خبرگزاری مهر، گروه دین و آئین، فاطمه علی‌آبادی: سنت دیرپای ستایشگری از آغاز در ادب فارسی و عربی وجود داشته و مدیحه سرایی، هنری مورد توجه بوده است، طوری که اگر کسی قریحه شعر گفتن داشت اشعاری درباره اتفاقات و حتی در وصف اشخاص می‌سرود. یکی از نخستین نمونه‌هایی که می‌توان به عنوان اولین مرثیه از آن یاد کرد مربوط به فرمایش امام سجاد (ع) می‌شود که بعد از بازگشت به مدینه خطاب به بشیر می‌فرمایند: آیا تو نیز همانند پدرت می‌توانی شعر بگویی؟ بشیر اولین مرثیه کربلا را با عنوان «یا اَهْلَ یَثْرِبَ لا مُقامَ لَکُمْ بِها…» می‌سراید و مورد تحسین و تشویق اهل بیت (ع) قرار می‌گیرد.
مداحی حرفه بسیار با شرافتی است و مداح می‌تواند از این طریق به تبلیغ معارف دین اقدام کند. وقتی یک مدیحه سرا، رنج اهل بیت (ع) را در کربلا و حوادث حزن‌آمیز صدر اسلام را بیان می‌کند در اصل به تبلیغ معارف دین و سوق دادن نسل جوان به عمل به دین و شریعت اقدام کرده است؛ مداح با تبلیغ معارف دین و همچنین با پرهیز از انحراف و خرافه گویی می‌تواند آن چیزی که مردم به خصوص جوانان برای پاک بودن و پاک زیستن و به معنای واقعی کلمه مؤمن بودن و عاقبت بخیری نیاز دارند، به آنان بیاموزد.
جامعه مدّاح کاری بزرگ بر عهده دارد و آن عبارت است از مدیریّت شادی و عزای جامعه. مداحان در حقیقت شادی‌های معنوی و عزاهای اساسی و قلبی و عمیق را مدیریّت کرده و جهت می‌دهند.مدیحه سرایی در هیئات هزار و یک نکته با اهمیت دارد. برای آگاه شدن بیشتر از بایدها و نبایدهایی که مداح در مدیحه سرایی باید مورد توجه قرار دهد با حاج مرتضی طاهری رئیس هیئت مدیره خانه مداحان به گفتگو نشستیم. بخش اول این گفتگو به شرح زیر است:
* از چه زمانی مدیحه سرایی و ستایشگری اهل بیت (ع) را شروع کردید و اساتید شما در این راه چه کسانی بودند؟
متولد فروردین ۱۳۳۸ هستم و قریب به ۶۰ سال است که در مجالس سراسر معرفت و نورانی خاندان عصمت و طهارت (ع) به مداحی و روضه خوانی اشتغال دارم. مداحی را از همان دوران کودکی آغاز و در پنجم ابتدایی به صورت حرفه‌ای در جلسات متعدد عمومی و خصوصی در مدح و رثای امامان معصوم و ذکر مناقب آن بزرگواران به مداحی و مرثیه سرایی پرداختم.
نخستین مشوق به امر مداحی و استادم، مرحوم پدرم بود. آن مرحوم از پیر غلامان عرصه مداحی به شمار می‌رفت و در زمان جوانی و میان‌سالی جز مداحان برجسته و کم رقیب تهران محسوب می‌شد و جلسات مهمی را در پایتخت اداره می‌کرد. بر همین اساس بنده در یک خانواده‌ای چشم به جهان گشودم و رشد یافتم که همیشه زمزمه و نوای مداحی را با گوش و جان می‌شنیدم و شاهد رفت و آمدهای مداحان و دوستان مرحوم پدرم به منزلمان و تشکیل جلسات مشترک آنان به منظور مباحثه و مبادله اشعارشان بودم. علاوه بر آن هر ماه جلسه روضه خوانی و همچنین به مناسبت شهادت امام صادق (ع) یک دهه مراسم عزاداری در منزلمان برگزار می‌شد؛ همه این امور سبب شد بنده در این مسیر که هم اکنون در آن قرار دارم تشویق شوم، حرکت کنم و پیش بروم.
