خبرگزاری مهر، گروه استانها: کمبود آب و خشکسالی نگرانی عمده‌ای است که طی سال‌های اخیر گریبان بسیاری از استان‌های کشور را گرفته است. از همین رو کمبود آب، کاهش بارش‌ها و نیز خشکسالی موجب شده تا بسیاری از عرصه‌های طبیعی، تالاب‌ها و نیز دریاچه‌های کشور در معرض تهدید قرار بگیرند.
اما موضوع خشکسالی در سیستان و بلوچستان و معضلات ناشی از آن متأسفانه به هیچ عنوان مسئله تازه و جدیدی نیست، اما نگرانی اصلی اینجاست که تاکنون هیچ اقدام مطالعاتی و عملیاتی دقیقی برای بررسی این مهم در این منطقه استراتژیک کشور انجام نشده است.
خشک شدن بستر دریاچه هامون سالهاست که به یک معضل مهم زیست محیطی برای منطقه سیستان تبدیل شده و متأسفانه این روزها شرایط زندگی در سیستان و بلوچستان به دلیل تبعات ناشی از این خشکسالی بسیار سخت‌تر از گذشته شده و مردمان این منطقه با معضلاتی همچون آلودگی هوا، بیماری‌های قلبی و ریوی، بیکاری، مهاجرت و حاشیه نشینی روبه رو هستند.
از همین رو به منظور مواجهه با بحران کم آبی در ایران تاکنون تکنیک‌های مختلف برای حل این بحران در کشور به کار گرفته شده که از جمله می‌توان به موضوعاتی مانند انتقال آب، سدسازی، استفاده از آب شیرین کن‌ها و حفر چاه ژرف اشاره کرد. اما این راه حل‌ها تاکنون نتوانسته است بحران آب و خشکی رودها و دریاچه‌های کشور را برطرف کند.
مساله آب‌های ژرف یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که در چند سال اخیر از سوی برخی محققان داخلی مورد توجه قرار گرفته است. اگرچه برخی مسئولان دولتی و کارشناسان محیط‌زیست به دلایل مختلف، مخالف برداشت از آب‌های ژرف هستند اما کشورهایی چون استرالیا، کانادا، آمریکا و حتی عربستان از این آب‌ها برداشت کرده و می‌کنند.
عربستان با استفاده از آب‌های ژرف تبدیل به صادرکننده غلات در جهان شد
گفته می‌شود برداشت از آب‌های ژرف در عربستان به حدود چهار دهه قبل می‌رسد تا جایی که عربستان با استفاده از همین آب‌های ژرف حتی تبدیل به صادرکننده غلات در جهان شد. در حال حاضر هم لکه‌های سبزرنگی که روی نقشه این کشور و در شمال غربی آن دیده می‌شود مربوط به مزارعی است که با استفاده از همین آب‌های ژرف به وجود آمده‌اند.
اما مساله برداشت از آب‌های ژرف در ایران از حدود سال ۹۵ مطرح و پیگیری شد. خشکسالی‌های مداوم در جنوب شرق کشور که مشکلات بسیاری را برای اهالی استان سیستان و بلوچستان به وجود آورده بود یکی از مهم‌ترین علت‌ها برای پیگیری این موضوع بود. از همین رو بود که در تیر سال ۹۵، حبیب‌الله دهمرده، نماینده مردم زابل در مجلس شورای اسلامی پیشنهاد طرح آب‌های ژرف را به معاون رئیس‌جمهور ارائه کرد. این پیشنهاد موجب برگزاری جلساتی شد که در نهایت در صفحه ۲۴۷ بودجه سال ۹۶ ردیفی برای این موضوع اختصاص یافت.
در ادامه نیز با موافقت سازمان برنامه و بودجه ۲۵ میلیارد تومان به عنوان رقم اولیه برای حفاری نخستین چاه استخراج آب ژرف در ایران اختصاص یافت و مدتی بعد بالاخره مطالعات شناسایی ذخایر جدید آب در مناطق ژرف و عمیق ایران آغاز شد تا بعد از شناسایی ظرفیت‌های آبی کشور، از طریق نقشه‌های سطحی زمین شناسی و مطالعات ژئوفیزیک عملیات حفاری در جست و جوی منابع تجدید پذیر آب در مناطق اولویت‌بندی شده کشور انجام شود.
طبق برآوردهای انجام شده مناطقی مانند سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و کرمان در اولویت حفاری برای رسیدن به آب ژرف قرار دارند از همین رو کار اکتشاف آب‌های ژرف برای نخستین بار در منطقه سیستان آغار شد و حفاری اولین چاه آب ژرف در دشت سیستان در فروردین ۹۷ اجرایی شد.
