خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه – علی پژوهش: گاهی به کاربردن واژه‌ها در معنای نادرست، دلیلی بر شکل گرفتن انگاره‌های غلط در ذهن مخاطبان می‌شود. فهم اشتباه مفهوم یک واژه ممکن است دلیلی برای مواجهۀ اشتباه با یک پدیده باشد. فضای سایبر یکی از مفاهیمی است که در سال‌های اخیر به اشتباه در حوزۀ عمومی جامعه آن را متناظر با واژۀ «فضای مجازی» دانسته‌اند، در حالی که اساساً معنای این دو واژۀ تفاوت‌های بنیادین با یکدیگر دارد.
تصحیح این اشتباه در ادبیات عمومی جامعه از جایی مهم می‌شود که اهمیت فضای مجازی را به عنوان یکی از مسائل اساسی جوامع بشری امروز بپذیریم. برای دستیابی به این مهم، ابتدا باید پیشینۀ کاربرد واژۀ «سایبر» در ادبیات علمی جهان را بدانیم، سپس برای بومی سازی آن با فرهنگ اسلامی، ایران خود به دنبال تعابیر متناظر دینی با این مفهوم باشیم.
شناخت واژۀ سایبر و توان متمایز کردن آن نسبت به عبارت «فضای مجازی» سرآغازی برای بسط حاکمیت سایبری ایران بر فضای مجازی خواهد بود. به همین جهت در حاشیۀ یکی از نشست‌های کارشناسی جبهۀ انقلاب اسلامی که به همت اندیشکدۀ فضای مجازی مرکز ژرفا و با مشارکت دانشگاه جامع امام حسین (ع) برگزار شد، هم‌صحبت دکتر کاظم فولادی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و سرپرست آزمایشگاه پژوهشی فضای سایبر این دانشگاه شدیم. فولادی دکترای هوش مصنوعی از دانشگاه تهران دارد و مترجم کتاب «الگوریتم‌های ژنتیک کاربردی» نوشته رَندی ال. هاپت و سو الن هاپت است. متن این گفت‌وگو را در ادامه خواهید خواند:
مفهوم واژۀ سایبر چیست؟ دیدگاه‌های متفاوتی را که درباره این عبارت بین صاحب نظران مطرح است، برای مخاطبان ما شرح دهید.
در خصوص نسبت مفهوم سایبر با حاکمیت، پنج دیدگاه وجود دارد. در دیدگاه اول، سایبر یک مقوله تکنولوژیک است و نسبت مستقیمی با حاکمیت ندارد. این نگاه در گذشته شایع‌تر بوده و افرادی که دغدغه‌های تکنولوژیک دارند آن را می‌پسندند. اما مورد قبول افراد درگیر در سطح تاکتیک و استراتژی نیست. در دیدگاه دوم، سایبر یک امر تکنولوژیک شناخته می‌شود اما برای حاکمیت هم نقشی حداقلی قائل است؛ حاکمیت باید زیرساخت‌ها و تمهیدات لازم را برای مقوله تکنولوژیک سایبر فراهم کند و وظیفه دیگری از جمله نظارت یا قانون‌گذاری در قبال آن ندارد. دیدگاه سوم مبنی بر این است حاکمیت باید نسبت به مقوله سایبر اشراف داشته باشد و حکمرانی بر فضای سایبر ضروری است.
در دیدگاه چهارم این‌گونه بیان می‌شود که علاوه بر حکمرانی بر سایبر و فضای سایبر، حکمرانی باید از طریق فضای سایبر انجام شود و حاکمیت باید حداکثر استفاده را از این فضا برای اشراف بر قلمروی خود و ارائه خدمات به مردم ببرد. اما دیدگاه پنجم این است که سایبر همان حاکمیت است.
