به گزارش خبرنگار مهر، به تازگی دسترسی به متن پایان نامه‌ها و رساله‌ها در پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج) مسدود شده است. این تصمیم مطابق با آیین نامه اجرایی «قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» اتخاذ شده است.
سیروس علیدوستی رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در گفتگو با خبرنگار مهر، در خصوص چرایی اجرای این تصمیم و موافقت یا عدم موافقت با آن توضیح داد و گفت: ایرانداک که خود، آغازگر دسترسی رایگان و آزاد به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و همواره پشتیبان آن بوده است، نمی‌تواند با پایان دسترسی به این مدارک علمی، موافق باشد.
پیگیری ایرانداک برای رفع محدودیت از مسیر قانونی
وی با بیان اینکه از نظر ایرانداک، دسترسی رایگان و آزاد به این مدارک در پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج)، دارای دلایل بسیار استواری است، ادامه داد: دسترسی گسترده به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها (پارسا) در پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج)، با پیشنهاد و پیگیری ایرانداک، برای نخستین بار در کشور از ششم آذر ۱۳۹۵ و بر پایه فصل سوم «آیین‌نامه ثبت و اشاعه پیشنهادها، پایان‌نامه‌ها، و رساله‌های تحصیلات تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها» آغاز شد.
علیدوستی افزود: مطابق این آیین‌نامه، همه دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های زیر نظر وزارت علوم باید پیشنهاده‌ها، پایان‌نامه‌ها و رساله‌های خود را پیش از دفاع در سامانه همانندجو، همانندجویی و پس از دفاع، تمام‌متن آنها را در سامانه ثبت پایان‌نامه، رساله و پیشنهاده، ثبت می‌کردند. در همین آیین‌نامه نیز دسترسی آزاد و رایگان به تمام‌متن پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد پس از ۱۸ ماه و رساله‌های دکتری پس از ۳۰ ماه از زمان دفاع، برای همگان دیده شد.
وی اضافه کرد: پیرو این کار، مجلس شورای اسلامی نیز در مرداد ۱۳۹۶ در «قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی» کار همانندجویی و ثبت پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها، و پیشنهاده‌ها را در سامانه‌های ایرانداک برای همه دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های دولتی و غیردولتی و حوزه‌های علمیه الزامی کرد. دو سال پس از تصویب این قانون، آیین‌نامه اجرایی آن در مرداد ۱۳۹۸ در هیئت وزیران به تصویب رسید.
به گفته علیدوستی، در ماده هشت این آیین‌نامه آمده است که «دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی اعم از دولتی و غیردولتی مصوب شورای گسترش وزارت علوم و سایر مراجع قانونی و حوزه‌های علمیه دارای مجوز از شورای گسترش حوزه‌های علمیه، مکلف هستند متن کامل پایان‌نامه‌های فاقد طبقه‌بندی را حداکثر پنج سال پس از تاریخ دفاع منتشر کند».
وی ادامه داد: یکی از دستگاه‌های نظارتی به استناد این ماده، اشاعه تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را در ایرانداک، قانونی ندانسته است. به هر روی، ایرانداک خود را پای‌بند قوانین و مقررات و تفسیر و حکم نهادهای مسئول می‌داند و از آنها پیروی می‌کند. ولی هم‌زمان دلایل خود را هم ارائه کرده و امیدوار است این محدودیت، هر چه زودتر از راه‌های قانونی برداشته شود.
میانگین ثبت و استفاده از متن پایان نامه‌ها در پایگاه اطلاعات علمی
رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در خصوص تعداد ثبت پایان نامه در سامانه گنج و نحوه استفاده دانشگاهیان از این سامانه گفت: در ایرانداک تاکنون ۵۴۰ هزار و ۲۶ پایان نامه، ۸۲ هزار و ۹۲۲ رساله و ۲۰۵ هزار و ۲۳۰ پیشنهاده (پروپوزال) ثبت شده است. تا پایان پاییز ۱۳۹۹ میانگین روزانه بازدید پژوهشگران (با آی‌پی جداگانه) از پایگاه اطلاعات علمی ایران ۷ هزار و ۴۲۳ و میانگین جستجوهای روزانه در آن ۲۷ هزار و ۶۹۴ جستجو مورد بوده است.