اما از همان روزهای ابتدایی طرح این موضوع و حتی قبل از هر اقدامی اظهار نظرهای عجیب و گاهاً ناامید کننده مطرح شد و برخی از مسئولان رده بالای دولتی بدون ارائه دلیل قانع کننده‌ای با آن مخالف کردند، با این وجود کار ادامه پیدا کرد تا اینکه چاه آب ژرف در منطقه سیستان به آب رسید.
چاه آب ژرف در منطقه سیستان به آب رسید
وزیر کشور در سفری که در تیر ماه سال ۹۷ به سیستان و بلوچستان داشت در نشست شورای اداری منطقه سیستان در فرمانداری زابل با اشاره به آب رسیدن چاه ژرف در سیستان گفت: در حال حاضر ۳۵ لیتر آب بدون پمپ از عمق ۲ هزار و ۵۰۰ متری از طریق این چاه به سطح زمین می‌آید که امیدواریم نتایج بسیار خوبی نیز به همراه داشته باشد.
عبدالرضا رحمانی فضلی با تاکید بر اینکه تحقیقات در این خصوص همچنان ادامه دارد، گفت: به گفته مجری طرح این میزان آب در چند روز آینده به ۱۰۰ لیتر در ثانیه نیز افزایش می‌یابد.
اما با وجود همه این تائید ها و تکذیب‌ها ناگهان اخباری بسیار نگران کننده تر در خصوص جمع آوری دکل حفر این چاه و بهره برداری از آب‌های ژرف در بین مردم منطقه مطرح شد که بسیاری از مردم سیستان و بلوچستان را نگران کرد.
اما خوشبختانه پس از ورود رسانه‌ها از جمله خبرگزاری مهر که گزارش‌ها و اخبار متعددی را در این خصوص دنبال کرد و همچنین جریانات مردمی از جمله تشکل‌های دانشجویی این پروژه مجدداً آغاز به کار کرد و مسئولان دولتی هم بر ادامه این روند این پروژه تحقیقاتی تاکید کردند.
ورود کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس به موضوع آب‌های ژرف
در آذرماه سال ۹۷ محمدرضا عارف، رئیس وقت کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی نامه‌ای خطاب به معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور برای تأمین اعتبار فوری تکمیل مطالعات طرح اکتشافاتی سیستان و حفاری چاه‌های تمدیدی به تعداد ۳ حلقه در محدوده مطالعاتی سیستان و بلوچستان نوشت.
عارف با ذکر مصوبات کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس مبنی بر ضرورت مطالعه و تحقیقات برای توسعه فناوری آب‌های ژرف، مصوبات این کمیسیون را تشریح کرد:
الف) کار مطالعات تا مرحله نهایی بنابر صلاحدید معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ادامه یابد.
ب) سازمان برنامه و بودجه نسبت به تأمین منابع اعتبار طرح اقدام لازم را مبذول نماید.
ج) باتوجه به ماهیت وظیفه‌ای معاونت علمی و فناوری برای توسعه فناوری‌ها، نسبت به تغییر و تحول چاه اکتشافی سیستان ۱، به معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری اقدام شود.
د) به‌منظور تکمیل مطالعات اولیه لازم است معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نسبت به حفاری سه حلقه چاه تمدید (توصیفی) در محدوده مطالعاتی سیستان اقدام نماید.
اما حالا پس از گذشت چندسال از آغاز مطالعات و حفر نخستین چاه آب ژرف در کشور، هنوز نه تنها خبری از نتایج رسمی و قطعی آن نیست بلکه خبرها حاکی از آن است که تجهیزات حفاری در این منطقه هم جمع‌آوری شده است. این در حالی است که بر اساس گزارش‌ها و خبرهای منتشرشده طی سال‌های اخیر، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری وجود آب‌های ژرف در منطقه سیستان و بلوچستان را قطعی دانسته بود و بررسی‌های اولیه هم قابل‌استفاده‌بودن آب‌های استخراجی اولیه را تأیید می‌کرد.
تخمین وجود ۲ میلیارد متر مکعب آب ژرف تجدید پذیر در ایران
از همین رو نبیل علی مرادی، کارشناس حوزه آب در گفت و گو با خبرنگار مهر، اظهار داشت: از دو دهه قبل اظهارنظرهایی درباره امکان استفاده ایران از آب‌های ژرف مطرح شده بود و موافقان و مخالفانی هم داشت، اما خشکسالی سال‌های اخیر موجب شد تا موضوع به مرحله اجرایی برسد.
هزینه استخراج آب ژرف از تصفیه آب دریا کمتر است و هزینه انتقال آب و پمپاژ هم نخواهد داشت
وی با اشاره به اینکه مطالعات شناسایی آب‌های ژرف در ایران قدمت زیادی دارد و به قبل از انقلاب باز می‌گردد، افزود: هزینه استخراج آب ژرف از تصفیه آب دریا کمتر است و هزینه انتقال آب و پمپاژ هم نخواهد داشت از همین رو در صورت موفقیت از نظر اقتصادی بسیار مقرون به صرفه تر است.
