خبرگزاری مهر، دین و آئین، فاطمه علی آبادی: یکی از راه‌های مقابله با آسیب‌ها و چالش‌های شعر آئینی و شعرهایی که در هیأت‌های مذهبی خوانده می‌شود، ایجاد فضای نقد و بررسی است، تا نقاط ضعف و قوت اشعار از نظر محتوا و شکل مشخص شود، البته در این فضا باید توجه داشت که نقد شعر هیأت راهی برای رسیدن به رشد و بالندگی در اشعار است، بر همین اساس بر آن شدیم تا در گفتگو با مهدی زنگنه شاعر آئینی کشور دلیل فقدان فضای نقد در شعرهای آئینی را واکاوی کنیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
*شعر آئینی چه تعریفی دارد و به چه شاخه‌هایی تقسیم می‌شود؟
انتخاب نام شعر آئینی برای اشعاری که درباره اهل بیت عصمت و طهارت (ع) سروده می‌شود، انتخاب دقیقی به نظر نمی‌رسد؛ زیرا در ایران آئین‌های بسیاری وجود دارد که خیلی از آنها ریشه در اعتقادات دینی و مذهبی ندارد. آیین‌هایی مانند نوروز یا چهارشنبه سوری، در فرهنگ عمومی مردم بسیار حائز اهمیت است، بر این اساس در حوزه دین تعریف نمی‌شود. بنابراین بهتر است دچار ادا و اطوارهای روشنفکرمآبی نباشیم و از واژه دین نهراسیم؛ بسیار راحت به جای واژه شعر آئینی از شعر دینی استفاده کنیم. البته شعر دینی از حیث محتوا و کاربرد، شاخه‌های گوناگونی دارد که شامل شعر توحیدی، شعر انقلابی، شعر اعتراض، شعر هیأت و غیره می‌شود.
شاعر وقتی وارد حوزه‌ای شود و بخواهد متناسب با آن حوزه شعر بسراید باید مختصات آن حوزه را بشناسد، به تفکرات و مبانی فکری آن حوزه آشنا باشد، بایدها و نبایدهای آن را بداند و به احکام و قوانینش آشنا باشد. در حوزه شعر دینی نیز همین اتفاق رخ می‌دهد و شاعر وقتی می‌خواهد شعر دینی بسراید در وهله نخست باید مبانی فکری، اصول و اعتقادات صحیحی داشته باشد و با مطالعه و تحقیق این مبانی فکری را مستحکم کند و در مرحله بعد باید نسبت به ادبیات این حوزه شناخت کسب کرده و به عصمت واژگان آگاه باشد.
زمانی که شاعر می‌خواهد درباره معصومین (ع) شعری بسراید علاوه بر آنکه باید معصوم را بشناسد باید دوره‌های فکری امام شناسی را نیز طی کرده باشد تا بتواند در انتخاب واژگان، واژگان معصوم را برگزیند زیرا شاعر دینی اجازه ندارد هر واژه‌ای را که در ادبیات روزمره مردم استفاده می‌شود، به این حوزه وارد کند. هر کسی می‌خواهد به زیارت برود، ابتدا غسل می‌کند، وضو می‌گیرد و اذن دخول می‌خواند؛ ورود به حریم اهل بیت (ع) آداب دارد. کار شاعر وارد کردن واژه‌ها به حریم ایشان است. پس واژه ناپاک اذن دخول ندارد. حتی واژه مکروه هم نباید به این حریم بیاید. به قول شاعر؛
باید مضامین را طهارت داد با اشک
هر واژه را غسل زیارت داد با اشک
*یکی از شاخه‌های شعر دینی، شعر هیأت است از ویژگی‌های شعر هیأت برای ما بگویید؟
یکی از شاخه‌های مهم اشعار دینی، شعر هیأت است که زیر مجموعه شعر دینی و هم شعر آئینی قرار می‌گیرد از این جهت محتوا، این شعر دینی و مذهبی است که در هیأت‌های مذهبی خوانده و ارائه می‌شود؛ برای این شعر هیأت‌های مذهبی در مجموعه شعر آئینی قرار می‌گیرد زیرا یکی از مهمترین آئین‌های مهم ایران در طول تاریخ شیعه، هیأت‌های مذهبی بوده است.
