حجت الاسلام خدایی زنجانی، پژوهشگر تاریخ اسلام و تشیع در گفتگو با خبرنگار مهر، با تسلیت سالروز شهادت شیخ الائمه و رئیس مذهب جعفری، حضرت امام صادق (علیه السلام)، بیان کرد: مذهب شیعه همواره با نام مبارک امام صادق (علیه السلام) همراه بوده است و به جهت مجاهدت‌ها و تلاش‌های فراوان آن حضرت در تبیین عقاید مذهب و تربیت شاگردان فراوان در جهت ترویج تشیع، مکتب اهل بیت (علیهم السلام) را مکتب جعفری نامیده‌اند.
اوضاع فرهنگی سیاسی خاص دوران امام صادق (علیه السلام)
حجت الاسلام خدایی زنجانی با اشاره به اینکه عصر امام صادق (علیه السلام) از جنبه سیاسی یکی از دوران‌های مهم تاریخ اسلام به شمار می‌رود، تصریح کرد: در آن دوران، وقایع مهمی به وقوع پیوست که از مهم‌ترین آنها می‌توان به انتقال حکومت و قدرت از بنی امیه به بنی العباس اشاره کرد. عباسیان که از گذشته با امویان در جنگ و مبارزه بودند، به واسطه سیاست‌های فریبنده ی خود موفق به کسب قدرت شدند. آنان شعار نهضت شأن را «الرّضا من آل محمد» قرار دادند و خود را از علاقه مندان و نزدیکان خاندان پیامبر (ص) معرفی کردند و در مدت کوتاهی، مخالفان خود را از میان برده، به خلافت سلسله اموی پایان دادند. گرچه در ابتدا تصور می‌شد شیعیان از فشارها و شکنجه‌های امویان نجات یافته‌اند، اما خیلی زود چهره واقعی عباسیان آشکار شد. آنان که وعده بازگرداندن خلافت به علویان و اهل بیت (علیهم السلام) را داده بودند، پس از رسیدن به قدرت، نه تنها به وعده‌های خود عمل نکردند، بلکه خاندان پیامبر اکرم (ص) را تحت فشارهای شدید قرار دادند و بدین ترتیب در آزار و اذیت علویان، از بنی امیه هم پیشی گرفتند.
روی کار آمدن منصور دوانیقی حاکم سفاک عباسی در عصر امام صادق (علیه السلام)
حجت الاسلام خدایی زنجانی با اشاره به اینکه با روی کار آمدن منصور دوانیقی، اولین خلیفه عباسی اوضاع شیعیان به کلّی دگرگون شد، بیان کرد: منصور، خلیفه‌ای ظالم و سفاک بود که خطر قدرت خود را تنها از ناحیه علویان و به خصوص امام صادق (علیه السلام) می‌دانست، از این رو شدیدترین فشارها را بر امام و شیعیان ایشان وارد ساخت. اواخر دوران امامت ایشان یکی از سخت‌ترین ادوار شیعه در تاریخ اسلام بود و رابطه میان امام و یاران ایشان بسیار سخت گردید به گونه‌ای که گاه اصحاب، خود را به لباس فروشنده ی دوره گرد در آورده تا بتوانند مخفیانه به منزل امام راه یافته و پاسخ سوالات خود را از محضر آن حضرت دریافت کنند.
وی در ادامه افزود: امام (علیه السلام) بیش از همه به شرایط موجود آگاه بود و می‌دانست که زمینه فرهنگی مناسب و نیروی کافی برای قیام در میان شیعیان وجود ندارد، از این رو سیاست کلی خود را در مبارزه‌ی غیر مستقیم با دستگاه خلافت قرار داد. اهتمام آن حضرت برای تبیین حقیقت دین و بالا بردن سطح بینش دینی شیعیان موجبات تعالی فرهنگ شیعه در آن عصر شد.