علیدوستی خاطرنشان کرد: ایرانداک از دی سال ۱۳۹۵ تا دی سال ۱۳۹۹، دسترسی رایگان به تمام‌متن ۳۹۴ هزار و ۵۵۱ پایان‌نامه کارشناسی ارشد و ۴۰ هزار و ۵۳۵ رساله دکتری را در گنج فراهم کرد که در این دوره، بیش از ۲۸۵ هزار کاربر، نزدیک به چهار میلیون دانلود داشتند. به بیان دیگر میانگین دانلود هر مدرک، ۹ بار بوده است. این آمارها نشان می‌دهند که این پایگاه و دسترسی به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها اهمیت بالایی برای پژوهشگران و دانشجویان کشور دارد.
جنبش جهانی دسترسی آزاد به متن پایان نامه‌های دانشگاهی
وی با تاکید بر شعار اشتراک منابع و دسترسی آزاد گفت: مفاهیمی مانند دسترسی آزاد به اطلاعات (Open access)، داده‌ها (Open data)، و علم (Open science) سخن ایرانداک نیست. این رویکرد همه جهان است و از آغاز سال ۲۰۲۱ میلادی نیز دسترسی آزاد به اطلاعات در بسیاری از کشورهای جهان الزامی خواهد شد.
علیدوستی با بیان اینکه جنبش جهانی دسترسی آزاد به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها نیز از دهه‌ها پیش آغاز شده است، گفت: طبق آمار خرداد ۱۳۹۸، این جنبش در «ان.دی. ال. تی. دی.» (NDLTD) تمام‌متن نزدیک به پنج میلیون و ۸۰۰ هزار پارسا را از سراسر جهان در دسترس همگان گذاشته است. «او.ای. تی. دی.» (OATD) نیز دسترسی آزاد به تمام‌متن نزدیک به پنج میلیون پارسا را از بیش از ۱۱۰۰ مؤسسه برای همگان فراهم آورده است.
وی اضافه کرد: «سی.آر. ال.» (CRL) با همکاری ۱۲۰۰ مؤسسه از ۹۰ کشور جهان و ۸۰۰ هزار رساله دکتری، «سایبرتسیس» (Cybertesis) با بیش از ۵۰ هزار پارسا، و «اریک» (ERIC) هم از دیگر جنبش‌های جهانی دسترسی آزاد به تمام‌متن پارسا هستند. در این میان، پایگاه‌هایی مانند «ان.دی. ال. تی. دی.» و «او.ای. تی. دی.» فراگیر هستند و برخی دیگر مانند «اریک» یک زمینه (آموزش و پرورش) را پوشش می‌دهند.
به گفته علیدوستی، این جنبش به ناشرانی مانند «پروکوئست» (ProQuest) نیز رسیده که در کنار فروش، تمام‌متن پارساهای دارای دسترسی آزاد را نیز در «پی.کیو.دی. تی.اوپن» (PQDTOpen) فراهم ساخته است. در سطح منطقه‌ای، ملی و دانشگاهی نیز همین رویکرد در جهان وجود دارد.
محدودیت‌های پیش روی جامعه علمی
وی در مورد اعتراض دانشگاهیان به این مصوبه و محدودیت‌هایی که برای جامعه علمی به وجود می‌آید، گفت: تنها دشواری تهیه پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها نیست که نارضایتی جامعه علمی را پدید آورده است. دسترسی رایگان و آزاد به تمام‌متن پایان نامه‌ها و رساله‌ها (پارسا) در گنج می‌تواند از راه‌های گوناگون، رضایت پژوهشگران و دانشجویان و جامعه علمی در پی داشته باشد. این دسترسی، مشاهده‌پذیری پژوهش‌ها و دستاوردهای آنها را افزایش می‌دهد.
