شد که کم کم به این فعالیت، عمق بخشیده شد.
آدم پی را، برای جذاب‌تر کردن کتاب برای بچه‌ها، فعالیت‌هایی مانند بلندخوانی، جمع خوانی، مهارت‌های دست ورزی، خلاقیت و طبیعت گردی و بازی‌های بومی و محلی را وارد فعالیت‌های کتابخوانی کرده است. او همچنین به دوستانش که می‌خواستند در روستاهایشان تغییر ایجاد کنند، برای ایجاد فعالیت‌های مشابه، آموزش‌های لازم را منتقل می‌کند.
آدم پی را در کنار فعالیت‌های کتابخوانی، از طرح «توانمند سازی زنان» می‌گوید که از سال ۱۳۹۷ شروع شده است. در قالب این طرح به زنان سرپرست خانوار هم آموزش شغلی و هم آموزش مهارت زندگی ارائه می‌شود. مکان‌هایی که در قالب این طرح تاسیس شده است، با عنوان «خانه فرهنگ و مهارت» فعالیت می‌کنند. او بر ارتباط این طرح‌های مکمل با کتابخوانی تاکید می‌کند: وقتی مادری نیاز مالی دارد و سرپرست خانوار است، مجبور می‌شود که برای تامین مایحتاج زندگی مانع از تحصیل فرزندش شود و همین رشد فرهنگی و اجتماعی کودک را با مشکل مواجه می‌کند. در مقابل وقتی مادر توانمند می‌شود، فرزند با دغدغه کمتری به تحصیل خود ادامه می‌دهد و خرید کتاب و توجه به کتابخوانی در سبد خانوار قرار می‌گیرد.
به گفته آدم‌پیرا، با استقبال و پیشرفت بچه‌ها در کتابخوانی، مادران هم بیشتر علاقه مند شده‌اند که خواندن و نوشتن یاد بگیرند. برای همین بحث‌های سواد آموزی در روستاها تقویت شده است.
شروع با دست خالی در روستای پیرسهراب چابهار
عبدالرحیم بلوچ، مروج کتابخوانی و فارغ‌التحصیل تربیت معلم دانشگاه فرهنگیان است و از سال ۹۵ در روستای پیرسهراب در نزدیکی شهر چابهار مشغول خدمت است. بلوچ با توجه به تجربه کتابخوانی و قصه خوانی خود در مدرسه به خبرنگار مهر می‌گوید: «تجربیات گذشته بر شکل‌گیری فعالیت‌های آینده موثر هستند. طبق تجربه قبلی، می‌دیدم که بچه‌ها در مدرسه چندان انگیزه نداشتند و نمی‌توان بچه‌ها را جذب کرد. اما در محیط کتابخانه که خارج از مدرسه است، محیط بازتر و جذاب‌تر است و به این شکل، زمینه جلب مشارکت بچه‌ها و شکوفایی استعدادهایشان بیشتر فراهم می‌شود.
عبدالرحیم بلوچ، کتابخانه را در همان روستایی تاسیس کرده که معلم آنجا نیز هست. به گفته خودش، در ابتدای تاسیس، نه مکانی داشتند و نه کتابی؛ بعدتر یکی از اهالی روستا اتاقی را به عنوان کتابخانه در اختیار او قرار داده است. برای راه اندازی به کمک برخی دوستان چند جلد کتاب خریداری شده است و به این ترتیب فعالیت کتابخانه «ماهکان» روستای پیر سهراب، به تعبیر آقای بلوچ، «از صفر» شروع شده است.
عبدالرحیم بلوچ، از دغدغه‌اش برای دسترسی بچه‌ها به کتاب در تابستان و فراتر از کتابخانه مدرسه می‌گوید و بر نقش موثر حمایت‌ها-که بیشترشان مردمی بوده‌اند-تاکید می‌کندو می‌گوید: موسسه مهر گیتی برای کتابخانه کتاب فرستادند. بحث‌های تامین مالی کتابخانه و خرید تجهیزات هم به کمک خیرین صورت گرفته است. البته هنوز هم به حمایت‌ها و کمک‌های مردمی نیاز داریم.
از نظر بلوچ بیشتر مخاطبان کتابخانه، کودکان، دبیرستانی‌ها و دانشجویان هستند. لذا نیاز است که کتاب‌های کمک آموزشی جهت پیشرفت تحصیلی دانش آموزان نیز تهیه کرد. بلوچ علاوه بر چالش‌هایی که در راه اندازی و اداره کتابخانه روستایی می گوید، از برخی چالش‌های فرهنگی که هنوز روستا با آن مواجه است، نیز یاد می‌کند و ادامه می‌دهد: با وجود اینکه دختران استقبال زیادی دارند، اما برخی خانواده‌ها به جای دختران، برادرشان را برای گرفتن امانت کتاب، می‌فرستند و برخی خانواده‌ها هم با ادامه تحصیل فرزندانشان و بویژه دخترها مخالفت می‌کنند.
عبدالرحیم بلوچ برای جذب بچه‌ها از روش‌های مختلفی استفاده می‌کند. از جمله اینکه دورهمی کلبه ماهکان را برگزار می‌کنند و در آن در کنار فعالیت کتابخوانی از فعالیت‌هایی دیگر چون تمرین سرود، قصه گویی و نمایشنامه استفاده می‌کنند. بلوچ در انتها از ایده‌ها و دغدغه‌هایش برای بهتر شدن وضعیت اهالی روستا می‌گوید: ما هنوز خیلی کار داریم و مشکلات زیاد است. اکثر بچه‌ها مشکلات معیشتی دارند. می‌خواهیم به جایی برسیم که کارآفرینی داشته باشیم و بچه‌ها مجبور به ترک تحصیل نباشند.
