خبرگزاری مهر - گروه استانها- الهام حلاجیان: وقتی خاطرات مردان موی سپید کرده را درباره قم می‌شنویم این واقعیت که گذشتگان چه برای ما به میراث گذاشته‌اند و ما برای فرزندانمان هیچ باید سردرگریبان کنیم، روزگاری دشتی در قم بود معروف به «انبار غله و حبوبات» البته تا همین سی سال قبل، یعنی بخش مهمی از گندم، جو و حبوبات کشور در همسایگی کویر مرکزی ایران و در محدوده قم بنام «دشت مسیله» تولید می‌شد، دشتی به وسعت ۱۰ هزار هکتار که روزگاری بهترین مرتع این سرزمین بود، اما حالا نیست و کارشناسان می‌گویند این دشت امروز می‌خواهد انتقام بگیرد، آخر کمال همنشین در آن اثر کرده است؛ همسایگی این دشت با دریاچه نمک و حوض سلطان باعث شد این منطقه به شوره زار و بلای جان ۲۵ درصد مردم این سرزمین تبدیل شود.
دشتی که روزگاری سوغاتش گندم و جو بود حالا برای ما ریزگردهای سفید نمک به ارمغان می‌آورد به قول معروف از هر دستی بدهی از همان دست خواهی گرفت؛ سی سال است ما هیچ نداده‌ایم حق این دشت را خوردیم، دشت سی سال است منتظر آبی است که حقش هست، حق آبه ای که از سه رودخانه شادچای (کرج)، قره چای و قمرود تأمین می‌شد شادچای را تهرانی‌ها بستند با سد کرج، حق آبه قمرودش را قمی‌ها با سد ۱۵ خرداد ندادند و آب قره چای را پشت سد الغدیر ساوه ذخیره کردند.
دشت مسیله شورترین دشت کشور
کارشناسان می‌گویند «دشت مسیله» در چند دهه اخیر تحت تأثیر عوامل زیستی و البته بیشتر بر اثر فعالیت دامداران و کشاورزان شهرستان‌های ورامین، گرمسار، کاشان و قم طبیعت آن دگرگون شده بطوری که مراتع جنگلی، کویری و در بعضی از مناطق اراضی مزروعی و آبادی‌های روستایی اش امروز فاقد حیات و معیشت انسانی شده است.
طی ده سال گذشته دشت مسیله بحرانی‌ترین دشت کشور به لحاظ زیست محیطی بوده چنانچه امروز EC آب این منطقه از ۱۵ هزار هم گذشته و حالا شورترین دشت کشور منبع گردوغبار نمکی برای استان‌های قم و تهران و سمنان شده است.
از ده سال قبل زمزمه‌های بحرانی شدن شرایط منطقه مسیله آغاز می‌شود رضا سیار رئیس آن زمان سازمان جهاد کشاورزی استان قم، نسبت عدم تخصیص حق آبه های این منطقه اعتراض می‌کند و می‌گوید: ۲۰ هزار هکتار از مراتع و ۱۵ روستای این منطقه در حال حاضر خالی از سکنه و نیز بسیاری از چاه‌های کشاورزی مخروبه شده است.
اما پیش تر از اینکه در سال ۸۹ اخطاری داده شود در یک بررسی دانشگاهی در سال ۸۶ محققان به این نتیجه می‌رسند که نزدیکی اراضی شمس آباد به دریاچه نمک موجب شده که پدیده «نفوذ آب شور» دریاچه به سمت دشت مسیله اتفاق بیفتد. یعنی میزان کسری آب چاه‌های منطقه به وسیله جایگزینی آنها با آب شور دریاچه نمک جبران شده که این امر موجب افت کیفی تدریجی آب چاه‌ها طی سالیان اخیر شده است.
