خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: متنی که در ادامه می‌خوانید گزارشی است درباره یکی از مهم‌ترین جشنواره‌ها در فرهنگ عامه مردم ژاپن با عنوان «سانجا ماتسوری». این متن به قلم میلاد دلفان آذری است و در رایزنی فرهنگی سفارت ایران در ژاپن تولید شده است.
برگزاری جشنواره‌های سنتی (ماتسوری‌ها)، یکی از نمادهای فرهنگی ژاپن و ویژگی بارز این کشور یعنی سازگاری مدرنیسم و سنن کهن است. تقریباً عموم مردم ژاپن همزمان با کار سخت و زندگی در یک جامعه پیشرفته صنعتی که نظام سیاسی و اقتصادی آن بر پایه الگوهای غربی شکل گرفته، به آئین‌های کهن خود پایبندی دارند. می‌توان گفت عموم ژاپنی‌ها برگزاری آئین‌ها و مناسک کهن را در تزاحم با زندگی و کار سخت در یک جامعه صنعتی به شمار نمی‌آورند.
نوشتاری که در ادامه می‌آید، به یکی از آیین‌های مهم ژاپنی‌ها به نام سانجا (سانجا ماتسوری) اختصاص دارد.
سانجا ماتسوری
جشنواره سانجا (سانجا ماتسوری) هر ساله در روزهای پایانی سومین هفته ماه می به مدت سه روز در معبد سنسوجی در توکیو برگزار می‌شود. معبد سنسوجی در محله آساکوسا (Asakusa) توکیو و در نزدیکی رود سومیدا (Sumida-Gava) واقع شده است. این جشنواره در سال ۲۰۲۱ نیز از ۲۱ تا ۲۳ ماه می برگزار شدد و معمولاً ساعت آغاز جشنواره هم یک بعد از ظهر روز جمعه است و تا عصر یکشنبه ادامه دارد.
سانجا از جمله سرزنده‌ترین و شادترین جشنواره‌های ژاپن و یکی از سه جشنواره بزرگ شینتو در توکیو است و دو جشنواره بزرگ دیگر در این خصوص هم ماندا و ساننو هستند. یکی از امتیازات این جشنواره برگزاری آن در مهم ترین معبد بودایی توکیو یعنی سنسوجی (Senso-Ji) است که در محله آساکوسا (Asakusa) توکیو واقع شده است و در بمباران‌های سنگین در جنگ جهانی دوم نیز ویران و پس از جنگ مجدداً ساخته شد و اکنون به نماد صلح و تولد دوباره محسوب می‌شود.
معبد سنسوجی در توکیو
سانجا ماتسوری یک رویداد بسیار محبوب که با بیشترین استقبال همراه است و بازدید کنندگان این جشنواره سه روزه علاوه بر اهالی توکیو، گردشگران داخلی و خارجی را نیز در برمی گیرد که حدود دومیلیون نفر برآورد می‌شود.
تاریخچه
در مورد ریشه‌های این جشنواره باید گفت که اولین نشانه‌های آن را می‌توان در سال ۱۶۴۹ یافت هنگامی که شوگان لمیتسو توکوگاوا دستور ساخت معبد شینتو در محله آساکوسا را صادر کرد. این معبد در واقع وقف دو برادر به نام‌های تاکه ناری و هاماناری هینکوما و دوست آنها، ماتسوچی هاجینو است که بنیانگذاران معبد بودایی سنسوجی در سال ۶۲۸ میلادی بودند. بدین ترتیب سانجا ماتسوری آئین بزرگداشت سه مردی است که معبد سنسوجی را بنیان گذاشتند.
در کنار روایت تاریخی، طبق معمول روایت‌های اسطوره‌ای و افسانه‌ای نیز از ساخت و پیشینه این معبد وجود دارد. بر پایه آنچه در افسانه‌ها آمده است، دو برادر که در رود میاتوگاوا که امروزه آن را رود سومیدو (سومیدو گاوا) می‌نامند و در قلب توکیوی فعلی جریان دارد، در حال ماهیگیری بودند که به ناگاه پیکر ایزد رحمت در آئین بودایی را صید کردند، تندیسی که نماد برجسته آئین بودا به شمار می‌آید.
