خبرگزاری مهر، گروه دین و آئین، فاطمه علی آبادی: مساجد از مهمترین پایگاه‌های نهضت اسلامی بود. مساجد علاوه بر ایجاد حرکت و آگاه سازی مردم از ظلم و ستم رژیم ستمشاهی، توانست هسته‌های اولیه مبارزات انقلابی را نیز شکل دهی و سازماندهی کند، همچنین با بسیج امکانات و نیروهای مردمی، حرکت‌های جهادی در راستای رفع نیازها و کمک رسانی به نیازمندان و آسیب دیدگان داشت. اگر این پایگاه‌های دینی و مذهبی وجود نداشت، انقلاب اسلامی به موفقیت نمی‌رسید.
قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم، توانست سرآغاز اتفاقاتی باشد که پس از یکسال به پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ منتهی شد. یکی از آن اتفاقات و تحولات که در پیروزی انقلاب نقش بسزایی داشت قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ مردم تبریز بود.
تبریز به عنوان دومین شهر سیاسی کشور در طول تاریخ با فراز و فرودهای فراوانی روبرو بوده اما هیچیک از این اتفاقات نتوانست مردم ثابت قدم و مستحکم تبریز را به زانو در بیاورد. در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ انقلابیون تبریز به مناسبت چهلمین روز فاجعه غمبار ۱۹ دی قم از مقابل مسجد قزلی اقدام به راهپیمایی می‌کنند.به مناسبت چهل و دومین فجر انقلاب با رحیم نیکبخت نویسنده و پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی به گفتگو نشستیم تا نقش مساجد تبریز و آذربایجان را در روند پیروزی انقلاب اسلامی واکاوی کنیم که در ادامه می‌خوانید:
*از نقش مساجد آذربایجان در شکل‌گیری انقلاب اسلامی بفرمائید:
پیدایش انقلاب اسلامی با احیای اندیشه سیاسی اسلام اتفاق افتاد؛ در فرهنگ اسلامی مسجد مهمترین پایگاه عقیدتی، فکری و معنوی اسلام و پیوسته کانون هدایت و مبارزه علیه کفر و الحاد و مامن دلباختگان حق و فضیلت بوده به گونه‌ای که از مساجد مبارزات و نهضت‌های گسترده‌ای علیه باطل در طول تاریخ صورت گرفته که یکی از آنان می‌توان به قیام مقدس مردم ایران در راستای برقراری عدل اسلامی اشاره کرد.
حضرت امام خمینی درباره جایگاه و نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی می‌فرمایند: این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ایران درست کرد، این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند، این طور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم دیگر مسجد می‌خواهیم چه بکنیم؟ پیروزی ما برای اداره مسجد است؛ بنابراین اگر کسی بخواهد تاریخ انقلاب اسلامی را بررسی کند ناخودآگاه باید به نقش مسجد در پیروزی انقلاب توجه کند چرا که هر کدام از این مساجد نقش و جایگاه ویژه‌ای در پیروزی انقلاب داشته است.
*کدام یک از مساجد تبریز نقش کلیدی در پیروزی انقلاب اسلامی داشتند؟
مردم آذربایجان و تبریز همراه با مردم سایر نواحی ایران نقش مهم و حضور سرنوشت سازی در این پیروزی داشتند. نقش مردم و علمای آذربایجان در تاریخ انقلاب اسلامی ناشی از یک هویت و فرهنگ مشترک دینی و مذهبی بود. گرچه کانون شروع انقلاب شهر مقدس قم بود با این حال تبریز در مقاطع مختلف تاریخ انقلاب ضمن حفظ ارتباط با قم و نهاد مرجعیت گام‌های مهمی در موفقیت انقلاب اسلامی برداشت. حمله همزمان به مدرسه فیضیه قم و مدرسه طالبیه تبریز در دوم فروردین سال ۱۳۴۲ و قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ از مصادیق نقش آفرینی تبریز در تاریخ انقلاب اسلامی و شکسته شدن ستون فقرات رژیم پهلوی به شمار می‌رود.
در دوره تبعید امام خمینی (ره) از ایران آیت الله قاضی طباطبایی نماینده رهبر انقلاب در آذربایجان هدایت و رهبری نهضت را در تبریز بر عهده داشت به گونه‌ای که در آستانه اوج‌گیری نهضت اسلامی در سال ۱۳۵۶ تبریز نخستین شهری بود که پیام حوزه علمیه قم را شنید و در چهلم شهدای قیام ۱۹ دی قم، قیام ۲۹ بهمن را آفرید.
مسجد شعبان و مسجد مقبره دو مسجدی بود که بنای آن در محوطه تاریخی و مرکزی بازار تبریز قرار داشت. این دو مسجد نقش مهم و تأثیرگذاری در تاریخ انقلاب تبریز داشته است. مسجد شعبان با نام آیت الله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی نماینده تام‌الاختیار امام خمینی (ره) شناخته می‌شود، ایشان با عنوان امام جماعت، نماز ظهر و عصر را در مسجد مقبره و نماز مغرب و عشا را در مسجد شعبان اقامه می‌کرد و با هدایت مردم و روشنگری به تبلیغ اسلام و مدیریت جریان انقلابی می‌پرداخت.
