به گزارش خبرنگار مهر، روسیه پهناورترین کشور دنیا در شمال اوراسیا یعنی در آسیای شمالی و اروپای شرقی است. از آنجایی که روسیه یک کشور پهناور است، تنوع فرهنگی در آن بسیار جالب توجه است، در هر گوشه‌ای از آن می‌توان فرهنگ و سنت‌های متفاوتی را دید.
روسیه در زمان حکومت شوروی با مسیحیت و ادیان دیگر مخالفت کرد و اولین دولتی را در تاریخ بشری مستقر ساخت که تمام نیروی خود را صرف امحای دین کرد. قانون مصوب ۱۹۹۷ (پس از فروپاشی شوروی)، مسیحیت، اسلام، بوداگرایی، و یهودیت را در تاریخ روسیه حائز اهمیت می‌داند. مسیحیت ارتدکس، بزرگترین دین و دین سنتی روسیه است که بر اساس قانون مصوب ۱۹۹۷، بخشی از میراث تاریخی روسیه است.
گسترش اسلام در روسیه و در محدوده کنونی داغستان در جریان جنگ‌های میان اعراب و حکومت خزر آغاز شد. در همین دوره اولین گروه عرب در منطقه دربند ساکن شدند. بیش از ۲۰ قوم مسلمان در روسیه زندگی می‌کنند. بیشتر مسلمانان در کرانه رود ولگا، نزدیک به اورال و همچنین قفقاز شمالی زندگی می‌کنند و اکثریت مسلمانان سنی مذهب هستند.
آمار مسلمانان بومی روسیه یکی از موضوع‌های بحث بین مسلمانان و دولت روسیه محسوب می‌شود. ارقام بسیار متفاوتی از تعداد مسلمانان در این کشور وجود دارد. دولت روسیه، دین اسلام و دین مسیحی روسی ارتدوکس را تنها دین‌های سنتی این کشور خوانده و به رسمیت شناخته است.
مسلمانان روسیه که جمعیت آنها حدود ۶.۵ درصد کل جمعیت روسیه است، از قوم‌های تاتار، باشقیر، چچن و اینگوش، داغستانی، آذری و … هستند. این قوم‌ها از آغاز شکل‌گیری کشور بزرگ روسیه در خاک این کشور به سر می‌برده‌اند مسلمانان از زمان مقابله با چنگیزخان تا زمان مبارزه با فاشیسم آلمانی بخش مهمی از ارتش روسیه را تشکیل می‌داده اند. امروز نیز نیروهای مسلح این کشور شمار زیادی از مسلمانان را در استخدام دارند.
تاتارها، باشقیرها، قزاق‌ها، قره‌چای‌ها، بالکاری‌ها، آستی‌های مسلمان، حدود یک سوم آذربایجانی‌ها و اقوام آسیای میانه (غیر از تاجیک‌های پامیر)، پیرو مذهب حنفی هستند. چچنی‌ها، اینگوش‌ها و اکثر اقوام داغستان پیرو مذهب شافعی هستند. ۶۶ درصد مسلمانان روسیه، حنفی، و ۳۰ درصد آنان شافعی هستند. در میان پیروان مذاهب حنفی و شافعی، همچنین پیروان مذهب حنبلی و وهابیت هم دیده می‌شوند. در میان مسلمانان داغستان، چچن و اینگوشتیا طریقت‌های صوفی نقشبندیه، قادریه و شاذلیه رواج دارند.
دو سوم آذربایجانی‌های روسیه، شیعه اثناعشری هستند. آنها سه درصد مسلمانان روسیه را تشکیل می‌دهند. برخی از تاجیک‌های پامیر، شیعیان اسماعیلیه هستند. جمعیت‌های ثبت شده مسلمانان شیعه روسیه، در مسکو، آستراخان، ماخاچ‌قلعه و دربند فعالیت می‌کنند.
مراکز اسلامی
۱. دانشگاه اسلامی روسیه، در ۱۹۸۸ میلادی در قازان تاتارستان بنیان‌گذاری شد.
۲. مسجد یادبود شهدا در مسکو، در ۱۹۹۷ میلادی گشایش یافت. بر دیوار مسجد لوحی نصب شده است که روی آن به زبان روسی نوشته شده: «مسجد یادبود در ۱۹۹۷ میلادی به ابتکار شهرداری مسکو و اداره روحانی مسلمانان به یاد سربازان مسلمانی ساخته شده که در سال‌های جنگ کبیر میهنی ۱۹۴۵-۱۹۴۱ میلادی، جان خود را از دست دادند»
۳. مسجد قل شریف در قازان، از مساجد اصلی و بزرگ قرون وسطی در قازان تاتارستان قرار دارد. این مسجد مرکز آموزش مذهبی و گسترش علوم در قسمت مرکزی روسیه در سده ۱۶ میلادی بوده است. در ۱۵۵۲ توسط روس‌ها تخریب شد، اما در ۲۱ فوریه ۱۹۹۶ به درخواست مینتیمر شایمیف رئیس جمهور تاتارستان بازسازی آن آغاز شد و در ژوئیه ۲۰۰۵ افتتاح شد. نماز جمعه در این مسجد اقامه می‌شود. در جمهوری‌های تاتارستان، داغستان و باشقیرستان نسخ خطی اسلامی زیادی نگهداری می‌شود، بسیاری از این نسخه‌ها فهرست‌نویسی نشده‌اند.