به تعبیر عبدالرحیم بلوچ، «کتاب خواندن یک چیز و با کتاب زندگی کردن یک چیز متفاوت است!».
تنها کتابخوانی کافی نیست
بنفشه نفیسی، آموزگار و از مروجان کتابخوانی در روستای پوده اصفهان است. او درباره ایده ایجاد کتابخانه روستایی به خبرنگار مهر می‌گوید: ایده از دختر کوچک دوساله مان شروع شد که خیلی به کتاب علاقه‌مند بود، اما در هیچیک از کتابخانه های شهر امکاناتی وجود نداشت تا فرزندمان از فضای کتابخانه استفاده کند. همین به عنوان یک دغدغه در خانواده مطرح شد. روستای پوده را از جهت اینکه روستای آبا و اجدادی است و نسبت به روستا شناخت داشتیم، انتخاب کردیم تا در آنجا طرحی نو در اندازیم.
نفیسی نیز کارش را بدون سرمایه و با هزینه شخصی و از دو اتاق کوچک شروع کرده است: چندان تمایلی به جذب سرمایه‌گذار و استفاده از کمک خیرین نداشتیم؛ به این دلیل که فکر می‌کردیم نیاز است که کار، عمق بیشتری بگیرد و ما در قبال کمک‌های افراد مسئول خواهیم بود. کمک‌هایی که تا به حال صورت گرفته، به صورت محدود و در قالب اهدای کتاب و یا اسباب بازی بوده است.»
نفیسی معتقد است که کار کتابخوانی به خودی خود در روستا اثر بخش نخواهد بود و باید از توانمندی‌های محلی استفاده کرد و فعالیت کتابخوانی را با برنامه‌های دیگر همراه کرد. می‌گوید: به عنوان مثال پسران در این روستا چندان اهل درس نبودند، اما حالا بعد از گذشت زمان، اهل درس و رقابت درسی شدند. همچنین به واسطه اینکه در کنار کار کتابخوانی، کارگاه‌هایی را برگزار کردیم و به واسطه آن کار صنایع دستی را راه انداختیم، همین منجر به این شد که خود اهالی هم کارگاه‌هایی را راه بیاندازند و بدین طریق فعالیت اقتصادی در روستا هم رونق گرفت. ما روی بچه‌ها کار کردیم و گفتیم که باید تفاوت‌های فردی و قومی را بپذیریم و به یکدیگر احترام بگذاریم. این فعالیت و گفتگوها در راستای اختلافات قومی که روستا وجود دارد، صورت گرفته است و خوشبختانه تا به حال تاثیر داشته است و امیدواریم که بتوانیم مسائل و چالش‌هایی که با آن موجه هستیم را به مرور حل کنیم.
تغییر در خانواده‌ها به واسطه بچه‌ها
ماه‌بی‌بی درخش از مروجان کتابخوانی در روستای کلیران استان سیستان و بلوچستان است. درخش تجربه کتابداری را از زمان ابتدایی یاد گرفته و به آن علاقه‌مند شده است؛ زمانی که معلم مدرسه برای آنها کتاب می‌خواند و کتاب به امانت می‌داد و از بچه‌ها می‌خواست که کتاب‌ها را با هم تبادل کنند. می‌گوید: «آن دوران حس متفاوتی داشت و کتاب‌هایی که می‌خواندیم را به هم منتقل می کردیم تا اینکه همان سال بعد از عید به واسطه اینکه شاگرد زرنگ کلاس بودم، کتابدار مدرسه شدم.
ماه‌بی‌بی درخش، دغدغه‌هایش راجع به روستا و مسائل آن را در فعالیت‌های کتابخوانی خود موثر می‌داندو می‌گوید: می‌دیدم که مشکلات بسیاری از جمله بیکاری و اعتیاد و غیره در خانواده‌ها وجود دارد. حتی در بعضی خانواده‌ها می‌دیدم که هنوز نمی‌دانند چه کار کنند و هیچ هدفی در زندگی ندارند. برای همین تصمیم گرفتم که در روستا کتابخانه ایجاد کنم تا هم به واسطه بچه‌ها تغییراتی در خانواده ایجاد شود و هم اینکه بچه‌ها به عنوان نسل‌های آینده با عزت نفس بار بیایند.
این دغدغه‌ها باعث شد او یکی از اتاق‌های خانه مادربزرگش را تمیز کند و قفسه بگذارد و با تعداد محدودی کتاب، فعالیت کتابخانه‌اش را آغاز کند: فعالیت ما از یک اتاق گِلی شروع شد و خیرین چیزهای مختلفی برای تجهیز کتابخانه فرستادند. در نهایت با کمک شورا یک قطعه زمین گرفتیم و توانستیم یک کتابخانه بسازیم.
درخش معتقد است که بچه‌ها باید بابت چیزهایی که دارند احساس عزت نفس کنند و مطالبه‌گر باشند. بچه‌ها باید با دنیای دیگر آشنا شوند. از نظر او فقط چهره فقر در مناطق هدف نباید دیده شود؛ بلکه این مناطق چیزهای دیگری هم دارند که دیگران ندارند و باید به آن داشته‌ها افتخار کنند.