یکی از مهمترین اساتیدم که از محضر ایشان به لحاظ معنوی، اطلاعات مذهبی و نغمات آئینی بهره بردم مرحوم شهید حاج شیخ احمد کافی بود. من و برادرم از همان ابتدای آشنایی با مرحوم کافی انس گرفتیم و ارتباط قوی بین ما ایجاد شد، ایشان نیز پدرانه ما را زیر پر و بال خود گرفت و اجازه داد تا از خرمن معرفتش خوشه‌ها بچینیم.
*درباره جایگاه آموزش موسیقیایی در نظام مداحی کشور چه نظری دارید؟
موسیقی خواسته و ناخواسته در مداحی جریان دارد نه تنها در مداحی بلکه در سخن گفتن نیز نواهایی که از حنجره خارج می‌شود در معادلات موسیقی قرار می‌گیرد، برای مثال زمانی که انسان آرام سخن می‌گوید اگر یک لحظه صدای خود را بلند کند کلاً نظام موسیقایی کلام به هم می‌ریزد و خارج از نغمات قرار می‌گیرد همین امر مخاطب را اذیت می‌کند؛ در مداحی نیز همین امر صادق است.
زمانی که گفته می‌شود مداحی باید در قالب موسیقی باشد ممکن است مخاطب عوام تصور کند که مداح باید با استفاده از یک سازی بخواند، در حالی که چنین نیست و مداحی با خواندن همراه با ساز دو مسیر متفاوت است. به عقیده بنده اختلاط این دو با هم، یک مسیر و جریان انحرافی است، زیرا مداحی خود موسیقی است و مداح می‌تواند بدون هیچ ساز موسیقی برای مخاطب حزن و شادی ایجاد کند، او را روی موج نغمات موسیقی قرار دهد تا لذت ببرد بدون اینکه هیچ سازی در کار باشد.
آموزش دوره‌های موسیقی به شرطی ایراد ندارد که به موسیقایی مداحی لطمه وارد نکند، چرا که هرچند گاهی افرادی بودند که این دوره‌ها را گذراندند اما از مسیر مشخص مداحی دور شدند و راه خوانندگی را در پیش گرفتند
اینکه گفته شود یک مداح حتماً باید برود دوره‌های موسیقی را بگذراند! نه توصیه می‌شود و نه الزامی است؛ خوب است که انسان بداند این نغماتی که می‌خواند اسمش چیست؟ از کدام گوشه است؟ و از کدام دستگاه گرفته شده؟ ولی خیلی از مداحان مشهور امروز و پیشکسوتان نیز اهتمامی به گذراندن دوره‌های دستگاه‌های موسیقی نداشتند و ندارند، زیرا موسیقی از نغمات مداحان و تعزیه خوانان تنظیم شده و شکل گرفته است؛ آن زمانی که هیچ آوازه خوانی در کشور وجود نداشت این مداحان و تعزیه خوانان بودند که بر مبنای همین موسیقی می‌خواندند. چنانچه مداحی خارج از آن ردیف خود خوانده شود بلافاصله خواننده و مخاطب متوجه می‌شوند و در ذوق آنان می‌خورد برای همین مداحی باید بر اساس همان تنظیم خود پیش برود و چنانچه از ریلش خارج شود باید سریع به ریل سابق برگردد، در غیر این صورت اگر مداح بخواهد مداحی خود را غیر مرتبط تغییر دهد کاملاً مشخص می‌شود و به مداحی لطمه می‌زند. بنابراین آموزش دوره‌های موسیقی به شرطی ایراد ندارد که به موسیقایی مداحی لطمه وارد نکند، چرا که هرچند گاهی افرادی بودند که این دوره‌ها را گذراندند اما از مسیر مشخص مداحی دور شدند و راه خوانندگی را در پیش گرفتند.
