خبرگزاری مهر، گروه استانها: خشکسالی به عنوان پدیده‌ای آرام و خزنده با گسترش مکانی زیاد هر ساله خسارات فراوانی را به بخش‌های مختلف اقتصادی کشور وارد می‌سازد. در ۲ دهه گذشته، با تغییراتی که در وضعیت جوی ایجاد شده، همچنین ایجاد سدها و بندهای مختلف در مسیر رودخانه هیرمند و توسعه اراضی زیر کشت خشخاش در افغانستان، مسیر طبیعی آب به ایران و دشت هامون مسدود شده است.
خشک شدن بستر دریاچه هامون سال هاست که به یک معضل مهم زیست محیطی برای منطقه سیستان تبدیل شده و متأسفانه این روزها شرایط زندگی در سیستان و بلوچستان به دلیل تبعات ناشی از این خشکسالی بسیار سخت‌تر از گذشته شده و مردمان این منطقه با معضلاتی همچون آلودگی هوا، بیماری‌های مختلف، مهاجرت و حاشیه نشینی رو برو هستند.
آب‌های ژرف شاه کلید رفع مشکل خشکسالی در ایران
از همین رو به منظور مواجهه با بحران کم آبی در ایران تاکنون تکنیک‌های مختلف برای حل بحران به کار گرفته شده که از جمله می‌توان به موضوعاتی مانند انتقال آب، سدسازی، استفاده از آب شیرین کن‌ها و حفر چاه ژرف اشاره کرد. اما این راه حل‌ها تاکنون نتوانسته است بحران آب و خشکی رودها و دریاچه‌های کشور را برطرف کند.
مساله آب‌های ژرف یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که در چند سال اخیر از سوی برخی محققان داخلی مورد توجه قرار گرفته است. اگرچه برخی مسئولان دولتی و کارشناسان محیط‌زیست به دلایل مختلف، مخالف برداشت از آب‌های ژرف هستند اما کشورهایی چون استرالیا، کانادا، آمریکا و حتی عربستان از این آب‌ها برداشت کرده و می‌کنند.
امسال کم بارش‌ترین سال در ۵۰ سال اخیر
طبق اعلام مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی از مهرماه تا اواخر اسفند ماه ۱۳۹۹ در کشور به‌طور میانگین، حدود ۱۰۰ میلی‌متر بارش روی داده که این میزان نسبت به میانگین بلندمدت ایران حدود ۳۴ درصد کمتر است. از سویی دیگر میزان بارش‌ها در کشور طی سال آبی زراعی جاری نسبت به‌مدت مشابه سال گذشته ۵۲ درصد کمتر گزارش شده است.
براساس این گزارش، میزان بارش‌ها در تمامی استان‌های کشور کمتر از حد نرمال است و ۵ استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان و خراسان رضوی با کم‌بارشی شدید مواجه هستند.
میزان بارش‌ها در تمامی استان‌های کشور کمتر از حد نرمال است و ۵ استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان و خراسان رضوی با کم‌بارشی شدید مواجه هستند
این در حالی است که اداره ملی تنظیم امور آب افغانستان روز چهارشنبه ۱۵ بهمن ۱۳۹۹ (سوم فوریه) رسماً از آغاز آبگیری سد «کمال خان» در خاک این کشور خبر داد.
در بیانیه اداره ملی تنظیم امور آب افغانستان آمده است؛ سد کمال خان بیش از ۱۸۴ هزار هکتار زمین را آبیاری و بیش از ۹ مگاوات انرژی برق تولید خواهد کرد. نکته قابل توجه در احداث این سد، ایجاد تغییر مسیر در رود هیرمند است که زمینه خشکی بخشی از بستر این رودخانه را فراهم خواهد کرد.
با توجه به نظام حقوقی تعریف شده بین ایران و افغانستان، وزارت خارجه باید اقدامات لازم در خصوص دریافت حق آبه ایران را از طریق رایزنی و دیپلماسی فعال دنبال کند تا تهدید ایجاد سد «کمال خان» را به فرصت مغتنمی برای استفاده از آب ایجاد کند در غیر این صورت سد کمال خان به کابوسی برای ایران و خصوصاً مردم منطقه سیستان تبدیل خواهد شد.
