خبرگزاری مهر، گروه استانها؛ فرسایش بادی، بیابان‌زایی و خشکسالی سبب شده تا در سال‌های اخیر خسارات زیادی به استان سمنان وارد شود. اگر بتوانیم جلوی بیابان‌زایی را بگیریم قطعاً خواهیم توانست در کنار کاهش این خسارات، اقدامات خوبی را نیز در مقابله با بیابان‌زایی صورت دهیم.
بیابان‌زایی همچنین می‌تواند با افزایش گرادیان هوا، منطقه را هر چه بیشتر خشک کند و در نتیجه خشک شدن هوا، سبب نابودی کشاورزی و در نهایت حیات خواهد شد از سوی دیگر منابع طبیعی با کمک صندوق توسعه ملی به مقابله با بیابان‌ها پرداخته و نتایج خوبی را نیز در سطح استان گرفته است.
یکی از این طرح‌ها ترسیب کربن است که به روستاییان کمک می‌کند تا در روستاها حضور داشته، آنجا را ترک نکنند و با اشتغالی که ایجاد می‌کنند، زمینه حضور در روستا در نتیجه مقابله با بیابان‌ها را فراهم آورند.
عملیات بیابان‌زدایی در استان سمنان به روش‌های نهال کاری با گونه‌های مقاوم، احداث بادشکن و پروژه کنترل هرز آب به همراه بذرپاشی و قرق صورت پذیرفت و در حال حاضر حیات اکولوژی در بخشی از بیابان‌های استان که در آنها عملیات بیابان‌زدایی انجام شده است در جریان است.
درباره شرایط استان در بیابان‌زایی با جعفر مرادی حقیقی مدیرکل منابع طبیعی استان سمنان به گفتگو نشستیم.
*درباره طرح‌های بیابان‌زایی استان بگویید
طبق تعریف سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری کشور، بیابان به مناطق دارای اقالیم خشک و فرا خشک که میزان متوسط بارندگی سالیانه آن کمتر از ۱۵۰ میلی متر و درصد پوشش گیاهی چند ساله آن کمتر از پنج درصد باشد اطلاق می‌شود. بر همین اساس حدود نیمی از اراضی این استان (۲.۵ میلیون هکتار) فاقد پوشش گیاهی است.
این اراضی بیشتر در بخش‌های جنوبی و شرق استان شامل کویر مرکزی، کویر حاج علیقلی، شق بی ارجمند و … قرار داشته و شامل شوره‌زار، کفه‌های رسی و نمکی، سنگلاخ، اراضی بدلند و ناهمواری‌های ماسه‌ای و … می‌باشند. همچنین سطح بسیار زیادی از اراضی استان (به خصوص در نواحی مرکزی آن) دارای پوشش بسیار کم و ضعیف است.
عوامل بیابان‌زایی شامل مواردی مانند عوامل پیدایش بیابان به طور کلی به دو بخش طبیعی و انسانی تقسیم می‌شوند. عوامل طبیعی که مسبب عمده بیبان‌های جهان است. شامل اقلیم (یا به زبان ساده‌تر کمبود بارندگی که این عامل مهم خود ناشی از قرار گرفتن در عرض‌های میانی کره زمین، دوری از دریا، محصور شدن بواسطه ارتفاعات، نوع پوشش سطح زمین و.... حادث می‌شود).
عوامل انسانی شامل تخریب گیاه، تخریب آب و تخریب خاک به هر شکل و نوعی باشد نظیر چرای بی رویه، قطع درختان، بوته کنی، استفاده بی رویه از آب‌های زیر زمینی، کشاورزی در اراضی غیر مستعد، آبیاری نامناسب و… است.
*و شدت این امر چقدر است؟
بر اساس مطالعات صورت گرفته در سطح استان سمنان در خصوص عوامل مؤثر و شدت بیابان‌زایی که در چهار کلاس قرار گرفته‌اند شدت بیابان‌زایی خیلی شدید با بیشترین سطح (بیش از ۴۶ درصد کل استان) شامل اراضی فاقد پوشش گیاهی جنوب استان را پوشش می‌دهد. شدت زیاد در سطحی معادل ۱۳ درصد استان اغلب در حاشیه کویر و برخی مناطق کالپوش، فرومد، غرب ایوانکی و … قرار دارد شدت بیابان‌زایی متوسط با مساحت نزدیک به ۳۷ درصد کل استان را در بر می‌گیرد و شدت افزایش بیابان کم با کمترین سطح معادل چهار درصد که عامل اصلی بیابان‌زایی در آن تخریب گیاه به واسطه چرای بی رویه و شیب زیاد اراضی است و عمدتاً در بخش‌های شمالی استان قرار دارند.