رئیس ایرانداک تاکید کرد: پژوهش‌ها نشان می‌دهند که افزایش مشاهده‌پذیری به افزایش استناد می‌انجامد. در برابر، پنهان‌سازی این مدارک است که رضایت پژوهشگران و دانشجویان و جامعه علمی را کاهش می‌دهد و استناد به آثار آنها را که پایه کاربرد و تأثیر است، ناشدنی می‌کند.
وی خاطرنشان کرد: دسترسی به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، از یک سو بازار کار را با توانمندی‌های دانش‌آموختگان، بیش از پیش آشنا و زمینه بیشتری را برای اشتغال فراهم می‌کند و از سوی دیگر، حاکمیت می‌توانند به دستاورد پژوهش‌های دانشگاهی، دسترسی بی‌درنگ داشته باشد و آنها را در سیاست‌گذاری و مدیریت به کار برد.
دکتر علیدوستی تصریح کرد: در روزگار تحریم و نیاز کشور به کاربست داشته‌ها و توانمندی‌های درونی، دسترسی آزاد و رایگان به تمام‌متن پایان نامه‌ها و رساله‌های دانشگاهی شاید بتواند بخشی از دشواری‌ها و چالش‌های کوچک یا بزرگ کشور را پاسخ دهد که این، می‌تواند کمترین مشارکت دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها در چیرگی بر این دشواری‌ها به شمار رود. بنابراین، از اندکی واکنش‌های شتاب‌زده، غیراخلاقی و ناآگاهانه که بگذریم، جامعه علمی از جمله استادان و دانشجویان و انجمن‌های علمی به درستی از نبود دسترسی به این مدارک ناراضی هستند و می‌دانند که این دسترسی به سود همگان از دولت تا جامعه و از جامعه تا دانشگاه است و خواستار بازگشت آن هستند.
محدودیت دسترسی به متن پایان نامه‌ها راهی برای افزایش تقلب علمی
رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در مورد اینکه گفته شده که دلیل این محدودیت دسترسی، جلوگیری از تقلب است، به مهر گفت: خبر محدودیت دسترسی به متن پایان نامه‌ها برای پیشگیری از تقلب که نخستین بار در بخش خبری صدا و سیما مطرح شد نادرست بود و ما در نامه‌ای هم خواستار اصلاح این موضوع شدیم. چرا که معتقدیم برعکس این گزاره نادرست، دسترسی آزاد به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها می‌تواند با پدید آوردن شفافیت، از دو سو به کاهش بدرفتاری علمی بیانجامد.
وی توضیح داد: بدرفتار از لو رفتن کار خود نگران است و دیگران نیز می‌توانند دستبرد علمی از کارشان را به آسانی بیابند. از سوی دیگر، دسترسی آزاد به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، به گفتمان علمی شفاف و نقادانه کمک می‌کند که از برجسته‌ترین دستاوردهای آن، افزایش درستی و دقت علمی پژوهشگران در گسترش و ژرفایش دستاوردهای علمی است.
وی با بیان اینکه بازار خرید و فروش این مدارک نیز با دسترسی آزاد و رایگان به تمام‌متن آنها کم‌توان شده است، افزود: فروش پایان‌نامه و رساله یا پنهان‌سازی آن، آبادانی را به این بازار باز خواهد گرداند و کار فروشندگان روبروی دانشگاه تهران را بیش از پیش، سکه خواهد کرد. بنابراین محدودیت دسترسی به این مدارک نه تنها از تقلب و بدرفتاری علمی و… پیشگیری نمی‌کند، بلکه افزایش آن را نیز در پی خواهد داشت.