وضعیت شیعیان روسیه
در اواسط قرن نوزدهم میلادی، تاجران شیعه ایرانی و آذری، در زمره فعال‌ترین تاجران شرقی مسکو قرار داشتند. بسیاری از آنان در میاسنیتسکا و گارادسکوی ساکن بودند. مهمترین واقعه زندگی ایرانیان ساکن در مسکو، دیدار ناصر الدین شاه از مسکو بود که پس از آن متحد روسیه شد. طبق اطلاعات و اسناد، در ۱۸۸۸ در مسکو قبرستانی جداگانه برای شیعیان و ساکنین ایرانی در این شهر وجود داشت. مساحت این قبرستان حدود ۱۷۰۰ متر مربع بود.
شرایط در دوران پس از شوروی تغییر کرد و تعداد شیعیان آذری مقیم مسکو در سال ۲۰۰۰ میلادی به ۸۰۰ هزار تن رسید. در ۱۹۹۶، انجمن اهل بیت برای شیعیان تأسیس شد.
پس از معاهدات گلستان و ترکمن‌چای که بین ایران و روسیه بسته شد، تقریباً ۱۷ شهر ایران که اکثر اهالی آن را شیعیان تشکیل می‌دادند، تحت تسلط روسیه قرار گرفتند. از این دوره به بعد دوره‌های تاریخ حضور شیعه در اراضی تحت حاکمیت روس را به چند دوره می‌توان تقسیم کرد:
از ابتدا تا انقلاب اکتبر ۱۹۱۷
در مرحله نخست این تاریخ که از ابتدا تا انقلاب اکتبر را شامل می‌شود، تمامی مسلمانان اراضی تحت حکومت روسیه تزاری اعم از شیعه و سنی از یک مرکز که در تفلیس قرار داشت اداره می‌شدند. در این دوره مسلمانان از حق تحصیل محروم بودند. این قانون به طور طبیعی در مورد شیعیان نیز صادق بود. پس از گذشت یک برهه تاریخی، چند مرکز تحصیلی با نام سمینار یا ایجاد شد که در این مراکز به طور محدود و گزینشی، شیعیان نیز برای تحصیل ثبت‌نام می‌شدند.
از انقلاب اکتبر تا فروپاشی شوروی
در دوره پس از انقلاب اکتبر که اتحاد جماهیر شوروی ایجاد شد، شیعیان مرحله جدیدی از حضور خود تحت حاکمیت روس‌ها را آغاز کردند. این مرحله با چند ویژگی، از دوره پیش از خود متمایز می‌شد. در دوره پیش از این، شیعیان مهاجرت بسیار محدودی را به مراکز حکومت که در اراضی دور دست قرار داشت انجام می‌دادند. در این دوره، شیعیان برای کارهای مختلف مانند اشتغال، تحصیل و فعالیت به مراکز حکومت و نیز سایر سرزمین‌های دور دست مهاجرت کردند و در اثر همین مهاجرت‌ها میان جمعیت شیعی و مسیحی تبادلات و رفت و آمد اتفاق افتاد. بزرگترین مهاجرت‌های تاریخی شیعیان در دهه ۱۹۳۰ اتفاق افتاد که سبب آن کشتارها و سرکوب‌های گسترده‌ای بود که در نواحی شیعه‌نشین به وقوع پیوست. در این تاریخ تعداد قابل توجهی از شیعیان به سیبری و قزاقستان که بومیان آن را اهل سنت تشکیل می‌دادند تبعید شدند. شیعیان همچنان در این مناطق ساکن‌اند.
در اواخر این دوره یعنی در سال‌های ۱۹۷۹، پس از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، در مناطق شیعه‌نشین جماهیر شوروی یک بیداری و تحرک درونی ایجاد شد. با توجه به این بیداری که حکومت نیز از این موضوع بی‌خبر نبود یک کمیته اختصاصی برای نظارت بر شیعیان در حاکمیت ایجاد شد.
از فروپاشی تا به امروز
پس از فروپاشی شوروی، جمهوری آذربایجان نیز استقلال یافت و شیعیان این اراضی که اصلی‌ترین محل شیعیان اراضی تحت حاکمیت روس‌ها بود تاریخ و سرنوشت مستقلی از شیعیان مقیم در اراضی روسیه کنونی پیدا کردند. فروپاشی شوروی و فضای بازی که پس از این حادثه به وجود آمد شرایط مناسبی برای فعالیت‌های مذهبی و تبلیغات در میان مسلمانان ایجاد کرد. اما با این وجود در میان شیعیان ساکن در اراضی روسیه که عموماً آذری‌الاصل بودند حتی پس از فروپاشی شوروی نیز وضعیت دوری از معارف دینی و اعتقادات و اعمال اسلامی هم چنان وجود داشت. اما با بازگشت طلابی که با فروپاشی شوروی به ایران آمده تحصیلات دینی کسب کرده بودند به روسیه، جو دینی و اعتقادات اسلامی در میان شیعیان روسیه نیز رشد پیدا کرد.
به طور کلی در اراضی روسیه ۱۵ تا ۲۰ میلیون مسلمان ساکن زندگی می‌کنند که از این تعداد شیعیان در حدود ۳ میلیون نفر را شامل می‌شوند. این تعداد افراد نیز بیشتر افراد مهاجری هستند که از آذربایجان به شهرهای مسکو، سن پترزبورگ و منطقه سیبری مهاجرت کرده‌اند. عموماً در اکثر شهرهای روسیه آذربایجانی‌ها ساکن هستند.