عوامل غالب بیابان‌زایی و درصد گستردگی آنها در سطح استان شامل عوامل غالب طبیعی مثل نوع اقلیم حاکم با ۵۸ درصد از سطح کل استان، شرایط ژئومرفولوژیکی با ۲.۶ درصد از سطح کل استان است همچنین باید گفت حدودیت‌های کمی و کیفی منابع آب و خاک با ۱۷ درصد و عوامل غالب انسانی شامل بوته کنی با ۲۴ صدم درصد، چرای بی رویه با ۲.۱۵ درصد تبدیل کاربری اراضی با ۱۵ صدم درصد، افت سطح سفره آب زیرزمینی با ۳.۷ درصد و عدم مدیریت صحیح اراضی با ۱۴ صدم درصد از سطح کل استان سمنان خواهد بود.
* یکی از عوامل این موضوع فرسایش بادی در استان سمنان است درباره این امر بگویید
استان سمنان به عنوان یک استان با سیمای عمدتاً بیابانی (سومین استان بیابانی کشور) بشدت با این معضل درگیر بوده و پروسه فرسایش بادی و عوارض ناشی از آن، هر ساله خسارت بسیار زیادی را به تأسیسات اقتصادی و منابع زیستی آن وارد می‌کند، که این مناطق کانون بحرانی فرسایش بادی نامیده می‌شود. به طور خلاصه سطحی یک میلیون و ۳۷۱ هزار و ۶۷۵ هکتار از اراضی استان در ۱۹ منطقه تحت تأثیر فرسایش بادی (به عنوان یکی مهمترین جنبه‌های بروز پدیده بیابان‌زایی) قرار دارد، که حدود ۵۳۵ هزار هکتار آن به عنوان کانون‌های بحرانی فرسایش بادی شناخته شده که خسارت آن سالانه به طور متوسط ۳۳۰ میلیارد ریال است.
خطرات بیابان‌زایی شامل نابودی پوشش گیاهی و منابع تولید علوفه، افزایش روان آب سطحی و خطر سیل، شور شدن اراضی و کاهش حاصلخیزی خاک و تولید مزارع تحت تأثیر گردو غبار، فرسایش بادی و افزایش گرد و غبار در سطح منطقه، نابودی منابع آب و افت سطح آب زیر زمینی، تخریب و ایجاد خطر در خطوط مواصلاتی، نابودی حیات وحش و زوال محیط زیست، افزایش بیماری‌های مانند بیماری‌های تنفسی در اثر گرد و غبار حاصل از فرسایش بادی هستند.
اقدامات انجام شده در استان سمنان کدام هستند؟
سمنان از اولین استان‌های پیشگام در این زمینه بود. این اداره طبق وظایف خود و برای مقابله با این پدیده مشکل ساز، از سال ۴۷ با سختی و مشقت فراوان، برای کنترل فرسایش بادی اقدام به انجام عملیات بیولوژیک (نهال کاری) به عنوان مؤثرترین و کارآمدترین عملیات در مناطق بیابانی بخصوص اطراف شهرها، روستاها و راه‌های مواصلاتی نموده که نتیجه آن علاوه بر کنترل این پدیده، در بسیار از این مناطق باعث ایجاد فضای سبز و تلطیف هوا، ترسیب کربن، تولید علوفه و.... شده است. تأثیر این اقدامات به نحوی بود که بسیاری از ساکنین محل‌های فوق مشکلات و نگرانی‌های گذشته را فراموش کردند.
شرایط محدود کننده اکوسیستم‌های بیابانی از جمله کمبود بارندگی و پراکنش نامناسب، تبخیر و تعرق شدید، تشکیلات شور زمین شناسی، درجه حرارت بالا، وزش بادهای شدید و حرکت ماسه‌های روان، لایه‌های سخت خاک و.... همگی موجب سختی انجام عملیات بیولوژیک و کشت گیاهان محدودی در این مناطق بوده به طوری که در ابتدای کار بسیاری از افراد این کار را غیر ممکن می‌پنداشتند و پس از موفقیت، از آن به عنوان معجزه یاد نمودند.
