خبرگزاری مهر، گروه دین و آئین، فاطمه ضیافتی فرامرزی: امروز ۲۷ رجب، عید مبعث پیامبر اعظم (ص) است. روز ۲۷ رجب سال ۱۳ پیش از هجرت، هنوز زمانی که حضرت محمد صلّی‌الله‌علیه‌وآله در شهر مکه سکونت داشتند، ایشان از جانب پروردگار الهی به رسالت پیامبر ی مبعوث شدند. در این زمان پیامبر (ص) چهل سال سن داشتند. مبعث نبی مکرم، سال ۴۰ عام‌الفیل به وقوع پیوست و آخرین پیامبر الهی برای عرضه کامل‌ترین دین توحیدی، رسالت خود را آغاز کرد.
در سالروز مبعث پیامبراعظم (ص)، بر آن شدیم برخی ویژگی‌های شخصیتی حضرت محمد (ص) را طی گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام و المسلمین «شهاب‌الدین علایی‌نژاد» مدرس سطوح عالی حوزه علمیه و استاد مدرسه علمیه معصومیه (س) بررسی کنیم که در ادامه می‌خوانید:
*یکی از اوصافی که در مورد حضرت رسول (ص) در قرآن کریم و روایات بیان شده «رحمةللعالمین» است. از چه روی این صفت و ویژگی به آن حضرت اطلاق شد؟
برای پاسخ به این پرسش مقدمه‌ای را بیان می‌کنم. اساساً برای پی بردن به اوصاف پیامبر اکرم (ص) دو دسته منابع را در اختیار داریم. منبع اول خود قرآن کریم است که اوصاف پیامبر اکرم (ص) و ویژگی‌های آن حضرت (ص) را بیان می‌کند.منبع دوم منابع حدیثی و تاریخی هستند که سخن و سیره حضرت رسول (ص) را بیان کرده‌اند.
قرآن کریم، از رسول گرامی اسلام (ص) به عنوان اسوه‌ای نیکو یاد کرده است که همگان باید به آن حضرت تأسی کنند «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»؛ (به یقین برای شما، در زندگی رسول خدا الگوی نیکویی است).
همچنین خداوند درباره پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «وَإِنَّکَ لَعَلی خُلُق عَظِیم» (به یقین تو اخلاق عظیم و بزرگی داری). پیامبر (ص) آیینه تمام نمای اسلام است. یکی از اساسی‌ترین ویژگی‌های خاتم الانبیا (ص)، خُلق ایشان است که خداوند آن را به عظیم وصف می‌کند و عظیم در اینجا به این معنا تلقی می‌شود که چیزی بزرگ‌تر و برتر از آن نیست؛ بنابراین باید عملاً برای جامعه یک نفر به عنوان نمونه و الگو وجود داشته باشد که خداوند آن را به بشر ارائه دهد که این چنین انسانی کسی نیست جز پیامبر اکرم (ص).
همچنین خداوند در آیه‌ای دیگری درباره ویژگی‌های اخلاقی پیامبر (ص) می‌فرماید: «وَ أَطِیعُواْ اللّهَ والرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»؛ (و از خدا و رسول اطاعت کنید، باشد که مورد رحمت قرار گیرید).
در نتیجه اگر کسی به دنبال نمونه عینی و عملی قرآن است، باید اخلاق آن حضرت را بررسی کند، تا دریابد که چگونه قرآن در اخلاق، بینش، منش و سیره آن حضرت تبلور یافته است.
پیامبر اعظم (ص) به دلیل بهره‌مندی از صفات کمالی مانند «خُلقٍ عَظیم» بنا بر آیه (وَإِنَّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیمٍ) و همچنین آیه «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ» نمونه و الگوی مکارم اخلاقی برای تمام انسان‌ها در همه ادوار است.
آن حضرت به عنوان بهترین و کامل‌ترین اسوه راستین بشریت، نسبت به همه مردم بسیار دلسوز، صمیمی و مهربان بود. در راستای متخلق بودن به اخلاق و کردار کریمانه بود که حضرت در طول بیست و سه سال نبوت توانست، دل‌های گمراه بسیاری را شیفته مکتب اسلام کند.
بنابراین از آنچه که مطرح شد می‌توان دریافت که ویژگی ذاتی آن حضرت رحمت و مهربانی بوده و در قرآن نیز به این صفت رسول مکرم اسلام اشاره شده است.