به جرأت می‌شود گفت یکی از سخت‌ترین شاخه‌های شعرهایی آئینی، شعر هیأت است چرا که شاعر در شعر هیأت در کتاب، کنگره ادبی، برنامه‌های تلویزیونی و فضای مجازی خلاصه نمی‌شود بلکه شعر هیأت باید برای مردم و در هیئات خوانده شود. بر این اساس لازم است شاعران زیر ساخت‌های اعتقادی صحیحی داشته باشند. اینکه شعر هیأت عام پسند، اثرگذار و مورد توجه مردم قرار گیرد.
*مفاهیم اعتقادی در شعر هیأت باید با چه زبانی بیان شود؟
شاعر در ادبیات هیأت با مخاطب عام مواجه است پس باید به گونه‌ای شعر بسراید که مداح بالای منبر و چهارپایه که آن شعر را می‌خواند عموم مردم در هر سطحی که باشند آن مفاهیم را بفهمند و این یکی از سختی‌های ادبیات هیأت به شمار می‌رود. بنابراین شاعر هیأت باید برای عام و عموم مردم شعر تولید کند یا به صورت صحیح باید عامیانه سخن بگوید. اما عوامانه سخن نگوید. متأسفانه در بسیاری از مواقع شاعر در ورطه عوام زدگی در می غلطد.
مرحوم آقای موحد که چندی قبل دارفانی را وداع گفت شعر معروفی با مضمون همه جا کربلا همه جا نینوا سروده بود که بسیار مورد توجه مخاطبان قرار گرفت، زمانی که از ایشان دلیل موفق بودن این شعر را سوال کردم گفت دلیل این موفقیت ساده بودن کلام است؛ قطعه کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا روایت نیست بلکه یک جمله معروف عربی از یک شعر است که مرحوم موحد این جمله معروف را با ساده‌ترین کلام و با استفاده از چند واژه می‌سراید، شعری که از لحاظ زبان واژگانی ساده اما از نظر مفهوم بسیار عمیق و مناسب با اعتقادات فرهنگ شیعی است به گونه‌ای که مردم عوام و خواص به راحتی می‌توانند شعر ایشان را بفهمند و با آن ارتباط برقرار کنند. این نوع شعر سرودن کار بسیار دشواری است که یک شاعر می‌تواند با زبان ساده مفاهیم عمیق اعتقادی را به مخاطب انتقال دهد.
زمانی که یک شاعر می‌خواهد درباره حضرت زهرا (س) و ائمه اطهار (ع) شعر بگوید باید بداند این بزرگان از نظر خلقت وجودی در اوج عصمت، حجب و حیا قرار دارند و در شعر باید واژگانی برای این بزرگان استفاده کند که هم مردم بتوانند با آن ارتباط برقرار کنند و هم حق عصمت حضرات ادا شده باشد و این کار بسیار دشواری است.
کاری که بسیاری از شاعران معاصر انجام می‌دهند آن است که به سراغ ادبیات عامیانه می‌روند برای مثال از ضرب‌المثل ها و کنایه‌های روزمره برای سرودن اشعار استفاده می‌کنند بدون اینکه توجه داشته باشند این کنایه و ضرب‌المثل در ادبیات عامیانه کجا استفاده می‌شود؟ یا این تکه کلام محصول چه نوع تفکری است؟ برای مثال در یکی از شعرهای معروف خطاب به امام حسین (ع) آمده «حواست هست؟» درست است که در این شعر استفاده از ادبیات عامیانه صحیح و جذاب است اما آیا کسی حق دارد به حضرت بگوید حواست هست! قطعاً اجازه نداریم. البته زمانی که در این زمینه به شاعر انتقاد شد، نقد را پذیرفت.