*مداح تا چه اندازه می‌تواند از موسیقی ایرانی و غیر ایرانی در مداحی بهره ببرد؟
موسیقی خارجی اصلاً در فرهنگ ایرانی و شیعی یک وصله ناجور است، موسیقی خارجی یعنی رپ و … که اگر در مداحی وارد شود کار را بسیار خنده دار می‌کند ضمن اینکه از نظر معنوی نیز کار ضعیف می‌شود.
موسیقی غنی ایرانی که در بسیاری از نقاط جهان از غنای آن استفاده می‌شود همان چیزی است که از گذشته در مداحی‌ها وجود داشت و امروز نیز همان مشاهده می‌شود منتهی زمانی که کسی به نغمات اصیل ایرانی و فرهنگ شیعی وارد باشد می‌داند که موسیقی‌های غربی هیچ جایگاهی در مداحی ندارد.
*آیا مداح باید شعر شناس هم باشد؟
مداح باید شعر شناس باشد؛ یکی از نقاط قوت و ضعف مادحین شناخت و عدم شناخت شعر است، زیرا مداح ابزار کارش شعر بوده و هرگز نمی‌تواند بدون این ابزار مداحی کند. گاهی اوقات مشاهده می‌شود برخی مداحان بدون اینکه شعر را بشناسند مداحی می‌کنند و اصلاً به وزن و قافیه اشعار توجه نمی‌کنند، این ضعف بسیار بزرگی است که یک مداح حتی به اولیات شناخت شعر توجه نمی‌کند و نسبت به آن آگاهی ندارد.
اشعار باید با شور و شعور همراه باشد، شور مخاطب را به وجد می‌آورد و شعور سبب افزایش معرفتش می‌شود، شور شاید بتواند تنها احساسات مردم را برانگیزد اما نمی‌تواند شعور ایجاد کند، برای مثال عده‌ای در فتنه ۸۸ شور زده شدند و کشور را دچار بحران کردند اما زمانی که شور با شعور همراه بود، حماسه ۹ دی خلق شد؛ در بحث مداحی نیز همین امر جاری است اگر مداحی بدون شعور و تنها با شور همراه باشد فتنه می‌شود اما اگر شور و شعور با هم همراه باشند حماسه خلق می‌شود.
*نقاط ضعف و قوت شعرهای آئینی امروز چیست؟
امروزه شعرهای آئینی به خاطر هدایت‌های داهیانه حضرت آیت الله خامنه‌ای پیشرفت‌های بسیاری داشته است، اگر توجه داشته باشید هر سال یک مرتبه مداحان و ذاکران آل الله دیداری با معظم‌له دارند و به محضر ایشان مشرف می‌شوند و رهبر انقلاب نیز در این دیدار سالانه امّهات را بیان می‌فرمایند تا مداحان و ذاکران به آن امور توجه داشته باشند. در طول سال نیز مراکزی هستند که این بیانات را دسته بندی کرده و به صورت جزوه و یا پیام‌های کوتاه در اختیار مداحان و ذاکران قرار می‌دهند همین امر باعث شده شاعران جوان و خوش ذوق شعرهای آئینی قوی را بسرایند و تا حدودی خلاءها و ضعف‌های به وجود آمده را رفع کنند.
در برهه‌ای نه چندان دور، ضعف‌هایی در ابعاد مختلف شعرهای آئینی مشاهده می‌شد و می‌دیدیم که این اشعار از نظر قوت و استخوان بندی دچار ضعف شده است، حتی در بعضی اشعار واژگانی استفاده می‌شد که در شأن و ساحت مقدس اهل بیت (ع) نبود یعنی هر لفظی به ذهن شاعر می‌آمد، می‌سرود و بعضی دیگر نیز چون شعر شناس نبودند آنان را می‌خواندند که امروز این ضعف در حال رفع شدن است و کمتر این نوع اشعار سروده و خوانده می‌شود.