*آیه «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِینَ» به صورت خاص به رحمت و مودت پیامبر (ص) اشاره کرده است. چه ابعاد دیگری در ورای این توصیف نهفته است؟
اگر بخواهیم به محتوای آیه و جملاتی که به کار رفته توجه کنیم، حداقل چند نکته به دست می‌آید؛ نخست آنکه وقتی خداوند انسان‌ها را آفرید، هدف خلقت، به سعادت و کمال رسیدن انسان بوده است؛ لذا برای تحقق این مهم حکومت بندگان صالح مد نظر است که برای رسیدن به حکومت بندگان صالح، خداوند از روی لطف و مهربانی‌ای که داشت پیامبران را فرستاد، بنابراین پیامبر اسلام (ص) که دین و آئین او آخرین حکومت جهانی را تشکیل داد، مصداقی از لطف و رحمت خداوند است.
نکته دوم که در این شریفه نهفته است اینکه خداوند، پیامبر (ص) را برای همه جهانیان فرستاد نَه فقط برای گروهی خاص؛ رحمت پیامبر (ص) رحمتی است که شامل همه عالَم هستی می‌شود.
شاید نتوان در این مجال اصل مساله را ترسیم کرد اما با اشاره به این نکته که خود خداوند ربّ العالمین و پرورش دهنده همه انسان‌ها است، ربوبیت حق تعالی در سایه رسولی که رحمت للعالمین است نمایان می‌شود. به عبارت دیگر، تربیت واقعی، از طرف خداوند متعال در سایه هدایت پیامبری است که وصف او رحمت و لطف برای جهانیان است.
همچنین، وقتی می‌گوئیم للعالمین، این رحمت در وهله اول همه انسان‌ها و جنیان و در مرحله بعدی کل عالم هستی را در بر می‌گیرد و حضرت رسول (ص) واسطه فیض برای کل این عالم هستی به شمار می‌رود.
از سوی دیگر همان گونه که خداوند مستقیماً در عالم، خالق تأثیرگذار و هستی‌بخش است و از طریق مخلوقات برخی فیض‌ها را می‌رساند، این فیض در عالم هستی به اذن خداوند از سوی پیامبر (ص) هم به بندگان و موجودات اختصاص می‌یابد.
*ماهیت این رحمت جهان شمول چیست؟
رحمت پیامبر (ص) در وهله اول در هدایت‌گریِ آن حضرت جلوه یافته و این هدایت‌گری برای همه انسان‌ها و کل بشریت است چون رسالت و تعالیم پیامبر (ص)، اختصاص به زمان و مکان و قوم خاصی ندارد و ویژگی پیامبر (ص) این است که آن حضرت رسول الهی برای همه انسان‌ها است و لذا خداوند در توصیف پیامبر می‌فرماید: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ».
جمله‌ای در مجمع البیان ذیل آیه ۱۰۷ سوره «انبیا» از پیامبر (ص) نقل شده است که فرمود: «یاأیها الناس إنما أنا رحمة مهداة». در اینجا پیامبر (ص) خود خطاب اش را به انسان‌ها قرار داده است، جالب اینکه نمی‌گوید ای مؤمنین، ای مردم مکه یا قوم من، بلکه می‌گوید ای مردم؛ بنابراین، در وهله اول، رحمت حضرت (ص)، رحمت هدایت‌گری است.
در قرآن کریم رحمت هم به مسائل دنیوی اشاره دارد و هم اخروی، برای مثال بهشت و مواهب الهی از رحمات خداوند متعال هستند.
در دنیا باران پر برکت، نعمت‌های شب و روز و مانند آن از رحمت خداوند در دنیا هستند. ولی در آخرت بخشی از رحمت پیامبر (ص) نسبت به انسان‌هایی که است که در محشر حاضر می‌شوند و حضرت (ص) آنها را شفاعت می‌کند، امت خودش را شفاعت می‌کند یعنی رحمت پیامبر (ص) آن زمان هم هست نَه اینکه فقط در این دنیا باشد.
در برخی از روایات آمده است که آیا پیامبر (ص) فقط برای اهل زمین رحمت است یا برای اهل آسمان هم رحمت است؟ به عبارت دیگر پیامبر (ص) وقتی که رحمت برای جهانیان است، این جهانیان اعم از زمینی‌ها و آسمانیان است؟ در روایتی آمده است که وقتی این آیه در مورد رحمت پیامبر (ص) نازل شد حضرت (ص) از جبرئیل سوال کرد: اینکه خدا مرا رحمت للعالمین قرار داد آیا گوشه‌ای از این رحمت به تو (جبرئیل) رسیده است؟
جبرئیل گفت: بله. حضرت رسول (ص) فرمودند: چگونه؟ و جبرئیل توضیح داد که من با همه کارهایی که انجام دادم و مأموریتی که انجام می‌دهم، می‌ترسم که عاقبت کار من به کجا می‌رسد. از فرجام کارم می‌ترسم، اما خداوند به واسطه آنکه من واسطه او و شما هستم مرا «ذی العرش المکین» توصیف کرد.