اما با این وجود بهتر است که علاوه بر پیگیری حق آبه، به دنبال راه حلی جایگزین و مناسب برای ایجاد خودکفایی در تأمین آب آشامیدنی، کشاورزی و دامداری منطقه سیستان باشیم، راه حلی که بتواند جایگزینی مطمئن برای کاهش مشکلات فراوان مردم باشد.
آب‌های ژرف جایگزینی مناسب برای آب‌های رودخانه‌ای
از همین رو فرهاد شهرکی، عضو هیأت علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان در گفت و گو با خبرنگار مهر، اظهار داشت: امروزه بهره برداری از منابع آب زیرزمینی برای مصارفی چون کشاورزی، صنعت و شرب توسعه زیادی در سطح دنیا پیدا کرده است.
این کارشناس حوزه انرژی افزود: از همین رو با توجه به بحران کم آبی در سطح کشور راهکارهای متعددی برای رفع این بحران ارائه شده که یکی از آنها اکتشاف و استفاده از منابع آب‌های غیرمتعارف همچون آب‌های ژرف برای مصارف مختلف است.
وی ادامه داد: البته عمقی که برای آب‌های ژرف تعریف می‌شود بسته به هر کشور و منطقه‌ای متفاوت است، اما به طور کلی به آب‌های موجود تا عمق ٤٠ متری آب‌های زیرسطحی و آب‌های در عمق ٦٠٠ متری آب‌های معمولی و به آب‌هایی در عمق بالغ بر یک هزار متر، آب ژرف می‌گویند.
آب‌های ژرف منابعی هستند که زیر لایه‌های بستر سنگی زمین ذخیره شده‌اند و تفاوت آب‌های ژرف با سفره‌های معمول آب‌های زیرزمینی، عمق آنها در لایه‌های زمین است
شهرکی با اشاره به اینکه آب‌های ژرف متفاوت از آب‌های زیرزمینی هستند که در بافت متخلخل لایه‌های زیرین زمین وجود دارد، تصریح کرد: آب‌های ژرف منابعی هستند که زیر لایه‌های بستر سنگی زمین ذخیره شده‌اند و تفاوت آب‌های ژرف با سفره‌های معمول آب‌های زیرزمینی، عمق آنها در لایه‌های زمین است به طوری که آب‌های ژرف عموماً در اعماق بسیار پایین‌تر و در حدود ۱۵۰۰ متر و بیشتر قرار دارند.
وی گفت: منبع تأمین آب‌های ژرف، ریزش‌های جوی است که در برخی موارد عمر آنها به ٥٠٠ سال می‌رسد و کمتر از ٠.١ درصد آنها تجدید پذیر هستند. در برخی موارد نیز آب خارج شده از این مخازن ممکن است در حین عبور از لایه‌های زمین شور شود.
به گفته این کارشناس آب، عربستان حدود ۴ دهه قبل به صورت گسترده از این منابع استفاده کرد، به نحوی که در مقطعی به کشور صادرکننده غلات تبدیل شد و لکه‌های سبز رنگی که در تصاویر ماهواره‌ای در شمال غرب این کشور قابل مشاهده است، بقایای کشاورزی است که با استفاده از منابع آب‌های ژرف ایجاد شده است.
منابع آب‌های ژرف فوق استراتژیک هستند
این عضو هیأت علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان با تاکید بر اینکه منابع آب‌های ژرف فوق استراتژیک هستند، اضافه کرد: مطالعه و استخراج در حوزه آب‌های ژرف سخت و هزینه بر است، اما از جمله حوزه‌های راهبردی و مهم در مدیریت آب است که باید به آن ورود کرد.
وی افزود: انتقال آب دریای عمان و احداث آب شیرین کن‌ها اگر چه امری خوب و لازم است اما بیشتر مناسب مناطق ساحلی است و انتقال و سیستم توزیع آب حاصل از شیرین‌سازی به منطقه‌ای چون زابل هزینه‌ای بسیار بیشتر از استفاده از آب ژرف موجود در همان منطقه را طلب می‌کند.
شهرکی با تاکید بر اینکه هزینه استخراج آب ژرف از تصفیه آب دریا کمتر است و هزینه انتقال آب و پمپاژ هم نخواهد داشت، تصریح کرد: آب‌های زیرزمینی سرمایه‌های استراتژیک یک کشور محسوب می‌شوند و منابع آب ژرف نیز جز این سرمایه‌ها هستند.
۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب آب ژرف تجدید پذیر در ایران وجود دارد
حبیب‌الله دهمرده، نماینده مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، اظهار داشت: موضوع آب ژرف برای نخستین بار در سال ۹۴ در ایران مطرح شد و ردیف ملی تحت عنوان مطالعه آب ژرف برای آن اختصاص یافت و در همان سال‌ها یک نشست و تفاهم‌نامه با دکتر ستاری معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری امضا شد که یکی از بندهای این تفاهم‌نامه مطالعه آب ژرف، تبخیر و رسوب‌گذاری بود.
با اجرای طرح آب‌های ژرف با تغییری اساسی روبه‌رو خواهیم شد به‌گونه‌ای که هزینه آب به شدت افت پیدا خواهد کرد
وی افزود: سپس حفر نخستین چاه ژرف ایران در منطقه سیستان شروع شد که البته از همان ابتدا با سنگ‌اندازی و مخالفت‌های از سوی برخی عناصر دولتی روبرو بود که اگر این اتفاق نمی‌افتاد وضع ما خیلی بهتر از الان بود اما با این وجود نخستین چاه ژرف با عمق سه هزار متر در منطقه سیستان ایجاد و به آب رسید.
نماینده مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی ادامه داد: خوشبختانه پس از بررسی‌ها و طبق اعلام کارشناسان آب این چاه تجدید پذیر بوده و آب حاصل از آن هم کاملاً قابل شرب است.
وی با اشاره به اینکه برخی تخمین‌ها حاکی از وجود ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب آب ژرف تجدید پذیر در ایران است، گفت: با اجرای طرح آب‌های ژرف با تغییری اساسی روبه‌رو خواهیم شد به‌گونه‌ای که هزینه آب به شدت افت پیدا خواهد کرد و اگر کنار این طرح ملی بتوانیم طرح انتقال آب از دریای عمان را نیز اجرایی کنیم دیگر چیزی به عنوان بی‌آبی در سیستان و بلوچستان وجود نخواهد داشت.
دومین چاه آب ژرف منطقه سیستان به نتایج باورنکردنی رسیده است
دهمرده با اشاره به اینکه طبق اعلام معاون علمی و فناوری رئیس جمهور دومین چاه ژرف سیستان به نتایج باورنکردنی رسیده است، افزود: از این رو، پس از افتتاح و بهره برداری از چاه‌های ژرف اول و دوم امیدواریم به زودی نوید تأسیس چاه سوم را نیز به مردم اعلام کنیم.
وی تصریح کرد: همچنین امیدواریم با همت مسئولین هرچه سریع‌تر با ایجاد این چاه‌های ژرف و رسیدن به خودکفایی در تأمین آب مورد نیاز سیستان، به زودی شاهد کاهش ریزگردها و گرد و غبارهای موجود در هوای سیستان باشیم و مردم سیستان که با وجود ریزگردهای فراوان و هوای آلوده سیستان هنوز وطن خود را ترک نکرده و پای آن ایستاده‌اند، دوباره طعم آبادی و آبادانی را بچشند.
اعتبار استفاده از آب‌های ژرف در سیستان و بلوچستان تأمین می‌شود
خوشبختانه پس به آب رسیدن دو چاه ژرف در منطقه سیستان، محمدباقر نوبخت، معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور در ۱۷ فروردین امسال و در جریان بازدید از حاشیه شهر زاهدان گفت: برای استفاده از آب‌های ژرف اعتبارات قابل توجهی تاکنون در سیستان و بلوچستان سرمایه‌گذاری شده و برای تکمیل آن هر میزان اعتبار در صورت ضرورت توسط دولت تخصیص داده می‌شود.
عدم تخصیص حق آبه هامون، ادامه خشکسالی و تغییرات اقلیمی و هزینه بر بودن انتقال آب از دریای عمان به سیستان عملاً استفاده از آب‌های ژرف در استان را به عنوان یکی از راه حل های جدی پیش روی مسئولان قرار داده و اجرای این طرح می‌تواند موجب آبادانی و رفع مشکلات جدی موجود در جنوبشرق کشور شود.