خبرگزاری مهر–گروه دین و آئین–فاطمه علی آبادی: فرهنگ مدح و مداحی یکی از عوامل مهم در ترویج اندیشه اسلامی شیعی و تثبیت آن در طول تاریخ ایران اسلامی به شمار می‌رود و در طول تاریخ مداحان و شاعران فراوانی با استفاده از اشعار، سیره و رفتار اهل بیت (ع) را با اسلوب‌های هنری و قالب‌های جذاب پایدار و تأثیرگذار توصیف و به مخاطبان انتقال دادند.
مداحی حرفه بسیار با شرافتی است و مداح می‌تواند از این طریق به تبلیغ معارف دین اقدام کند. وقتی یک مدیحه سرا، رنج اهل بیت (ع) را در کربلا و حوادث حزن‌آمیز صدر اسلام را بیان می‌کند در اصل به تبلیغ معارف دین و سوق دادن نسل جوان به عمل به دین و شریعت اقدام کرده است؛ مداح با تبلیغ معارف دین و همچنین با پرهیز از انحراف و خرافه گویی می‌تواند آن چیزی که مردم به خصوص جوانان برای پاک بودن و پاک زیستن و به معنای واقعی کلمه مؤمن بودن و عاقبت بخیری نیاز دارند، به آنان بیاموزد.
بر همین اساس بر آن شدیم تا شاخصه و ویژگی‌های یک مداح و مداحی خوب را در گفتگو با زهیر سازگار مداح جوان کشور واکاوی و بررسی کنیم. پیش از این در ۴ گفتگو با فعالان مداحی و ستایشگری اهل بیت (ع) به واکاوی پرداختیم. که در اینجا قابل مشاهده است.
در پنجمین قسمت از سلسله گفتگوهای هزار و یک نکته «هیأت»، بخش اول گفتگو با زهیر سازگار را در ادامه می‌خوانید:
*مداحی و ستایشگری اهل بیت (ع) در فرهنگ تشیع از چه زمانی آغاز شد؟
بر اساس دریافتی که می‌توان از تاریخ داشت می‌بینیم که برداشت‌های متفاوتی از واژه مداح وجود دارد، برای مثال اگر مداح را به معنای عام آن یعنی مدح کننده در نظر بگیریم شعرای آئینی نیز در زمره و رتبه مدح کنندگان قرار می‌گیرند از این رو تاریخ گستردگی و عمومیت بیشتری پیدا می‌کند.
اگر بخواهیم برای این کلام شاهد مثال بیاوریم می‌توان به دوران رسول الله (ص) اشاره کرد در آن دوران شعرایی مانند حسان بن ثابت اشعاری را در وصف حضرت می‌سرودند و مورد تشویق پیامبر قرار می‌گرفتند طوری که ایشان در یک جا خطاب به حسان بن ثابت می‌فرمایند: تو مورد تأیید روح القدوس هستی تا زمانی که برای ما شعر می‌گویی؛ از این تعابیر در روایات کم نیست، البته شاعرانی که در آن دوران با موضوع غدیر و یا واقعه کربلا شعر سرودند نیز کم نبودند اما به دلیل وجود تقیه این مساله تا دوران امامت امام محمد باقر (ع) بارز و آشکار نبود.
اما در دوران امام باقر (ع) و امام صادق (ع) چون تقیه وجود نداشت شعرا بیشتر توانستند خودشان را نشان دهند؛ بنابراین اگر بخواهیم آغاز مداحی را به معنای عام آن در نظر بگیریم مداحی از زمان پیامبر اکرم (ص) آغاز شد، البته شعرایی در این دوران وجود داشتند که از معصوم خاصی شعر نگفتند اما درباره تفکر شیعی و رواج اسلام اشعاری می‌سرودند.
اگر بخواهیم آغاز مداحی را به معنای عام آن در نظر بگیریم مداحی از زمان پیامبر اکرم (ص) آغاز شد، البته شعرایی در این دوران وجود داشتند که از معصوم خاصی شعر نگفتند اما درباره تفکر شیعی و رواج اسلام اشعاری می‌سرودند
اما اگر مراد از مداح همان معنای خاص آن یعنی روضه خوانی برای امام حسین (ع) باشد تاریخ ما را به اول خلقت بر می‌گرداند چرا که نخستین روضه خوان برای مظلومیت امام حسین (ع) خود خداوند متعال بوده است که روضه عطش را برای حضرت جبرائیل و پیامبر اکرم (ص) خواند و فرمود پروردگار فرزندی به تو عطا می‌کند که او را با لب تشنه در سرزمین کربلا سر از تن جدا می‌کنند؛ بنابراین با این تعاریف می‌توان تاریخچه آغاز مداحی را به اول عالم خلقت ربط داد که بسته به دید و معنی واژه مداحی دارد.