بی توجهی به تحقیقات دانشگاهی در صحنه مدیریتی
اما انگار کسی به این تحقیقات توجهی ندارد مهم نیست چه برای آیندگان می‌خواهیم بگذاریم سال ۸۹ هم خطر خشکی دریاچه فقط زمزمه می‌شود و موضوع دریاچه نمک قم با مطرح شدن خشکی «دریاچه ارومیه» به حاشیه می‌رود و می‌رود تا چهار سال بعد، سال‌هایی که کلان شهرها دچار آلودگی مفرط هوا شده‌اند.
دی ماه ۹۲ محمدعلی رکنی مدیرکل وقت حفاظت محیط زیست استان قم نسبت به نفوذ شوره زارها به سمت دشت هشدار می‌دهد و می‌گوید: متأسفانه به دلیل عدم تأمین حقآبه های زیست محیطی منطقه و افت شدید سفره‌های آبی دشت‌های مجاور، شوره‌زارهای دریاچه به سمت مراکز جمعیتی پیشروی زیادی کرده است.
وی با اشاره به آثار زیانبار پیشروی شوره‌زارهای دریاچه نمک از جمله تخلیه برخی روستاها در این نواحی و آسیب رساندن به مراکز کشاورزی منطقه، تاکید می‌کند: عدم رعایت و تخصیص حقآبه های زیست محیطی و سیر نزولی منابع آبی تالاب، می‌تواند این دریاچه را به عنوان یکی از بزرگترین کانون‌های القای ریزگردها در ایران مرکزی و شهرهای بزرگ کشور تبدیل کند.
سه برابر شدن شوره زارها در کمتر از یک دهه
حالا که همه کلان شهرهای کشور به دلیل بالا بودن میزان آلودگی و ریزگردها دچار مشکلاتی شده‌اند، «کمیته مقابله با پدیده گرد و غبار» تشکیل می‌شود؛ تابستان ۹۳ به علت هوای نامناسب و آلوده سه روز وضعیت هشدار، چهار روز وضعیت خطرناک و یک روز تعطیلی عمومی در قم اعلام می‌شود؛ موضوع آلودگی هوا در استانها به شورای هماهنگی مدیریت بحران سپرده شده، حالا تهدید جدی است.
آبان سال ۹۳ رکنی به صراحت می‌گویند: دیگر در منطقه دریاچه نمک پوشش گیاهی چندانی دیده نمی‌شود و تقریباً صددرصد آن از بین رفته و در حال حاضر ۱۷ میلیون مترمکعب از آب‌های فرا شور در دشت‌های قم استفاده می‌شود؛ آب‌های شور دریاچه نمک به سفره‌های زیرزمینی نفوذ کرده و در سال‌های اخیر شاهد افزایش ۷۵ درصدی اراضی شور بوده‌ایم.
سجادی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری آن زمان قم «دشت مَسیله» را مهمترین کانون تولید ریزگرد برای قم عنوان می‌کند و می‌گوید: اگر حق آبه های مسیله تأمین نشود این دشت به یک عامل تهدید برای گرمسار، قم و جنوب استان تهران تبدیل می‌شود.
نوش دارو بعد از مرگ سهراب
این حرف سجادی در هیاهوهای رسانه‌ای گم می‌شود کسی باور ندارد زمینی که روزگاری خوراک مردمان را تأمین می‌کرد حالا بلای جانشان شود.
حالا پای پایتخت وسط کشیده شده، اما و اگرها برای درمان این بیمار شروع می‌شود؛ از سرازیر شدن پساب تصفیه خانه ورامین تا ایجاد پوشش گیاهی، همه بر روی رها سازی حق آبه ها از دو سد ۱۵ خرداد و الغدیر همه اتفاق نظر دارند اما مشکل اینجاست: آبی پشت سدها نیست که رها شود.
از آنجایی که بحران‌های زیست محیطی اولویت دارد! سال ۹۵ رحمان دانیالی از جنایت ما انسان‌ها بر طبیعت رونمایی می‌کند: حفر چاه‌های غیر مجاز و افزایش ۹ برابری چاه‌های عمیق ظرف سه دهه سبب شده است که شیره جان این منطقه کشیده شود.