این کارشناس حوزه آب با اشاره به اینکه برخی از آب‌های جاری در اعماق زمین، تجدید پذیر بوده و آب حاصل از آن هم کاملاً قابل شرب است، گفت: برخی تخمین‌ها حاکی از وجود ۱.۵ تا ۲ میلیارد متر مکعب آب ژرف تجدید پذیر در ایران است.
وی با اشاره به اینکه نخستین چاه آب ژرف ایران در استان سیستان و بلوچستان حفر شده است، ادامه داد: در تیرماه سال ۹۵ جلسه‌ای با حضور کارشناسان در دفتر معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور برگزار شد و مطالعات طرح چند ماه زمان برد و در نهایت به این جمع‌بندی رسیدند که در سیستان آب ژرف وجود داد.
علی مرادی تصریح کرد: از همین رو در اسفند ماه سال ۹۶، اولین چاه مطالعاتی آب ژرف ایران در سیستان حفاری شد و در اعماق ۹۰۰ تا ۲۲۰۰ متری سه آبخوان شناسایی شد و نمونه‌ها برداشت و آزمایش شد و طبق نتایج اولیه این آبخوان‌ها فاقد فلزات سنگین و عناصر آلاینده بود، همچنین از نظر رادیو اکتیویته فاقد آلودگی بود.
استفاده از آب‌های ژرف بهترین گزینه برای عبور از بحران خشکسالی است
حبیب الله دهمرده، نماینده مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی در گفت و گو با خبرنگار مهر، اظهار داشت: نخستین چاه آب ژرف دنیا به نام جمهوری اسلامی ایران در منطقه سیستان و با عمق ۳ هزار متری احداث شده و به آب هم رسیده است.
وی با اشاره به اینکه استفاده از آب‌های ژرف بهترین گزینه برای عبور از بحران بی‌آبی و خشکسالی است، افزود: این آب از عمق بیش از دو هزار متری بدون استفاده از پمپ بیرون می‌آید و برای اطمینان از سلامت آن نمونه‌گیری و آزمایشاتی انجام شده است تا تأیید شود که برای شرب و کشاورزی هیچ گونه ضرری ندارد.
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس با اشاره به اینکه این چاه یک کار تحقیقاتی برای طرح‌های مشابه است، ادامه داد: این چاه به عنوان اولین چاه ژرف ایران شناخته شده و می‌تواند الگویی مناسب برای دیگر چاه‌هایی که در آینده قرار است در دیگر نقاط استان و کشور حفر شود، باشد.
اگر کنار این طرح ملی بتوانیم طرح انتقال آب از دریای عمان را نیز اجرایی کنیم دیگر چیزی به عنوان بی‌آبی در استان سیستان و بلوچستان وجود نخواهد داشت
وی تصریح کرد: با اجرای این طرح با تغییری اساسی روبه‌رو خواهیم شد به‌گونه‌ای که هزینه آب به شدت افت پیدا خواهد کرد و اگر کنار این طرح ملی بتوانیم طرح انتقال آب از دریای عمان را نیز اجرایی کنیم دیگر چیزی به عنوان بی‌آبی در استان سیستان و بلوچستان وجود نخواهد داشت.
دهمرده گفت: متأسفانه وزارت نیرو در مسیر احداث این چاه سنگ‌اندازی های زیادی کرده است اما معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و سازمان برنامه و بودجه به وظایف‌شان عمل کرده و برای عملیاتی شدن آب ژرف سیستان خدمات خوبی ارائه کرده‌اند.
اما با وجود این اظهارات هنوز تکلیف نخستین چاه آب ژرف ایران مشخص نیست. البته وزیر نیرو بارها در گفت و گو با خبرگزاری‌های مختلف خبر از ادامه کارهای تحقیقاتی بر روی کیفیت آب این چاه می‌دهد اما اینکه پایان نتیجه این تحقیقات کی اعلام می‌شود همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و این در حالی است که بسیاری از مسئولان استان سیستان و بلوچستان هم ترجیح می‌دهند در این شرایط در خصوص این موضوع اظهار نظری نکنند.
در مجموع موضوعی که برای بسیاری از مردم سیستان و بلوچستان که سالهاست با محرومیت‌های متعدد از جمله خشکسالی مواجه‌اند، آزار دهنده است این است که نمی‌دانند باید به حرف‌های موافقان طرح آب ژرف دل خوش کنند یا صحبت‌های مخالفان آن را بپذیرند. از همین رو امیدواریم با پیگیری رسانه‌ها هر چه زودتر اطلاع رسانی شفافی در این خصوص انجام شود.