چنانچه تعریف از واژه مداح علاوه بر مادحین و ذاکرین شامل شعرا نیز باشد می‌بینیم که از دوران رسول الله (ص) شعرا و مادحین بسیاری در مدح و ستایش حضرت شعر سرودند و به مدیحه سرایی پرداختند، البته کسانی هم که برای چاپلوسی شعر می‌سرودند مورد نهی آنان قرار می‌گرفتند حتی در این زمینه روایت شده خاک بریزید به صورت کسانی که چاپلوسی می‌کنند؛ این افراد به ظاهر به مدح اولیای الهی اقدام می‌کردند در حالی که تفکر و اندیشه خاندان عصمت و طهارت (ع) را دنبال نمی‌کردند.
همه هم و غم اهل بیت (ع) این بود که شعائر در اشعار حفظ شود و تفکر شیعی رواج پیدا کند تا حدی که در دوران امام صادق (ع) به صورت مستقیم فرمودند اشعار و مداحی‌ها باید چه ویژگی‌هایی داشته باشند. اگر بخواهیم تاریخ تشیع را بر اساس روضه خوانی و مرثیه سرایی ارزیابی کنیم باز هم باید به عقب برگشت چرا که امیرمومنان علی (ع) در جوار مزار حضرت زهرا (س) و خداوند متعال برای امام حسین (ع) روضه خوانی و مرثیه سرایی کردند؛ بنابراین اولین مداحان را می‌توان خدای متعال و اهل بیت (ع) معرفی کرد.
اما اگر بخواهیم تاریخچه مداحی را خارج از ذوات مقدسه بررسی کنیم می‌توان گفت از قرن دهم و زمان کتاب روضة الشهدا مداحی و روضه خوانی رواج بیشتری پیدا کرد حتی واژه روضه خوان از همین دوران شناخته شد. در این قرن روضه خوان‌ها علاوه بر اینکه واعظ بودند و به منبر می‌رفتند از روی کتاب روضة الشهدا مرحوم واعظ نیشابوری روضه نیز می‌خواندند و در آن دوره رسم بود اگر کسی از روی این کتاب روضه می‌خواند آن فرد را روضه خوان می‌نامیدند.
مهمترین وظیفه روضه خوان‌ها در عصر صفوی مدح، مرثیه سرایی و بیان مناقب اهل بیت (ع) بود البته دوره‌ای نیز در عصر ناصرالدین شاه روضه خوانی تحت‌الشعاع مراسم تعزیه خوانی قرار گرفت و تعزیه خوانی رواج بیشتری پیدا کرد. در زمان رضا شاه نیز حاکمیت شعائر مداحی و مذهبی را نوعی خرافات می‌نامید و پس از واقعه گوهرشاد بود که دیگر مردم نتوانستند تحمل کنند و اقدام به برگزاری مجالس عزاداری کردند حتی افراد بسیاری در این دوره زندانی و کشته شدند تا اینکه روضه خوانی و مداحی در زمان آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه قم مجدد رواج پیدا کرد و پهلوی به عنوان بازنده ستیز با شعائر دینی نتوانست مانع این رشد و گسترش شود.
در دوران سلطنت پهلوی به دلیل ممانعتی که در برگزاری جلسات روضه خوانی بود می‌بینیم مجالس مخفیانه روضه خوانی زنانه رواج بیشتری پیدا کرد و این مجالس تا عصر کنونی ادامه پیدا می‌کند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی همه شرایط برای برگزاری مجالس مذهبی و مداحی مادحین فراهم شده و ذاکرین و مادحین آل الله باید این فرصت پیش آمده را قدر بدانند.
*برخورد اهل بیت (ع) با مداحان و ستایشگران خاندان رسالت چگونه بود؟
بدون تردید مداحی و ذاکری خاندان عصمت و طهارت (ع) مورد تأیید اهل بیت (ع) بوده و قداست و جایگاه مداحی و ستایشگری نزد اولیای الهی بسیار بالا است چرا که اعمال و رفتار آن بزرگواران در مواجهه با ذاکران و شاعران آئینی شاهد بر این مدعا است. برای مثال امام سجاد (ع) هزینه زندگی ۴۰ سال فرزدق را به خاطر شعری که او در وصف اهل بیت (ع) می‌سراید عطا می‌کند. حتی نقل شده وقتی به شاعران کمک می‌کردند می‌فرمودند بیشتر از این نداشتیم که تقدیم کنیم؛ این نشان از جایگاه ستایشگران و مداحان نزد اهل بیت (ع) دارد.