در یکی از شعرهای معروف خطاب به امام حسین (ع) آمده «حواست هست؟» درست است که در این شعر استفاده از ادبیات عامیانه صحیح و جذاب است اما آیا کسی حق دارد به حضرت بگوید حواست هست! قطعاً اجازه نداریم. البته زمانی که در این زمینه به شاعر انتقاد شد، نقد را پذیرفت
استفاده از ادبیات عامیانه کار بسیار جذابی است اما نباید به ورطه عوام زدگی بیفتد و شاعر هنگام سرودن شعر باید دقت کند که خواستگاه ضرب‌المثل و … کجا بوده و در چه مواقعی استفاده می‌شود چنانچه شاعر به این امر توجه نداشته باشد قطعاً شعری که برای اهل بیت می‌سراید ضعیف و اثر معکوس خواهد داشت و به جای آنکه در مدح اهل بیت شعر بگوید دون شأن ایشان تولید شعر خواهد داشت.
همه مواردی که بیان شد هنگام نقد شعر مشخص می‌شود بنابراین تا زمانی که بستری برای نقد شعر شاعران فراهم نشود این اتفاقات بسیار رخ می‌دهد می‌طلبد رسانه‌هایی چون خبرگزاری مهر زمینه‌ای برای برگزاری نشست نقد اشعار دینی فراهم آورد و شاعران، مداحان و نقادان در نهایت دوستی و دلسوزی کنار هم جمع شوند و تولیدات شعرهای آئینی را مورد نقد و بررسی قرار دهند قطعاً چنین اقدامی در دراز مدت اثر مطلوبی بر شعرهای آئینی خواهد داشت.
*شعر هیأت با چه آسیب‌ها و چالش‌هایی روبرو است؟
یکی از معضلات امروز در شعر دینی این است که مبانی شعر هیأت تبیین نشده است. نظرات اساتید فن به نقد و بررسی گذاشته نشده و هنوز چارچوب‌های معینی برای این ژانر ادبی نداریم. به عنوان مثال آیا در شعر هیأت می‌توانیم از واژگان و تعابیر شعر عرفانی به طور مستقیم بهره ببریم یا خیر؟ شعر عرفانی یکی از شاخه‌های شعر دینی است؛ اما آیا آن نوع نگاه و مضامین جایی در شعر هیأت دارد یا نه؟ این شعر قرار است توسط مداحان اهل بیت (ع) خوانده و در رسانه‌های عمومی منتشر شود؛ وقتی ما واژه شراب را در شعر هیأت بر می‌گزینیم، آیا بستر مناسبی برای فهم آن وجود دارد یا نه؟
بعضاً برخی اساتید در این زمینه اعتقادات خاصی داشتند و دارند برای مثال مرحوم استاد علی آهی که رئیس جامعه مداحان بود اعتقاد داشت که اساساً نباید در شعر دینی و هیأت از ادبیات عرفانی استفاده شود، بعضی دیگر نیز مانند حاج آقای سازگار و حاج آقای انسانی معتقد هستند ادبیات عامیانه، زبان شکسته و محاوره نباید در شعر دینی و هیأت استفاده شود. همه این موارد بیانگر نظرات و اعتقادات مختلف اساتید فن است که می‌طلبد در این زمینه یک هم اندیشی اتفاق بیفتد و این سوالات پاسخ داده شود.
امروز اگر یک شاعر جوانی بخواهد در رثا و مدح اهل بیت (ع) شعر بسراید قطعاً باید درباره این حوزه و حیطه آن شناخت کسب کند سپس واژگانی استفاده کند که مناسب این فضا باشد. متأسفانه امروز عموم شاعران و نوحه سرایانی که برای هیأت‌ها و محافل مذهبی شعر می‌گویند به این مهم توجه نمی‌کنند دلیل آن هم این است که مبانی شعر دینی تبیین نشده حتی نوجوانان و جوانان که پای منبر و درس اساتید می‌نشینند به صحبت‌های اساتید توجهی نمی‌کنند.