قرآن کریم، دو وصف دیگر نیز به صورت عمده در مورد پیامبر (ص) به کار می‌برد:
یک وصف این است که خداوند در قرآن کریم، پیامبر را صاحب اخلاق بزرگ نام برد و لذا فرمود: «وَ إِنَّک لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»؛یعنی تو پیامبر دارای صفات برجسته هستی.
در اینجا واژه «عظیم»، با توجه به اینکه قرآن آن را استعمال کرده در رابطه با ویژگی‌ها و مکارم اخلاقی پیامبر (ص) قابل دقت است چون در جایی از قرآن داریم که کل زندگی دنیایی نزد خداوند قلیل است ولی از اخلاق پیامبر (ص) به عنوان خلق عظیم نام برده می‌شود.
نکته دیگر اینکه خداوند در سوره «آل عمران» خطاب به پیامبر (ص) می‌فرماید: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ؛ پس به برکت رحمت الهی با آنان نرمخو و پرمهر شدی»؛ خداوند در این آیه به عبارتی گزارش می‌دهد که تو با مردم با مهربانی و عطوفت رفتار کردی و اگر درشت‌خو بودی، مردم از اطراف تو پراکنده می‌شدند.
*لطفا به نمونه‌های عینی که از رحمت پیامبر اکرم (ص) در تاریخ نقل شده است اشاره کنید.
اساساً هر کس زندگی پیامبر (ص) را مطالعه می‌کند، می‌بیند که حضرت رسول (ص) سیزده سال شکنجه، جسارت و اهانت مردم مکه را تحمل می‌کند و بعد از روی ناچاری هجرت کرده و به سوی مدینه می‌رود و زمانی که در سال هشتم هجری دوباره به مکه باز می‌گردد، اوج رأفت و گذشت را از خود نشان داده و در پاسخ عده‌ای که درصدد انتقام از کفار مکه بودند، فرمودند: «الیوم یوم المرحمة». این در حالی است که مردم مکه چنان پیامبر (ص) را آزار دادند که حضرت (ص) فرمودند: «ما اوذی النبی مثل ما اوذیت؛ هیچ پیامبری همانند من اذیت نشد».
به عبارت دیگر همین پیامبر (ص) زمانی که در جریان فتح مکه به این شهر باز می‌گردد، همه اهل مکه به ویژه آنها که در جنگ مقابل‌شان حضور داشتند و منتظر رفتارهایی مثل به بردگی برده شدن، مصادره اموال و … از حضرت محمد مصطفی (ص) بودند و روز فتح مکه را روز مصیبت خود می‌دانستند، اما مورد رحمت نبوی قرار گرفتند و پیامبر (ص) در سخنانی کوتاه به آنان فرمود: «شما مردم هموطنان بسیار نامناسبی بودید، رسالت مرا تکذیب کردید و مرا از خانه‌ام بیرون ساختید و در دورترین نقطه ممکن که به آن پناهنده شده بودم با من به نبرد پرداختید اما با این وجود همه شما را بخشیده و بند بندگی و بردگی را از پای شما باز می‌کنم.» و بعد آن جمله تاریخی را فرمودند: «اذهبوا وانتم الطّلقاء». همچنین فرمودند: «الیوم یوم المرحمة».
نمونه دوم، عفو و گذشت در سیره آن حضرت بود. ایشان هرگز در صدد انتقام بر نیامد و اساساً روح بزرگ حضرت رسول (ص) در سطح بالاتری از انفعالات انسانی و عقده‌های روحی قرار داشت.
پیامبر اکرم (ص) از همه بخشنده‌تر و در معاشرت از همه بزرگوارتر بود. هرگز پاسخ بدی را با بدی نمی‌داد، عذرخواهی را می‌پذیرفت و در برابر تندی دیگران صبر پیشه می‌کرد، مواردی که امروز به شدت مورد نیاز جامعه ما هستند.
حضرت فرمود: «کسی که رحم نکند و ترحم نداشته باشد مورد مرحمت خداوند واقع نمی‌شود». امروز چه قدر مردم جامعه نسبت به یکدیگر رحم و عطوفت دارند؟
مساله دیگر وجود و حیات پیامبر اکرم (ص) است که موجب رحمت برای مردم و دور شدن عذاب بود. چنانچه که در قرآن کریم ذیل آیه ۳۳ سوره «انفال» آمده است: «وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِیهِمْ وَمَا کَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» (خدا تا تو (پیغمبر رحمت) در میان آنها هستی آنان را عذاب نخواهد کرد و نیز مادامی که به درگاه خدا توبه و استغفار کنند باز خدا آنها را عذاب نکند).