دوران امام صادق (علیه السلام) عصر تضارب آرا و عقاید
پژوهشگر تاریخ اسلام با بیان اینکه عصر امام صادق (علیه السلام) به عصر تضارب آرا و عقاید مشهور است، تصریح کرد: در آن زمان فرقه‌ها و دسته‌های متعدد به وجود آمد و آشوب‌های فکری، اندیشه‌های انحرافی و عقاید گوناگون ظاهر گردید. به همین جهت بسیاری از طبقات مسلمین، در معرفت ذات و صفات خداوند و دیگر اصول اعتقادی و احکام عملی دین و همچنین مسائلی از قبیل قضا و قدر، جبر و تفویض، مبدأ و معاد و ثواب و عقاب دچار شبهه و اختلاف شدند. به دنبال این شبهات مکتب‌هایی همچون؛ معتزله، متصوفه، زنادقه، جبریه، تناسخیه و … پدیدار گشت و مذاهب و فرقه‌های گوناگون به وجود آمد.
وجود انحرافات عقیدتی و لزوم پاسخگویی به شبهات
حجت الاسلام خدایی زنجانی با اشاره به اینکه وجود انحرافات عقیدتی از یک سو و فراهم شدن فضای مناسب برای بیان معارف دینی، دوران مناسبی برای شکوفایی علوم توسط حضرت فراهم نمود، تصریح کرد: امام صادق (علیه السلام) حرکتی عظیم را برای اعتلای معنوی و دینی مسلمانان آغاز کرد و با بیان و شرح اصول اعتقادی صحیح و شناخت و درک عمیق از مسأله توحید و صفات و افعال الهی، تلاش‌های زنادقه و ملاحده و افکار الحادی که در آن زمان رواج فراوان یافته بود را خنثی نمود.
توحید مفضّل، دوره‌ای کامل و جامع از خداشناسی
پژوهشگر تاریخ اسلام در ادامه افزود: از میان فرمایشات امام جعفر صادق (علیه السلام) در مباحث توحیدی می‌توان به حدیث شریف «توحید مفضل» اشاره نمود که در آن حدیث مهم، حضرت از خاک، نبات، حیوان، انسان، گیاه، افلاک و عناصر دیگر سخن به میان آورده و به زیباترین شکل، نتیجه‌ی آن را بیان می‌فرماید که موجودات در حال تسبیح و تشهید و تهلیل الهی هستند و حتی جماد و نبات همواره به عبادت و طاعت تکوینی مشغول اند. حضرت در جای دیگر بر اهمیت خداشناسی تأکید نموده و می‌فرماید: «بنده در مرحله اول باید خدای خود را بشناسد و پس از آن بداند که چگونه خلق شده است، تا پس از درک امتیازات و حکمت‌های به کار رفته در خلقت انسان، از خدای خود سپاسگزاری کند. این شکر و سپاسگزاری زمانی محقق می‌شود که انسان اوامر و دستورات پروردگار خود را بشناسد و با کمال اخلاص، اطاعت او را به جا آورد». در باب توحید و عدل الهی نیز احادیث بسیاری از آن بزرگوار نقل شده است، چنانکه می‌فرماید: «توحید آن است که آنچه بر خود روا می‌داری بر خدا روا نداری و عدل آن است که کاری را که اگر خود انجام می‌دادی مورد ملامت واقع می‌شدی به خالقت نسبت ندهی».
پاسخ به شبهه رؤیت خداوند متعال
حجت الاسلام خدایی زنجانی با بیان اینکه مسأله رؤیت خداوند در دنیا، یا آخرت به سرعت به یکی از مسائل مورد بحث و اختلاف مسلمانان در آن دوران واقع شد، تصریح کرد: در پی تفسیرهای ظاهری از برخی آیات، نظرات گوناگونی رخ نمود. امام صادق (علیه السلام) حقیقت واقع را چنین فرمود: «چشم ها او را نمی‌بینند، ولکن قلب‌ها با حقیقت ایمان او را در می‌یابند. خداوند با حواس ظاهری درک نمی‌شود و قابل مقایسه با مردم نیست و بدون تشبیه شناخته می شود». قضا و قدر الهی، اختیار، یا بی اختیاری انسان از جمله مسائلی بود که باعث ایجاد فرقه‌های گوناگون میان مسلمانان شد. امام صادق (علیه السلام) پس از بیان حدیث «لاجبر و لا تفویض بل امرٌ بین الأمرین» در شرح آن چنین فرمود: «زمانی که فردی انجام گناهی را اراده می‌کند و تو او را نهی می‌کنی و سپس رهایش می‌سازی و او گناه را مرتکب می‌شود، این ترک کردن تو به معنای امر او بر گناه نیست».