مسجد شعبان و مقبره محور و کانون فعالیت‌های انقلابی در تبریز بود، آیت الله قاضی طباطبایی سخنرانان بسیاری را از شهر مقدس قم دعوت می‌کرد تا در این مساجد برای مردم سخنرانی کنند و تعداد انبوهی از اهالی تبریز نیز در این مراسم‌ها شرکت می‌کردند. همچنین مسجد شعبان به عنوان محل تجمع مردم تبریز در جریان ۱۵ خرداد بود که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز نخستین کمیته‌ها و کانون‌های حفاظت از انقلاب اسلامی در همین دو مسجد شکل گرفت.
*در این مساجد چه اقداماتی صورت می‌گرفت؟
نقشی که مساجد به صورت عمومی در تاریخ انقلاب اسلامی ایفا کردند از چند بعد قابل توجه است که شامل مساجد تبریز هم می‌شود. در دوره نهضت اسلامی مهمترین محافل برای گرد آمدن نیروهای انقلابی مسجد بوده است و اغلب مبارزان جلسات خود را در مساجد تشکیل می‌دادند. بالطبع مساجد محل توزیع اعلامیه‌های انقلابی هم بوده است.
مبارزان با استفاده از شیوه‌های مختلف اعلامیه‌های حضرت امام را در این مساجد توزیع می‌کردند مثلاً بین اقامه نماز که مردم در حال سجده بودند در میان نمازگزاران اعلامیه توزیع می‌شد حتی از شبستان قسمت زنانه اعلامیه‌ها به قسمت مردانه ریخته می‌شد.
بخشی از فعالیت‌های این مساجد نیز مربوط به فعالیت‌های اجتماعی می‌شد برای مثال در دوره پهلوی علما و مردم متدین تلاش داشتند با تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه مشکلات اقتصادی مردم را در حد توان رفع و رجوع کنند، این صندوق‌ها علاوه بر مردم به خانواده مبارزانی که زندانی بودند مساعدت می‌کرد.
با اوج‌گیری مبارزات اسلامی در سال ۱۳۵۷ مساجد شعبان و مقبره فعالیت شأن گسترده‌تر شد و با نزدیک شدن به روزهای پیروزی انقلاب این دو مسجد محل سازماندهی تظاهرات انقلابی بود. مسیر حرکت، نوع شعارهایی که باید داده می‌شد، سردسته دسته‌های مردم، مسائل حفاظتی در خصوص زنان از جمله مباحثی بود که در این مساجد بین انقلابیون مطرح، تصویب و اجرا می‌شد.
*یکی دیگر از مساجد فعال و تأثیر گذار در انقلاب اسلامی مسجد قزلی بود، در راستای مبارزات انقلابی این مسجد شاهد چه فعالیت‌هایی بود؟
مسجد قزللی یکی دیگر از مساجد معروف و اثرگذار در تاریخ انقلاب اسلامی تبریز است، این مسجد در محدوده بازار قرار داشت و اهمیت آن به این جهت بود که قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ از مقابل همین مسجد آغاز شد.
قبل از این واقعه در پی شهادت آیت الله حاج آقا مصطفی خمینی در نجف مراسم‌های متعددی در ایران برای بزرگداشت فرزند ارشد امام خمینی گرفته شد. در تبریز به دعوت آیت الله قاضی طباطبایی مراسم با شکوهی در مسجد آیت الله بادکوبه‌ای تبریز برگذار شد آیت الله قاضی نخست حجت الاسلام فلسفی را دعوت کرده بود که با وجود ممنوع المنبر بودن، ایشان حجت الاسلام سید احمد حسینی همدانی را به تبریز اعزام کرد. وی در سخنرانی خود در مسجد که مملو از جمعیت خصوصاً جوانان و دانشجویان بود چند بار نام امام خمینی را بر زبان جاری کرد و بعد از هر بار که مردم نام امام را می‌شنیدند فضای مسجد از بانگ صلوات مردم طنین‌انداز می‌شد. بعد از اتمام مراسم هم ساواک تعدادی از دانشجویان را به اتهام توزیع اعلامیه دستگیر کرد. این واقعه پیش زمینه بروز قیام ۲۹ بهمن در تبریز بود.