بحران دریاچه نمک خطرناک‌تر از ارومیه
دانیالی مدیرکل حفاظت محیط زیست قم در سال ۹۵ معتقد است بحران دریاچه نمک قم «بحران مغفول» است و ادامه می‌دهد: بحران این دریاچه به مراتب خطرناک‌تر و حساس‌تر از بحران دریاچه ارومیه است! چراکه روند افزایشی ریزگردها در آینده نزدیک برای کانون‌های جمعیتی مرکز کشور فاجعه بار خواهد بود.
وی با اشاره به اینکه کسری حوزه آبریز دریاچه نمک به نسبت دریاچه ارومیه بیشتر است، می‌گوید: در سال‌های اخیر شاهد افزایش تعداد روزهای گرد و غبار بوده‌ایم که نشان از شدت یافتن روز به روز این بحران است و نیاز به مشارکت و پویش مردمی برای احیای این منطقه احساس می‌شود.
عباس جعفری پژوهشگر محیط زیستی در سال ۹۵ گوشه‌ای دیگر از محبت ما به طبیعت را رونمایی می‌کند؛ به گفته وی تعداد چاه‌های عمیق و نیمه عمیق استان قم از سال ۵۴ تا ۸۸ از ۲۱۳ چاه به ۱۳۹۴ چاه افزایش یافته است، اما ورودی به سفره‌ها به‌شدت کاهش‌یافته است که در کنار گسترش مناطق تفریحی و احداث استخرها و صدها ویلا در مناطق ییلاقی قم، فشار دیگری را بر باکیفیت‌ترین آب منطقه قم یعنی آب شیرین وارد کرده است.
حقی که پشت سدها نگه داشته شد
کار از سطح استان قم به وزارت خانه می‌رسد معاون وزیر نیرو در اردیبهشت سال ۹۶ با بیان اینکه در ۳۰ سال گذشته بیش از ۲۵ درصد از میزان آب‌های سطحی در قم کاهش یافته است می‌گوید: میانگین آب آورد بلند مدت ۲ رودخانه قمرود و قره چای در هفت سال اخیر به حدود صفر رسیده است.
خرداد ماه ۹۶ هم ابتکار رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با تاکید بر ضرورت تأمین حقآبه های دریاچه نمک می‌گوید: با توجه به آسیب‌هایی که از بابت کانون‌های گرد و غبار به شهر قم و مناطق اطراف وارد خواهد شد، حتماً باید با خشک شدن این دو دریاچه مقابله کنیم.
سال ۹۷ که می‌رسد ظاهراً تهدید دشت و دریاچه جدی است، استاندار، مدیران و نمایندگان به تکاپو افتاده‌اند؛ مهدی صادقی استاندار وقت قم در گفت و گویی ضمن تاکید بر ضرورت احیای حقآبه های دریاچه نمک می‌گوید: در صورت خشک شدن دریاچه نمک، حدود ۲۵ درصد جمعیت کشور تحت تأثیر قرار خواهند گرفت و ریزگرد حاصل از آن نمکی خواهد بود که قابل مقایسه با ریزگردهای خاکی نیست.
تابستان که به نیمه می‌رسد سیدکاظم دلخوش سخنگوی فراکسیون محیط زیست مجلس دهم نسبت به خشک شدن دریاچه و احتمال ورود غبارهای نمکی هشدار می‌دهد.
مرداد ماه ۹۷ وقتی تهدید جدی می‌شود رها سازی آب در بستر رودخانه قمرود آغاز می‌شود با تنها ۳ میلیون متر مکعب، که به اعتقاد برخی از کارشناسان پیش از آنکه به مقصد برسد زمین تشنه آن را می بلعد و یا کشاورزان در مسیر از آن استفاده می‌کنند.
سال ۹۷ که به آخر می‌رسد دیگر صدای نماینده‌های قم هم درآمده امیرآبادی دیگر به گرفتن پساب ورامین و قم هم رضایت نمی‌دهد چراکه معتقد است دریاچه نمک با استفاده از پساب فاضلاب احیا نمی‌شود و باید حقآبه قم در سطح ملی از سد کرج و ساوه تخصیص داده شود.