نکته جالب آنکه وجود مبارک پیامبر اکرم (ص) حتی در زمان رحلت نگران امت بود، به گونه‌ای که وقتی ملک الموت برای قبض روح خدمت پیامبر (ص) رسید آن حضرت فرمود: برادرم، اجازه بده جبرئیل بیاید. سپس جبرئیل نازل شد. حضرت فرمود: بگو امت من چه خواهد شد؟ جبرئیل بازگشت و سوال پیامبر (ص) را محضر خداوند عرضه کرد و پیام آورد که: خداوند سلام می‌رساند و می‌فرماید: آن قدر از امت تو در روز قیامت به تو می‌بخشم که شفاعت کنی تا خودت راضی شوی.
حضرت امیر (ع) نیز در این باب می‌فرماید: پیامبر (ص) فرمود: «در روز قیامت در موقف شفاعت می‌ایستم و آنقدر گناهکاران را شفاعت می‌کنم که خدای متعال می‌فرماید: ارضیت یا محمد آیا راضی شدی من عرض می‌کنم رضیتُ رضیتُ راضی شدم راضی شدم».
*خاتم‌الانبیاء بودن حضرت رسول (ص) فارغ از این مفهوم که آن حضرت آخرین پیامبر مبعوث شده خداوند بود، چه معانی دیگری را در بر دارد؟
اسلام کامل‌ترین و آخرین دین الهی است و پیامبر (ص) نیز آخرین رسول الهی است و بعد از آن حضرت هیچ نبی نخواهد آمد.
همه مسلمانان بر این مساله اتفاق نظر دارند و تا به حال هم هیچ مسلمانی منکر خاتمیت نشده است. قرآن و حدیث نیز بر این مساله تاکید دارد. آیه شریفه «مَا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِکُمْ وَلَٰکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ وَکَانَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمًا»،تعبیر خاتم در این آیه دلالت به این مساله دارد که با پیامبر اسلام نبوت پایان یافت و این مُهر شکسته نمی‌شود و پیامبر دیگری با شرایط جدید نخواهد آمد، بنابراین فارغ از مفهوم پایان در این عرصه که موضوع مورد بحث است، از سوی دیگر مفهوم خاتم به معنای پایان دهنده به یک مساله است، ودر اینجا به معنای پایان دادن به رسالت است، چنانچه امام محمد باقر (ع) فرمود: «إِنَّ اَللَّهَ أَرْسَلَ مُحَمَّداً ص إِلَی اَلْجِنِّ وَ اَلْإِنْسِ وَ جَعَلَ مِنْ بَعْدِهِ اِثْنَیْ عَشَرَ وَصِیّاً مِنْهُمْ مَنْ سَبَقَ وَ مِنْهُمْ مَنْ بَقِیَ وَ کُلُّ وَصِیٍّ جَرَتْ بِهِ سُنَّةٌ وَ اَلْأَوْصِیَاءُ اَلَّذِینَ مِنْ بَعْدِ مُحَمَّدٍ ص عَلَی سُنَّةِ أَوْصِیَاءِ عِیسَی وَ کَانُوا اِثْنَیْ عَشَرَ وَ کَانَ أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ ع عَلَی سُنَّةِ اَلْمَسِیحِ» «همانا خدا محمد صلی الله علیه و آله را به سوی جن و انس ارسال فرمود و پس از او دوازده وصی قرار داد که برخی از ایشان گذشته و برخی باقی مانده‌اند و نسبت بهر وصی ای سنت و روش خاصی جاری شد (چنانچه امام حسن صلح فرمود و امام حسین جنگید و امام صادق علیهم السلام نشر علم فرمود) و اوصیایی که بعد از محمد صلی الله علیه و آله می‌باشند به روش اوصیا عیسی هستند (از لحاظ شماره یا ستم دیدن از دشمنان) و دوازده نفرند و امیر المومنین علیه السلام روش مسیح را دارد».
در پایان باید گفت مسئله خاتمیت یک بحث اعتقادی است که ادله محکمی بر آن اقامه شده و لازمه این خاتمیت آن در کمال دین است. دینی که برای همه عرصه‌های زندگی انسان‌ها از قبل تولد و تولد در دنیا تا بعد از مرگ در جزئی‌ترین مسائل برنامه دارد و همچنین لازمه این خاتمیت جاودانگی اسلام است.
امروز با تمام پیشرفت‌هایی که در علوم تجربی و دنیای مدرن انجام شده دعوت اسلام به توحید و یکتاپرستی از روی دلیل و برهان و از طریق تحدی و مبازره طلبی، اعجاز قرآن همچنان باقی است و اسلام دعوت کننده به رستگاری و رفع ظلم و ستم در همه دنیاست.