خبرگزاری مهر- گروه استانها، اعظم محبی: بی توجهی جوامع بشری و مدیران به اکوسیستم آبی خلیج گرگان و فراگیری بی تفاوتی به این هدیه نیلگون الهی، سبب شده تا خلیج این روزها حال و روز خوشی نداشته باشد.
براساس آخرین داده‌های سازمان نقشه برداری کشور بیش از ۲۷ درصد وسعت ۴۰۰ کیلومتر مربعی خلیج گرگان خشک شده و اهمال و کم کاری برای احیای آن در کنار تغییرات جوی و اقلیمی، امکان افزایش محدود خشکی را تشدید کرده است.
با وجود تصویب طرح پنج ساله احیای خلیج گرگان و تالاب میانکاله در ستاد ملی احیای تالاب‌های کشور، اما هنوز محققان و اساتید بر روی یک روش جامع و مشترک توافق ندارند. در حالی که برخی از فعالان مراکز آکادمیک اجرای لایروبی را علاج بخش خلیج گرگان می‌دانند اما هستند اساتیدی که لایروبی کانال‌های منتهی به خلیج را چندان اثربخش نمی‌دانند.
در خصوص وضعیت این پهنه آبی و نحوه نجات آن با «حمیدرضا رضایی»، عضو هیئت علمی گروه محیط زیست دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان گفتگو کردیم.
* خلیج گرگان از چه منابع آبی تغذیه می‌کند؟
خلیج گرگان محدوده آبی بوده که در جنوب شرقی دریای خزر واقع شده است. یک زبانه ماسه‌ای و خاکی در بین خلیج و دریای خزر از سمت غرب به شرق برآمده و آن را از هم جدا کرده است.
بخش عمده سیستم آب خلیج از دریا تأمین شده و بخش محدودی هم از رودخانه‌های قسمت جنوبی وارد تالاب می‌شود.
محدوده خلیج گرگان با قسمت خشکی آن حدود ۶۰ هزار هکتار بوده که ۳۵ هزار هکتار آن آب است و مساحت آن هم اکنون کمتر هم شده است.
قسمت غربی خلیج کم عمق تر بوده و در قسمت شرق که دهانه خلیج به دریا می‌رسد، عمق آن افزایش می‌یابد.
* گردش آب در خلیج چند روز به طول می‌انجامد؟
جریان آب دائمی بین دریا و خلیج وجود دارد و گردش آب در آن حدود ۴۵ تا ۶۰ روز به طول می‌انجامد.
با توجه به اینکه بارندگی‌ها در محدوده ولگا کاهش یافته و در قسمت داخلی هم به خاطر تغییر اقلیم شاهد کاهش بارندگی هستیم در نتیجه ورودی آب دریای خزر هم کم شده و به همین دلیل، میزان سطح آب دریا در حال پایین رفتن است.
* آیا این تغییرات کمیتی سابقه دارد؟
در طول سالیان مختلف نوسانات آب را همواره در خلیج گرگان شاهد بودیم و حتی پایین‌تر از سطح موجود هم رسیده اما هیچ زمانی ارتباط بین خلیج و دریا قطع نشده بود.
* هم اکنون وضعیت خلیج چگونه است؟
آب دریا در حال پایین رفتن است و پیش‌بینی می‌شود که پایین‌تر هم برود. حجم رسوباتی که از قسمت‌های جنوبی (رودخانه‌های قره سو و غیره) و از قسمت‌های غربی (در سمت مازندران) وارد می‌شود، سبب شده که آرام آرام ارتباط خلیج با دریا قطع شود و هم اکنون رسوبات زیادی وارد آن شده و عمق آن را کاهش داده است.
مساحت خلیج رو به کاهش بوده و برخی از علل از جمله تهدیدهای انسانی و محیطی بر این امر دامن می‌زنند از طرف دیگر در قسمت شمالی دهانه خلیج، شاهد رسوبگذاری گرگانرود هستیم که کمک می‌کند تا دهانه خلیج کوچک‌تر و ارتباط قطع شود.
زمانی که سطح آب دریا بالا بود، کانال خزینی ارتباط خلیج و دریا را برقرار می‌کرد و از دو قسمت دریا به خلیج متصل بود و در سال‌هایی که سطح آب پایین‌تر رفت، جزیره آشوراده به شبه جزیره میانکاله متصل شد.
هم اکنون ارتباط خلیج با دریا قطع شده و بخش‌های غربی تا حدود زیادی خشک شده است.
به طور کلی پایین‌ترین میزان سطح آب همیشه در فصل بهار و زمستان اتفاق افتاده و بیشترین میزان سطح آب را در اواخر بهار، تابستان و پاییز شاهد هستیم.
* وضع کیفی آب چگونه است؟
با توجه به شوری آب و با توجه به اینکه خلیج از دریای خزر تأمین می‌شود بین ۱۲ الی ۱۳ گرم نمک دارد ولی در زمان‌هایی که رودخانه‌ها طغیان کرده و آب به تالاب می‌ریزد، شوری آن کمتر می‌شود.
برخی دستکاری ها که صورت گرفته و ورود فاضلاب‌ها سبب شده تا خلیج اوضاع خوبی نداشته باشد.