*تا چه میزان فضای نقد برای رفع این آسیب‌ها از شعر دینی و هیأت وجود دارد؟
یکی از معضلات اساسی در شعر دینی و هیأت نبودن فضای نقد است، متأسفانه هنوز یک مجله و نشریه مکتوب برای شعر دینی و هیأت چاپ نشده و جلسات نقد به میزان مورد نیاز وجود ندارد. امروز در همین تهران قریب به ۴۰ هیأت بزرگ وجود دارد که علاوه بر حاضران برای فضای مجازی و رسانه‌ها خوراک دینی و مذهبی تولید می‌کند و مداحان پیشکسوت و مشهور به خواندن اشعار سروده شده می‌پردازند حال سوال مطرح است آیا این صاحب اثرها و نوحه سراها آثارشان از فیلتر نقد عبور کرده است بعد به دست مداحان برسد یا نه؟ پاسخ قطعاً خیر است! آیا بعد از اینکه توسط آقایان خوانده می‌شود مورد نقد واقع می‌شود؟ باز هم جواب خیر است! این واقعیت شعرهای دینی است.
هر حوزه‌ای که کار هنری در آن انجام می‌شود اگر نقد نشود به رشد و بالندگی نمی‌رسد
هر حوزه‌ای که کار هنری در آن انجام می‌شود اگر نقد نشود به رشد و بالندگی نمی‌رسد. امروز در زمینه شعرهای دینی از نظر کمیت در جایگاه خوبی قرار داریم و شاعران جوان، خوش ذوق و صاحب نام بسیاری در این حوزه فعالیت می‌کنند اما پیش بینی بنده این است که چون این فضا نقد نمی‌شود آینده روشنی در انتظار آن نیست مگر اینکه دوستان کم کم احساس نیاز کنند و جلسات نقد و بررسی اتفاق بیافتد شاید در دراز مدت این فضا به یک پختگی برسد و اشعار دینی از نظر کیفیت نیز در قله قرار بگیرد.
برای مثال یک اثری در محرم معروف شد که یکی از دوستان عزیز آن را خواند که در شعر چنین آمده بود من ایرانم و تو عراقی چه فراقی چه فراقی؛ آیا می‌توان گفت این شعر از جهت اعتقادی صحیح است یا خیر؟ اگر مخاطب شعر کربلا باشد، درست است. در حالی مخاطب این شعر کربلا نیست و شخص امام حسین (ع) است! بر اساس این شعر آیا می‌توان گفت امام حسین (ع) محدود به عراق است؟ قطعاً چنین نیست. اگر مخاطب این شعر ضریح، حرم و کربلای امام حسین (ع) بود نمی‌شد به این شعر نقد وارد کرد اما اینجا مخاطب خود امام حسین (ع) است و ما می‌دانیم که حضرت در ابعاد زمان و مکان نمی‌گنجد. تازه در این شعر اولیات و بدیهیات شعری رعایت شده بود اما از جهت اعتقادی به آن نقد وارد است حال این نقد را چه زمانی و در کجا می‌توان به شاعر گفت؟ متأسفانه امروز آن زیرساخت‌هایی که بتوان چنین آثاری را نقد کرد وجود ندارد و می‌بینیم که این آثار به اصول و اعتقادات نسل جوان تبدیل می‌شود.
بسیاری از بزرگان وقتی می‌خواهند یک مبحث عمیق اعتقادی را مطرح کنند برای آنکه به حرف مطرح شده خود صحه بگذارند در انتهای کلام قطعه شعری نیز می‌خوانند و این امر نشان می‌دهد که شعر و ادبیات در ایران در تعمیق اصول اعتقادات بسیار کاربرد دارد برای همین وقتی در هیأت‌ها اشعار خوانده می‌شود در اصل به مبانی فکری نسل جدید تبدیل می‌شود در حالی که بسیاری از آن شعرها زیر ساخت‌های صحیحی ندارد.