دشت یک چهارم جمعیت ایران را تهدید می‌کند
ذوالنور در جمع خبرنگاران با اشاره به اینکه اولویت‌هایی باعث شده که حقآبه سلطان یا دریاچه نمک قم نرسد و امروز در آستانه یک مشکل جدی خواهیم بود، گفت: اگر مسئولان به داد دریاچه نمک قم نرسند، نه تنها برای قم بلکه برای استانها و شهرهای اطراف از جمله تهران نیز می‌تواند مشکل‌ساز شود.
سال ۹۸ که نوید سال پرآبی را می‌دهد بارندگی‌ها مناسب است روان آب‌ها بر زمین کویر جاری می‌شود حالا کم کم صداهای اعتراض ضعیف می‌شود اما گاهی زمزمه‌هایی می‌شود استاندار قم هم در یک سخنرانی بر پیگیری تأمین حق آبه ها از طریق نمایندگان تاکید می‌کند به یکباره سروصداهای ده ساله خاموش می‌شود!
ظاهراً حالا دیگر مسیله و نمک از اولویت خارج شده و امید دارند حداقل چند سالی تهدیدی از جانب دشت متوجه مردم نیست.
اما احمد شفیعی معتقد است هرچند سال آبی امسال در سی سال گذشته بی سابقه بوده و حدود ۷۰۰ میلیون متر مکعب آب در ۳ تالاب اصلی قم جمع شده و سدهای ۱۵ خرداد و الغدیر هم پر آب شده اما برای استفاده از این نعمت الهی باید نگاه راهبردی و برنامه‌ریزی‌شده داشت.
بی تدبیری در دوره ترسالی فاجعه در دوره خشکسالی می‌آورد
معاون اداره کل محیط زیست قم در ادامه با تاکید بر اینکه این بارندگی‌ها در حالی که مزایایی دارد اما اگر برنامه‌ریزی درستی نباشد دامنه مشکلات عمیق‌تر می‌شود گفت: در برخی موارد با افزایش بارندگی‌ها شاهد افزایش بی رویه سطح زیرکشت کشاورزی در مناطق بحرانی هستیم و از سوی دیگر حقآبه ها بدون مدیریت رهاسازی می‌شود.
وی افزایش مصرف حتی نسبت به قبل را از عوارض اتفاقات بالا بیان کرد و افزود: همه کشورها در میزان بارندگی نوسان دارند یک سال کم آبی است سال بعد بارندگی متوسط و یک سال پرباران اما به دلیل اینکه ما در زمان پرآبی تغییرات محیطی زیادی ایجاد می‌کنیم دچار خشک سالی های طولانی‌تری می‌شویم.
شفیعی می‌گوید یکی از مواردی که باید در شرایط پرآبی مورد توجه باشد این است که دشت مسیله و دریاچه نمک در انتهای حوزه آبریز رودخانه قرار دارند و شاهد هستیم در استان‌های دیگر که سرشاخه رودخانه محسوب می‌شوند با ساخت سد دیگر چیزی برای انتهای حوزه آبریز باقی نمی‌ماند.
وی افزود: باید نسبت به این مسئله توجه جدی کرد و در شرایط پرآبی اقدام به ایجاد زمین‌های کشاورزی جدید و احداث چاه‌های جدید نکنیم تا شاهد بحران‌های شدیدتر از بحران اخیر نباشیم.
مدیریت در حوزه کشاورزی و آبخیزداری باید رویکرد راهبردی و آینده‌نگرانه داشته باشد و تصمیمات مقطعی گرفته نشود، حالا که در شرایط ترسالی قرار داریم نباید بی محابا اقدام به توسعه بخش کشاورزی و حفر چاه آب کنیم بلکه باید با این نگاه که دوره خشک سالی هم خواهیم داشت در بخش توسعه با احتیاط و تعقل بیشتر عمل کنیم.