کرسی‌های علمی و تربیت شاگردان در مکتب رئیس مذهب
پژوهشگر تاریخ اسلام و تشیع با اشاره به اینکه کرسی‌های علمی را می‌توان از مهم‌ترین اقدامات آن حضرت در جهت گسترش و نشر معارف و علوم اهل بیت (علیهم السلام) دانست، افزود: قیام‌ها و شورش‌های متعدد که سرتاسر سرزمین اسلامی را در برگرفته بود، فضای مناسبی را برای امام صادق (علیه السلام) پدید آورد تا از سرگرمی حکومت به امورات سیاسی نهایت استفاده بشود و با تأسیس حوزه بزرگ علمی، علوم مختلفی را که برخی از آنها در اسلام سابقه نداشت معرفی نماید. حاصل تلاش‌های علمی امام (علیه السلام) و جلسه‌های درس ایشان، تعلیم و تربیت چهار هزار شاگرد بود. دانش آموختگان محافل علمی اقدام به جمع آوری بسیاری از احادیث متروک و فراموش شده کردند و کتاب‌های بسیاری را تألیف نمودند. گردآوری چهارصد اصل از سوی چهارصد تن از اصحاب آن حضرت را نمونه‌ای از مهم‌ترین اقدامات علمی آن زمان می‌توان برشمرد.
وی در ادامه افزود: تعلیم و تربیت شاگردان متخصص یکی دیگر از فعالیت‌های امام صادق (علیه السلام) بود. آن بزرگوار از استعداد شاگردان خود به خوبی آگاه بود و برای هر یک از آنان در خور ادراک و استعدادشان مطالب مهم و دقیق هر رشته علمی را در جلسات خصوصی در میان می‌گذاشت و به آموزش آنان می‌پرداخت.
دقت و متانت و ادب امام صادق (علیه السلام) در مناظرات
حجت الاسلام خدایی زنجانی با بیان اینکه مناظرات علمی امام جعفر صادق (علیه السلام) نقش به سزایی در پیرایش و اصلاح اعتقادات و مبارزه با عقاید انحرافی داشت، تاکید کرد: آن حضرت همواره از دعوت متفکران و سران فِرَق و ادیان مختلف برای مناظره استقبال می‌نمود، چرا که بدین وسیله نه تنها بطلان عقاید و آرای منحرف آشکار می‌گردید، بلکه ثبت و ضبط مناظره‌ها و دسترسی دیگران را به این مطالب آسان می‌نمود و بدین وسیله سایر مسلمانان در نقاط دیگر از آن بهره مند شدند. این گونه بود که فن گفت وگو و مناظره در میان مسلمانان به شیوه‌ی صحیح و مطلوب شکل گرفت و جایگاه ویژه ی خود را باز یافت.
وی در ادامه تاکید کرد: شیوه امام صادق (علیه السلام) در مناظرات علمی بسیار حائز اهمیت است. دقت، متانت و ادب امام به گونه‌ای بود که حتی تحسین مخالفان را بر می‌انگیخت. آن بزرگوار براساس امور مورد قبول طرف مقابل استدلال می‌نمود و چنان قاطعانه دلایل خود را بازگو می‌فرمود که طرف گفت وگو جز اعتراف به بطلان رأی و نظر خود و تسلیم در برابر امام (ع) راه دیگری نداشت. آن حضرت در مناظره با گروه‌های ملحد، بطلان عقاید آنها را به اثبات می‌رساند و درک و شناخت صحیح از توحید و صفات الهی را ارائه می‌فرمود که این مطلب می‌تواند الگوی سیاسیون امروز باشد.
پژوهشگر تاریخ اسلام در پایان تصریح کرد: بیش از ۳۴ سال تلاش بی وقفه امام جعفر صادق (علیه السلام) در راه بیان حقایق و معارف دینی، حقیقت دین را که دچار انحرافات بسیاری شده بود بار دیگر زنده نمود و اصول اعتقادی صحیح دین اسلام و مذهب تشیع تبیین گردید. این حرکت عظیم علمی سبب شد تا هرگونه شک و شبهه پیرامون مسائل دینی رخت بندد و در پی پاسخ‌های روشن و کافی، به حاشیه رانده شود.