*آیا تنها راه حل مشکلات شعر هیأت و نوحه‌ها برگزاری جلسات نقد است؟
یکی از مهمترین راه حل‌ها این است؛ اما به این معنا نیست که شعرا و نوحه سراها معطل بنشینند تا جلسات و هم اندیشی ها تشکیل شود. قطعاً سلوک فردی شاعر راه‌گشاست. یکی از اثربخش‌ترین راهکارها پیوند با گذشتگان و سنت‌های اصیل است.
ما در مسیر نوکری سرلوحه داریم
از شاحسین و حاج ناظم نوحه داریم
با سینه‌ای زخمی گلویی پُر گلایه
ناظم دوباره رفته روی چارپایه
فریاد خواهد زد تمام باورش را
امروز می‌گیرد شفای دخترش را
از چاره‌ی مشکل بخوان ای حاج ناظم
"قُم یا ابوفاضل " بخوان ای حاج ناظم
چه در شعر هیأت چه در نوحه الگوهای خوبی داریم که پس از قرن‌ها و سال‌ها آثارشان ماندگار است. شاعر و نوحه سرا اگر با محتشم کاشانی، با عمان سامانی، با فواد کرمانی، با نیر تبریزی و خیلی اساتید دیگر اُنس داشته باشد، ناخودآگاه سطح سلیقه‌اش بالا می‌رود و آثارش روز به روز فخامت می‌یابد.
*چه مراکز و نهادهایی می‌توانند متولی برگزاری جلسات نقد شعر هیأت باشند؟
متأسفانه در مراکز و نهادهای فرهنگی کشور جایی برای شعر هیأت در طول سال‌های بعد از انقلاب اسلامی باز نشد البته چند سالی است که سازمان تبلیغات اسلامی و حوزه هنری تا حدودی به این امر توجه کردند اما باز آن مدیریت فرهنگی که در حوزه شعر هیأت باید وجود داشته باشد، مشاهده نمی‌شود. متأسفانه معلوم نیست زعامت شعر هیأت را چه کسی بر عهده دارد و ساز و کار قانونی، ساز و کار نظارتی و ساز و کار نظام و آفرینش برای آن وجود ندارد.
یکی از دلایلی که باعث شده شعر هیأت دچار آسیب‌ها و آفت ها شود آن است که هیچ بستر آموزش و آفرینش برای آن مهیا نشده پس چگونه توقع می‌توان داشت که آسیب شناسی هم صورت بپذیرد! چه اقدامی از سوی نهادهای فرهنگی برای شعر هیأت صورت گرفته که توقع می‌رود این اشعار از آفت دور باشند و آسیب نداشته باشند؟
لازم است مراکز و نهادهای مختلف از جمله سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری انقلاب اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، خانه مداحان، کانون مداحان و… یک هم افزایی داشته باشند و یک ساز و کار فرهنگی برای شعر هیأت فراهم آورند. حضرت آیت الله خامنه‌ای تا به امروز دو دیدار با شعرای آئینی داشتند چنانچه شعر دین و آئینی و هیأت برای سایر مسؤولان کشور اهمیت داشت می‌توانستند همانند رهبر معظم انقلاب با شاعران آئینی جلسه داشته باشند و مشکلات آنان را بررسی کنند. اما هرگز چنین نشده است! تنها کسی که به فکر شعر هیأت بوده رهبر معظم انقلاب اسلامی بوده است.
شاعری که می‌خواهد به عالم شعر دینی و آئینی ورود کند و درباره حضرات معصومین شعر بسراید ابتدا باید ورودهای درونی خود را کنترل کند تا بتواند از ورود اجزای ناپاک به شعر آئینی جلوگیری کرده باشد، چنین شاعری قطعاً می‌تواند مضامین جدیدی را در زندگی اهل بیت (ع) کشف و به صورت شعر به مردم معرفی کند تا اشعار دینی و آئینی بیش از گذشته مورد توجه مردم و موجب معرفت افزایی جامعه شود.