شعرا و مرثیه خوانان کمی نبودند که توسط امام صادق (ع) مورد تشویق قرار گرفتند و حضرت خطاب به آنان می‌فرمودند هر کس بگرید و بگریاند بهشت بر او واجب می‌شود؛ مقصود از این کلام روضه خوانی و یاد کردن مصائب اهل بیت (ع) است. بر این اساس اگر کسی مصائب اهل بیت (ع) را متذکر شود و مظلومیت و ستم‌هایی که در حق اهل بیت (ع) شد را به یاد مردم بیاندازد می‌تواند بالاترین مدال روایتگری و مهر تأیید را از اهل بیت (ع) دریافت کند.
خاندان عصمت و طهارت (ع) در بسیاری از مواقع خودشان به مدح و ستایشگری می‌پرداختند برای مثال خطبه فدکیه حضرت زهرا (ع) سرشار از حماسه، ادله و دفاع از ولایت و ترویج تفکر شیعی و رسوا ساختن غاصبان فدک است و همچنین در خطبه حضرت زینب (س) که در شام ایراد فرمودند می‌بینیم که ایشان با مدح خاندان عصمت و طهارت (ع) ظلم و ستم امویان را رسوا می‌کنند؛ خود ایشان نخستین روضه خوان عاشورا هستند. قول و فعل اهل بیت (ع) مؤید این مطلب است که مداحی را تأیید و در بسیاری از مواقع به تشویق مداحان و ستایشگران اقدام می‌کردند.
*مداحان مورد تأیید در زمان اهل بیت (ع) چه ویژگی داشتند؟
می‌توان این شاخصه‌ها و ویژگی‌ها را در مداحی خود اهل بیت (ع) و یا کسانی که شعر می‌سرودند و اولیای الهی آنان را تأیید می‌کردند، جستجو کرد؛ بنابراین هر کسی را اهل بیت (ع) تایید نکردند و افرادی را که تأیید کردند باید دید چه ویژگی‌هایی داشتند چرا که این شاخصه‌ها مورد تأیید اهل بیت (ع) است. بسیاری از مداحان مورد تأیید اهل بیت (ع) به تبلیغ و ترویج تعظیم شعائر دینی، تفکر شیعی و اسلامی، اندیشه ظلم ستیزی، رساندن پیام مظلومیت اهل بیت (ع)، دفاع از ولایت، رساندن پیام عاشورا و … اشتغال داشتند.
هر چیزی که خارج از چارچوب آیات و روایات و مخالف مسیر دین باشد قطعاً مورد تأیید اهل بیت (ع) نخواهد بود و مداحانی مورد تأیید اولیای الهی بودند که با اجتناب از چاپلوسی، قلبا حضرات را دوست داشتند و برای آن بزرگان شعر می‌سرودند. خاندان عصمت و طهارت (ع) این شاعران را مورد تشویق قرار می‌دادند و کسانی که بر خلاف خواسته اهل بیت (ع) شعر می‌سرودند تحویل نمی‌گرفتند. صفات شخصی، مؤمن و متقی بودن در مداحی مداح تأثیر می‌گذارد.
*اهل بیت (ع) برای مداحی چه چارچوبی را تعیین فرمودند؟
اهل بیت (ع) برای مداحی کردن هرگز نیامدند بگویند مداح باید صدای خوب داشته باشد یا کدام سبک را اجرا کنند بلکه چارچوبی که آن بزرگواران تعیین فرمودند این است که مطالب بیان شده برخلاف آیات و سنت نباشد و موافق احکام دین بیان شود. طبق صریح روایات؛ اگر مطلبی با عنوان روایت بیان شد اما برخلاف آیات قرآن کریم و روایات صحیح بود آن را به دیوار بکوبید، برای مثال کسانی که در مداحی دچار غلو می‌شوند و کفر می‌گویند یا از حاکم جور دفاع می‌کنند این افراد مورد تأیید اهل بیت (ع) نیستند و شاخصه‌های مداحی‌های مدنظر اهل بیت (ع) را ندارند. مداح باید با تقوا، صالح و صادق باشد و از بیانات کذب و دروغ اجتناب کند.
*مداحی چه تأثیری در تبلیغ دین دارد؟
نمی‌شود جایی سخن از دین باشد و مدح و مرثیه نباشد، همه ابعاد زندگی اهل بیت (ع) مملو از مداحی‌های اثر گذار بوده که توسط خودشان و یا خطبایی که در دوران آن ذوات مقدسه شعر می‌سرودند یا به مدح اولیاءالله اقدام می‌کردند. بر این اساس هرکجا در مداحی‌ها دفاع از ولایت بوده، رسوا کردن طاغوت و ضلالت بوده، راه اندازی نهضت یا قیامی علیه طاغوت ظالمان بوده و یا تشویق به جهاد فی سبیل الله و زنده نگاه داشتن یاد شهدا بوده تبلیغ دین نیز صورت گرفته است همچنین هر کجا که تاریخ اهل بیت (ع) با این موضوعات بیان شده همه بیانگر اهمیت مداحی در تبلیغ دین می‌رساند.