پیشینۀ مطرح شدن واژۀ سایبر در جهان به چه زمانی باز می‌گردد؟ کاربرد این مفهوم برای تبیین چه مسائلی بوده است؟
«سایبر» مخفف «سایبرنتیک» است که از ریشه «کوبرنه‌نتیس» یونانی با معنای حاکمیت و حکومت در آثار افلاطون به‌کار رفته است. به‌لحاظ تاریخی، حدود ۲۳۰۰ سال پس از افلاطون، آمپر، دانشمند فرانسوی، این مفهوم را به‌عنوان علم حکومت تشریح می‌کند تا اینکه در دهه ۱۹۴۰ میلادی، ویه‌نر، دانشمند آمریکایی، آن را به عنوان علم کنترل تببین می‌کند. در واقع این مفهوم امروز با مقوله «کنترل» درک می‌شود. پس از ویه‌نر، فضای سایبر متأثر از افکار او شکل می‌گیرد. علاوه بر این مفهوم حکمرانی و حکومت در زبان انگلیسی (governance و government) نیز از همین ریشه یونانی «کوبرنه‌نتیس» اخذ شده است.
توضیح دهید تفاوت مفهوم «فضای سایبر» با فضای مجازی در چیست؟ آیا این گذاره که فضای مجازی همان دنیای سایبر است، انگاره‌ای صحیح است؟
باید تاکید کنیم که «فضای سایبر» با مفهوم «فضای مجازی» که در جامعه ما فهم می‌شود، تفاوت دارد. امروز هم که به اسناد جدید غربی‌ها نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که مفهوم سایبرنتیک به‌شدت مورد توجه قرار گرفته است. حتی کتاب معروف آقای ویه‌نر در سال ۲۰۱۹ مجدداً توسط انتشارات دانشگاه MIT آمریکا منتشر شد، روی جلد آن نوشته شده بود که نادیده گرفتن این کتاب برای کسانی که می‌خواهند تمدن امروز غرب را بشناسند ممکن نیست و اساساً استراتژی‌های دستگاه‌های مختلف در سراسر جهان از جمله ایالات متحده بر مبنای این مفهوم است. لذا تاکید می‌کنم که سایبر همان حاکمیت است و آن چیزی که به‌عنوان فضای مجازی یا فضای سایبر درک می‌شود، باید با نگاه به این تعبیر دیده شود. اینجاست که متوجه می‌شویم چرا رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند «اهمیت فضای مجازی به‌اندازه انقلاب اسلامی است.»
به نظر شما حاکمیت در واژۀ کنترل خلاصه می‌شود؟
ما معتقد نیستیم که تمام حاکمیت، «کنترل» است؛ بلکه فهم امروز بشر با نگاه غربی این‌گونه است؛ اما اصل مفهوم سایبرنتیک با مفهوم کنترل تعریف نشده است، بلکه با مفهوم حاکمیت و حکومت تبیین شده است. ما مفهومی قرآنی مابه‌ازای سایبرنتیک داریم که مبحث بنیادی آن، کنترل نیست.
گروهی از افرادی که امروز بر موضوع نقشۀ علم جهان متمرکز شده‌اند، علوم را به دو دسته physical science و cyber science یعنی علوم فیزیکی و علوم سایبری تقسیم‌بندی می‌کنند. به‌نوعی هر علمی که با اطلاعات سر و کار دارد، ذیل دسته علوم سایبری قرار می‌گیرد و علومی که با ماده و انرژی سروکار دارند در دسته علوم فیزیکی قرار می‌گیرند.
آیا در آموزه‌های دین مبین اسلام به عنوان آخرین برنامۀ جامۀ الهی برای زیست بشر در این کرۀ خاکی مفهومی متناظر با واژۀ «سایبر» وجود د ارد؟
در اندیشه قرآنی، مفهوم «ولایت»، ما به‌ازای مفهوم «سایبرنتیک» در تمدن غرب است. وقتی دریافتیم که سایبر را مترادف با مفهوم حاکمیت است، درخواهیم یافت که ولایت به عنوان «حکومت در عرف اسلام» جایگزینی برای تعبیر سایبر خواهد بود. رهبر معظم انقلاب (مدظله العالی) کتابی تحت عنوان «طرح کلی اندیشۀ اسلامی در قرآن» دارند که نسخه کامل آن در چند سال گذشته چاپ شده است و مفهوم «ولایت» در آن با نگاهی متمایز تبیین شده است.
در شرایطی هستیم که مرز بین دانش‌ها با معرفی این مفاهیم و بازخوانی آنها در حال تغییر است. سایبر به‌مثابه حاکمیت مرزهای علوم را هم به‌تدریج از بین می‌برد. معتقدیم که تحولات آینده جهان از دل علوم سیاسی به دست نمی‌آید، بلکه علوم جدیدی در حال شکل‌گیری و جایگزینی است.