* خلیج از نظر اکولوژیکی و محیطی چه نقشی در منطقه دارد؟
خلیج گرگان از نظر اکولوژیکی نقش مهمی در حفظ شرایط آب و هوای منطقه داشته و زیستگاه بسیاری از ماهیانی است که در این منطقه تخم گذاری و زندگی می‌کنند و اقتصاد مردم هم به آنها وابسته است.
از نظر توریست و گردشگری و همچنین آبزیان، خلیج، نقش زیادی در اقتصاد مردم منطقه دارد.
از طرف دیگر شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان یکی از تالاب‌های بین‌المللی است که پناهگاه حیات وحش بوده و پرندگان زمستان گذران زیادی به آنجا مهاجرت می‌کنند.
این محدوده یکی از مهم‌ترین مسیرهای عبوری پرندگان شکاری و مهاجر شرق دریای خزر است. بسیاری از پرندگان در سواحل شرقی دریای خزر به سمت جنوب و در زمستان‌ها و بهار از سمت جنوب به سمت شمال مهاجرت می‌کنند و به همین دلیل از این پهنه آبی و محدوده خشکی عبور می‌کنند.
در سال‌هایی که هوا مساعدتر است پرندگان مختلفی مانند فلامینگوها، انواع مرغابی‌ها و اردک‌ها، پلیکان‌ها، کشیم و پرندگان زمستان گذران دیگر به آنجا وارد می‌شوند. پرندگان شکاری مانند عقاب دریایی و گونه‌های در معرض انقراض دیگر هم در فصل زمستان گذرانی خلیج گرگان را انتخاب می‌کنند.
* چه مشکلاتی خلیج را تهدید می‌کند؟
تالاب با مشکلات زیادی روبرو است، کشتارگاه‌ها و مرغداری‌های زیادی در قسمت جنوبی خلیج مستقر بوده که ضایعات و فاضلاب آنها مستقیماً و یا در اثر سیلاب وارد تالاب می‌شود و این می‌تواند علاوه بر آلودگی آب، بیماری‌ها را هم به موجودات آبزی منتقل کند.
از مشکلات دیگر تالاب، ورود پساب‌های صنعتی و کشاورزی است که روی کیفیت آب و شرایط زیستی پرندگان تأثیر می‌گذارد.
یکی دیگر از چالش‌ها، وجود زمین‌های کشاورزی در قسمت جنوب تالاب است. در اثر سیلاب‌ها مواد شیمیایی و کودهای کشاورزی همراه با رسوب وارد خلیج می‌شود. این مواد آلی سبب شکوفایی جلبکی شده و مرگ جلبک‌ها باعث پر شدن تالاب می‌شود.
البته در طبیعت به صورت طبیعی روند توالی وجود دارد که ممکن است ۵۰ هزار سال طول بکشد تا محیطی به محیط دیگر تبدیل شود. هم اکنون با تهدیدهایی همانند فرسایش خاک و غیره، این فرآیند ۵۰ هزار ساله، طی ۵۰ سال طی خواهد شد و ما با دست خودمان به سرعت تالاب را پر می‌کنیم و این پهنه آبی به زمین و باتلاق تبدیل شده و پر می‌شود و پوشش گیاهی بر روی آن می‌نشیند و تبدیل به مرتع می‌شود.
فرایند توالی در طبیعت وجود دارد و نمی‌توان آن را حذف کرد اما اگر دریا بالا بیاید تالاب می‌تواند عمر طولانی‌تری داشته باشد.
* چگونه خلیج را نجات دهیم؟
اگر تالاب برای ما مهم است و می‌خواهیم آن را حفظ کنیم باید آلودگی‌هایی که در جنوب تالاب وجود دارد، مدیریت شود. این نوع آلودگی‌ها دو نوع متمرکز و غیرمتمرکز بوده و باید تلاش کنیم که جلوی ورود پساب‌ها را به تالاب بگیریم.
با هر بارندگی در نوکنده، بندرگز و دیگر شهرها جریان سیلابی شدید ایجاد شده و تمام رسوبات وارد تالاب می‌شود و زمین‌ها خاک خود را از دست می‌دهند و متأسفانه به دلیل عدم رعایت موازین درست استفاده از سرزمین، هم خاک و هم تالاب را از دست می‌دهیم.
همچنین باید کشتارگاه‌های پرندگان مخصوصاً در جنوب تالاب را کنترل کرد که اگر فاضلاب و ضایعات دارند اجازه ندهیم به صورت سرباز بوده و وارد تالاب شود.
* لایروبی نقشی در نجات خلیج ندارد؟
لایروبی در محیط زیست راهکار نیست و مسکن است. کجا را لایروبی کنیم؟ دهانه خلیج؟ این امر موقتی بوده و تنها چند سال دوام می‌آورد و وقتی گردش آب نباشد دوباره این وضعیت تکرار می‌شود.
بنده موافق لایروبی نیستم زیرا هیچ کمکی به حفظ تالاب نمی‌کند و اگر سیل سال ۹۸ تکرار شود، دهانه خلیج کاملاً مسدود شده و دائم نمی‌توان آن را لایروبی کرد.
بی تردید اگرچه برخی امور جریان عادی طبیعت است و انسان نمی‌تواند نقشی در آن داشته باشد، اما قطعاً بسیاری از امور نظیر جلوگیری از ورود انواع پساب و فاضلاب حداقل کاری است که می‌توانیم برای حفظ خلیج گرگان انجام دهیم.