برای مثال امام سجاد (ع) به بشیر بن جزلم می‌فرمایند برو و به اهل یثرب با شعر و مدیحه ورود ما را اطلاع ده؛ یا زمانی که امام هادی (ع) را به آن مجلس بزم شراب بردند تا ایشان را محکوم کنند حضرت با چند بیت شعر حال متوکل را دگرگون کردند به گونه‌ای که لرزه بر اندام آن ملعون افتاد و پایه‌های حکومتی اش سست شد. حضرت زینب (س) نیز در گودال قتلگاه فرمودند اللهم تقبل منا هذا قلیل القربان بارالها؛ این قربانی اندک را از ما قبول کن؛ در اینجا حضرت به تبلیغ دین می‌پردازند یا در جای دیگر فرمودند بارالها؛ در راه تو برادر من را به شهادت رساندند یا جمله زیبای ما رایت الی جمیلا را فرمودند همه این بیانات تبلیغ دین محسوب می‌شود.
اهل بیت (ع) هر کجا می‌خواستند از دین دفاع کنند یا معرف اسلام به مردم باشند تا انسان‌ها از ظلم اجتناب و از حق دفاع کنند برخی مضامین را به صورت اشعار، خطبه و یا جملاتی که قرین مرثیه بود را بیان می‌فرمودند
خطبه‌ای که حضرت زهرا (س) خواندند و فرمودند آیا در کتاب خدا است که تو از پدرت ارث ببری من نبرم؟ این بیانات شعر نیست اما اگر بخواهیم مداحی را به معنای عام در نظر بگیریم این خطبه‌ها نیز در زمره مداحی قرار می‌گیرند چرا که مضمون همان مضمونی است که در مداحی‌ها به کار می‌رود و چون این مضمون در همه جا از ذوات مقدسه به صورت شعر یا متن یا خطبه مشاهده شده که اصل موضوع برای تبلیغ دین است و اهل بیت (ع) از این نوع جملات زیاد بیان فرمودند. برای مثال وقتی حضرت ابوالفضل به میدان می‌رفتند در قالب نظم فرمودند هر بلایی سر من بیاید من دست از امام و ولایت بر نمی‌دارم؛ آیا تبلیغی بالاتر از این برای دین وجود دارد؟
همه مثال‌هایی که زده شد در سراسر زندگی اهل بیت (ع) مشاهده می‌شود و این بیانگر آن است که اهل بیت (ع) هر کجا می‌خواستند از دین دفاع کنند یا معرف اسلام به مردم باشند تا انسان‌ها از ظلم اجتناب و از حق دفاع کنند برخی مضامین را به صورت اشعار، خطبه و یا جملاتی که قرین مرثیه بود را بیان می‌فرمودند.
روضه خوانی و مرثیه سرایی نیز پاره‌ای از مداحی است، چرا که روضه خوانی همان جملاتی است که در مقتل آمده و اتفاقات به صورت نثر بیان می‌شود که همه تبلیغ دین بوده و نشان از اهمیت جایگاه مداحی دارد.
در عصر کنونی نیز بارها از زبان رهبر انقلاب و مراجع تقلید می‌شویم و می‌بینیم که چه بهایی به مداحی می‌دهند و مداحان را مورد تکریم قرار می‌دهند، وقتی حضرت آیت الله خامنه‌ای روز ولادت حضرت زهرا (س) به صورت ویژه مداحان را به حضور می‌پذیرند نشان از اهمیت مداحی در تبلیغ دین است، خاطرم هست رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیداری که با مداحان داشتند فرمودند گاهی اثر یک بیت مداحی برابر با چندین ساعت منبر همراه با ادله است؛ بنابراین اثر چندین منبر با ادله را می‌توان در یک بیت ملاحظه کرد.
امروز جوانان به اندازه‌ای که پای منبر مداحان می‌نشینند خود را برای برنامه سخنرانی نمی‌رسانند بنابراین مداح باید به گونه‌ای بخواند که آن جوانی که پای منبر نشسته بتواند با محتوای مداحی مداح رفع نیاز کند و مطالب به قدری باید پر بار باشد که آن جوان در مسیر هدایت قرار گیرد.
ادامه دارد…