بعد از واقعه ۱۹ دی قم علمای تبریز به رهبری شهید آیت الله قاضی بر آن شدند پیام قم را به سراسر ایران برسانند بهمن ۱۳۵۶ بود که چند تن از علمای تراز اول تبریز از جمله آیات «سید حسن انگجی، جعفر اشراقی، سید یوسف الهاشمی، عبدالحمید شربیانی، عبدالمجید واعظی، عبدالحسین غروی، سید محمدعلی قاضی طباطبایی، کاظم دینوری و عبدالله سرابی» با صدور اعلامیه‌ای اعلام می‌کنند مجلس ختمی روز ۲۹ بهمن در مسجد حاجی میرزا یوسف آقا برگزار خواهد شد. از سوی انقلابیون شهر نیز مطرح می‌شود که پس از برگزاری مراسم ختم راهپیمایی برپا خواهد شد، دانشجویان تبریز نیز با صدور اعلامیه‌ای از دانشجویان دعوت می‌کنند تا در این مراسم و راهپیمایی حضور پیدا کنند.
بالاخره روز ۲۹ بهمن به عنوان چهلم شهدای قم در مسجد قزلی تبریز مراسمی گذاشته شد و مردم از همه طبقات رأس ساعت ۹ صبح موج موج برای شرکت در این مراسم به سمت مسجد قزللی حرکت می‌کنند. اما زمانی که به مقابل درب مسجد می‌رسند با درهای بسته و حضور مأموران کلانتری مواجه می‌شوند.
در این مراسم دانشجویان محور قضیه به حساب می‌رفتند، چون حتی اگر مردم می‌خواستند در این مراسم فاتحه‌ای بخوانند و صلواتی بفرستند و بروند باز همین دانشجویان فرصت را غنیمت شمرده و می‌خواستند و از این فرصت نهایت استفاده را در پیشبرد اهداف انقلاب ببرند. در همین حین که مردم مقابل مسجد قزللی جمع شده بودند یکی از دانشجویان با عنوان «محمد تجلا» فریاد می‌زند می‌خواهم به مسجد بروم؛ ناگاه مأمور کلانتری برای اینکه از ورود مردم به مسجد جلوگیری کند کلت خود را خارج و گلوله‌ای در سینه این دانشجو خالی می‌کند و همین گلوله جرقه آتش انقلاب را در تبریز برافروخته می‌کند.
*واکنش مردم نسبت به این اقدام جنایت‌کارانه چه بود؟
آغاز قیام با شهادت محمد تجلا شروع می‌شود و جمعیتی که به سرعت تکبیرگویان به سمت مسجد روان بودند قیام تاریخی تبریز را رقم می‌زنند و حرکت خود را همانند موج به سمت میدان نماز کنونی آغاز می‌کنند و چون تعداد مأموران اندک بود آنها نمی‌توانند در برابر جمعیت مقاومت کنند و مانع حرکت خروشان آنان شوند برای همین عقب نشینی می‌کنند.
زمانی که مردم خشمگین به سمت شهر سرازیر شدند هر آنچه که مظهری از حکومت و فرهنگ طاغوت داشت را نابود و به مراکز وابسته به حکومت از جمله مراکز فحشاء و منکرات حمله می‌کردند و شیشه‌های آنان را می‌شکستند.
دانشجویان مبارز مسلمان به عنوان سردمدار و هدایت کننده مردم از خرابکاری بی هدف باز می‌داشتند و با نظم بخشیدن به این حرکت گسترده نقش مهمی را در این قیام ایفا کردند به گونه‌ای که مردم شیشه‌های مشروبات، شراب فروشی‌ها را می‌شکستند اما قطعه‌ای اسکناس از آن محل بر نمی‌داشتند و کسی به وسایل اماکن عمومی و اموال شخصی مردم تعرض نمی‌کرد.
در مساجدی که در بالا ذکر شد، علاوه بر اقامه نماز و سخنرانی در ایام مذهبی چون محرم، صفر و رمضان، جلسات تفسیر قرآن کریم، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و آموزش عقاید اسلامی نیز برپا بود به گونه‌ای که بسیاری از شخصیت‌های انقلابی از همین مساجد رشد و تربیت یافتند.
لازم است یاد و خاطره شهدای انقلاب تبریز از جمله حسین مهنمویی، حجت الاسلام نزابی، آیت الله سید محمد علی قاضی طباطبایی، محمد تجلا، محمد باقر رنجبر آذرفام و شهدای قیام ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ از جمله علی اکبر وقایعی که در بسط و نشر افکار انقلاب اسلامی نقش آفرین بودند را گرامی بداریم.
در چهل و دومین سال پیروزی انقلاب اسلامی می‌طلبد مساجد همانند دوران انقلاب در کنار بسترسازی جهت ایجاد حرکت‌های جهادی و انقلابی در گام دوم انقلاب، در زمینه‌های دیگر نیز فعال‌تر از گذشته ظاهر شوند و با همه امکانات سعی در رفع مشکلات فرهنگی، اقتصادی کشور داشته باشند. مردم با همکاری امامان جماعات و متولیان مساجد می‌توانند زمینه‌های وحدت و همبستگی و تعهد مذهبی را در جامعه به وجود آورند و تحت هر شرایطی و در هر موقعیتی، مسائل مربوط به حرکت اسلامی را زنده نگه داشته و تداوم ببخشند.