وقتی گفته می‌شود شعرهای آئینی باید دارای قوت شعری باشد مقصود این نیست که صنایع و بدایع فراوانی در آن وجود داشته باشد زیرا باید مخاطب را نیز در نظر گرفت، حتی در اشعار برخی شعرای پیشکسوت و معاصر که حضرت آیت الله خامنه‌ای به استفاده از آن سفارش می‌کنند صنایع و بدایع دیده نمی‌شود اما در عوض مخاطب بسیار خوب آنها را می‌فهمد. البته سطح ادبی مخاطبان را نیز باید ارتقا داد.
یک مساله مهمی که وجود دارد این است که امروز در جلسات مذهبی و آئینی برخی صنایع و بدایع برای مخاطب قابل هضم نیست و این امر سبب می‌شود مخاطب از شعر زده شود
در گذشته شعرهای آئینی بسیار غنی بود به حدی که معانی برخی اشعار در دیوان قدما را به سختی می‌توان متوجه شد، حتی از لحاظ واژه بندی نیز در حد عالی قرار داشت منتهی به مرور کمی با غنی بودن فاصله افتاد و ضعف‌هایی در ادبیات پیش آمد که این ضعف نیز با ورود شاعران جوان با استعداد و خوش ذوق در حال رفع شدن است. اما یک مساله مهمی که وجود دارد این است که امروز در جلسات مذهبی و آئینی برخی صنایع و بدایع برای مخاطب قابل هضم نیست و این امر سبب می‌شود مخاطب از شعر زده شود.
انسان زمانی می‌تواند از کسی تعریف کند که آن فرد را به خوبی بشناسد در غیر این صورت دچار غلو و لغو می‌شود برای همین وقتی کسی می‌خواهد برای اهل بیت (ع) شعر بسراید باید مخزن معارفش قوی و پربار باشد یا به کتاب‌های معتبر مراجعه کند. آن شاعری که هنگام سرودن شعر از الفاظی مثل «حسین الله» استفاده می‌کند نشان می‌دهد که شناختی از خاندان عصمت و طهارت (ع) و معارف اسلامی ندارد. شاعر باید نسبت به اهل بیت (ع) شناخت و معرفت قوی داشته باشد تا بتواند شعری درخور جایگاه آنان بسراید و این نیست مگر آنکه شاعر خودش در این زمینه قوی باشد.
*امام شناسی و تاریخ شناسی مدیحه سرا چقدر می‌تواند سبب معرفت افزایی مجالس و هیأت‌های مذهبی باشد؟
پرسش بسیار درستی است، اگر مداح با تاریخ و سیره ائمه اطهار (ع) ناآشنا باشد چطور می‌تواند برای مخاطبش نسبت به زندگی و جایگاه این بزرگواران مطلبی ارائه دهد در حالی که خودش بی اطلاع است. چنانچه شخص مداح طوطی‌وار مطلبی را فراگیرد و بخواند هرگز نمی‌تواند آن روح معنوی که در خواندن وجود دارد جاری کند؛ بنابراین مداح علاوه بر تاریخ شناس بودن باید نسبت به سیره اولیای الهی اطلاعات کافی داشته باشد.
البته برای نوجوانان و کسانی که در عرصه مداحی نوپا هستند باید آموزش‌هایی در این زمینه ترتیب داد و کلاس‌هایی را برای آنان برگزار کرد. مداح باید بداند اگر از مباحث معرفتی و بینشی غفلت کند در این عرصه ماندگار نخواهد شد.
اگر به سیره مداحان و پیر غلامان گذشته دقت شود معمولاً آن بزرگان در رکاب علما و عالمان ربانی بودند، ما نیز در رکاب مرحوم کافی بودیم و به موازات از محضر دیگران مانند حضرات آیات حاج شیخ رضا سراج و حاج شیخ محمود تحریری نیز بهره می‌بردیم. البته یک برهه بسیار کوتاهی یک فاصله‌ای بین مداحان جوان و علما اتفاق افتاد که امروز الحمدالله با ارتباطی که این دوستان با مراکز معرفتی پیدا کردند این فاصله ایجاد شده در حال رفع شدن است. مداحان باید بدانند بهره بردن از نفس پیر هدایت‌گر و عالم کارکشته سبب افزایش معرفت و یقین انسان می‌شود.
ادامه دارد…