دانشگاه‌های آزاد و علوم پزشکی تکالیف خود را درباره همانندجویی پایان نامه‌ها انجام ندادند
علیدوستی با دفاع از عملکرد سامانه «همانندجو» برای همانندجویی پایان نامه‌ها در جهت مقابله با تقلب علمی، گفت: سامانه همانندجو، تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را همچنان در بر دارد و کار خود را به درستی و بر پایه آخرین مدارکی که در سامانه ملی ثبت پایان‌نامه، رساله، و پیشنهاده ثبت می‌شوند، انجام می‌دهد.
وی گفت: به بیان دیگر، هر مدرکی که در ایراندک ثبت شود، در همانندجو به کار می‌رود و دیگر نمی‌توان آن را کپی کرد. چون همانندجویی پیش از دفاع انجام می‌شود، با تأیید داوران، دیگر تقلب هم مفهومی ندارد. هر چند هنوز بسیاری از دانشگاه‌ها مانند دانشگاه آزاد اسلامی، حوزه‌های علمیه و وزارت بهداشت تکلیف قانونی خود را به درستی انجام نمی‌دهند و راه را برای کپی‌برداری باز می‌گذارند.
کاهش بدرفتاری در پژوهش‌های تحصیلات تکمیلی با «گنج»
رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات درباره ادامه فعالیت پایگاه اطلاعات علمی ایران با وجود محدودیت ایجاد شده در دسترسی به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاهی گفت: پایگاه اطلاعات علمی ایران (گنج)، بدون دسترسی به تمام‌متن پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها نیز کارکردهای بسیاری برای جامعه علمی کشور دارد. به عنوان مثال این پایگاه همچنان اطلاعات کتاب‌شناختی، چکیده و ۲۰ برگ نخست هر پایان‌نامه و رساله را بی‌درنگ پس از ثبت در ایرانداک، در دسترس همگان می‌گذارد.
وی خاطرنشان کرد: این پایگاه تنها جایی در کشور است که پیشنهاده‌های (پروپوزال‌های) پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را نیز اشاعه می‌دهد. دسترسی به اطلاعات این مدارک، هم برای تک‌تک پژوهشگران کارساز است و هم بودن اطلاعات در کنار هم، اطلاعات تازه‌ای را به دست می‌دهد و راه تحلیل را باز می‌کند.
علیدوستی اضافه کرد: برای نمونه ایرانداک در سال گذشته گزارشی از بیش از ۳ هزار پایان‌نامه و رساله را از ۱۳۵ مؤسسه کشور در زمینه سیل منتشر کرد که داده‌های آن در جای دیگری یافت نمی‌شد و می‌توانست به کار بسیاری از مدیران و پژوهشگران در کشور بیاید. با بودن همین اطلاعات در گنج نیز می‌توان گزارش‌های آماری و تحلیلی بسیاری را برای سیاست‌گذاران فراهم ساخت، تأثیر پژوهش‌های دانشگاهی (آکادمیک) را سنجید، پارساها و مؤسسه‌ها را بر این پایه رتبه‌بندی کرد و برترین‌ها را یافت یا دیگر سنجه‌های ارزیابی را به کار برد.
به گفته وی، «گنج» زیربنای سامانه پیشینه پژوهش نیز است که کاربرد بسیاری در کاهش دوباره‌کاری و بدرفتاری در پژوهش‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی دارد. این سامانه با اتکا به گنج، تنها در سال ۱۳۹۸ نزدیک به ۱۶۰ هزار درخواست دانشجویان تحصیلات تکمیلی را پاسخ داده است.
رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، اظهار امیدواری کرد که با همکاری و پشتیبانی هیات وزیران، وزارت علوم و همچنین جامعه علمی کشور، از راه‌های قانونی، دسترسی آزاد و رایگان به تمام‌متن پایان نامه‌ها و رساله‌ها (پارساها) مانند گذشته برای همگان فراهم و دستاوردهای آن برای پیشبرد علم و پژوهش، بیش از پیش آشکار شود.