یکی از گیاهانی که در این مهم بسیار مثمر ثمر بود درختچه تاغ است. این درختچه در آب و هوای خشک و زمین‌های سنگین و شور نواحی کویری و همچنین در خاک‌های سبک و شنی رشد و نمو می‌کند. به همین دلیل از اهمیت بسزایی در رابطه با تثبیت شن‌های روان در مناطق کویری کشور برخوردار است. مشکلی این گیاه همانند دیگر گیاهان مناطق بیابانی، رشد کند. از زمان استقرار تا به رشد کامل رسیدن آن بسیاری طولانی است. اما آنچه مهم است پس از استقرار با توجه به نیازهای بسیار کم و مقاومت بی نظیر آن در شرایط نامناسب محیطی به مانند سد مستحکمی از شدت بادها در سطح خاک کاسته و باعث کاهش و کنترل فرسایش بادی می‌گردد.
در مجموع اقدامات این اداره کل برای جلوگیری از بیابان‌زایی و کنترل فرسایش بادی مثل مواردی مانند اقدامات تشویقی و حمایتی به منظور حفظ پوشش گیاهی منطقه و ایجاد راهکارهایی جهت این منظور با مشارکت ساکنین منطقه، انجام مطالعات مدیریت مناطق بیابانی و کنترل کانون‌های فرسایش بادی در سطح استان، انجام مطالعات بیابان‌زدایی و مدیریت جنگل‌های دست کاشت بیابانی، اجرای طرح‌های تثبیت تپه‌های ماسه‌ای (احداث بادشکن)، انجام پروژه‌های نهال کاری و بذرکاری در سطح استان با استفاده از گونه‌های گیاهی مقاوم تاغ، آتریپلکس، قره داغ، اسکمبیل و…، حفاظت، مراقبت و آبیاری پروژه‌های اجرا شده است.
انجام پروژه کنترل هرز آب جهت توسعه پوشش گیاهی در اراضی بیابانی استان، اجرای طرح‌های مدیریت جنگل‌های بیابانی دست کاشت در تاغ زارهای دست کاشت قدیمی و اجرای طرح‌های توانمندسازی در روستاهای مناطق بیابانی (طرح ترسیب کربن) این مناطق کرده است. به این منظور تاکنون در سطح استان حدود ۱۱۳ هزار هکتار تاغ زار دست کاشت موفق ایجاد کرده است، که تا حدود زیادی معضل فرسایش بادی، بخصوص در اطراف شهرها و راه‌های اصلی استان کنترل کرده است.
*تخصیص اعتبارات چگونه است؟
در سال ۱۳۹۹ نیز از محل صندوق توسعه ملی و درآمد عمومی حدود ۷۰ میلیارد ریال اعتبار برای عملیات اجرایی مقابله با گرد و غبار و فرسایش بادی در استان سمنان مصوب گردید است که عملیات اجرایی آنکه در سطح هفت شهرستان بیابانی استان در حال اجرا است و شامل آبیاری نهال کاری‌های سنواتی گذشته حدود چهار هزار و ۵۰۰ هکتار، مدیریت روان آب همراه با عملیات بیولوژیک یک هزار و ۲۰۰ هکتار، مدیریت جنگل‌های دست کاشت بیابانی یک هزار و ۳۲۵ هکتار، احداث بادشکن غیرزنده بر روی تپه‌های ماسه‌ای ۴۰ کیلومتر و عملیات قرق و مدیریت چرا هفت هزار و ۴۰۰ هکتار بوده است.
*و درباره طرح ترسیب کربن بگویید
طرح ترسیب کربن نیز از طرح‌های بین‌المللی برای مدیریت اراضی بیابانی با محوریت مشارکت مردمی است. در این طرح که با مشارکت برنامه عمران ملل متحد و صندوق جهانی تسهیلات زیست محیطی از سال ۹۲ در استان اجرا می‌شود، ضمن توجه به معیشت و زندگی روزمره مردم، زمینه‌های لازم برای کاهش فشار بر پوشش گیاهی فراهم می‌شود.
هم اکنون این پروژه، در روستاهای محدوده حاشیه کویر مرکزی در جنوب شهرستان‌های دامغان و شاهرود و روستاهای کلاته‌های شرقی و فرومد شهرستان میامی، در مجموع ۳۰ روستا با جمعیتی بالغ بر ۱۴ هزار و ۶۰۸ نفر و مساحت یک میلیون و ۱۷۰ هزار هکتار در حال اجرا است.