این دو برادر تاکه ناری و هاماناری هینوموکا بودند و تندیس ایزد بودایی را در صبح ۱۸ مارچ صید کردند. برادران ماهیگیر ساده که به ارزش این پیکره پی نبرده بودند، چند بار تلاش کردند آن را به رودخانه برگردانند اما پیکر بار دیگر به تور ماهیگیری آنان باز می‌گشت. برادران ماهیگیر در نهایت مجسمه را به روستای خود بردند و در آنجا به سردار (چیف) هاجی نو ناکاتومو (که با نام هاجی نو ماناکاچی نیز شناخته می‌شود) که بودایی متدینی بود نشان دادند.
در آن زمان بودا یک آئین خارجی به حساب می‌آمد و ناکاموتو متوجه شد این پیکره، ایزد رحمت بودایی است و تندیسی مقدس است، لذا او به کمک دو برادر، معبد کوچکی برای این مجسمه ساخت که سنسو نام گرفت. این سه نفر به سه آقا (سانجا ساما) معروف شدند چرا که واژه «سانجا» به معنای «سه نفر» است و بدین ترتیب جشنواره‌ای که از آن صحبت می‌کنیم به افتخار آنان سانجا ماتسوری نام یافت و از زمان ادو و سال ۱۶۴۹ برای بزرگداشت آنها برگزار می‌شود.
بر اساس افسانه دیگر، سه روز پس از پیدا شدن پیکره، یک اژدهای طلایی از بهشت در حال پرواز مشاهده شد در نتیجه نام دیگر سنسوجی، کینریوزان به معنی اژدهای طلایی کوه است. به همین منظور برای روایت این افسانه، رقصی با نام رقص اژدهای طلایی در جشنواره سانجا به اجرا گذاشته می‌شود. به هر حال این پیکره معجزه‌گر، به بخشی از افسانه محلی مبدل شد و افراد زیادی برای زیارت معبد سنسوجی به آساکوسا آمدند و در میان آنان رهبران برجسته آئین بودایی نیز بودند. در قرن‌های دهم و یازدهم رهبران سامورایی نیز به زیارت این معبد آمده و برای بازسازی بخش‌هایی از آن کمک کردند.
در زمان تاسیس سنسوجی، آساکوسا منطقه‌ای کم جمعیت بود اما به خاطر توسعه شمار فراوان زائرینی که همواره به آنجا می‌آمدند، جمعیت زیادی نیز به این منطقه جذب شدند.
معبد سنسوجی چندین بار طی قدمت ۱۴۰۰ ساله‌اش بر اثر آتش و بلاهای طبیعی تخریب و بازسازی شد، هرچند پس از بازسازی در سال ۱۶۴۹، سالن اصلی معبد ۳۰۰ سال دوام آورد برخلاف آتش سوزی‌های فراوان در محلات همسایه و زلزله بزرگ کانتو در سال ۱۹۲۳، اما در ۱۰ مارچ ۱۹۴۵ معبد کاملاً بر اثر بمباران توکیو تخریب شد. بازسازی معبد بعد از پایان جنگ نماد مهمی از تولد دوباره توکیو بود و با کمک‌های مردمی از تمام کشور بازسازی سالن اصلی معبد در ۱۹۵۱ شروع و در ۱۹۵۸ به پایان رسید و ساختمان‌های دیگر از جمله دروازه کامی ناری مون در ۱۹۶۰، دروازه هوزومون در ۱۹۶۴ و پاگودا پنج طبقه در ۱۹۷۳ به تدریج بازسازی شدند.
ورودی اصلی سنسوجی دروازه کامی ناری مون (دروازه صاعقه) است با فانوس‌های عظیم سیاه و قرمز که تبدیل به نماد آساکوسا شده است. این دروازه اولین بار در سال ۹۴۱ ساخته شده بود و در قرن ۱۷، شوگان له یاسو این معبد را تبدیل به معبد خانوادگی‌اش کرد.
دروازه کامی ناری مون (دروازه صاعقه)
ترتیبات جشنواره
جشنواره سانجا، همانند بسیاری دیگر از جشنواره‌ها، ترکیبی از کجاوه گردانی و نمایش آنها است که با رژه صدها نفر در معبد سنسوجی و در محله آساکوسا است. این جشنواره فرصتی بسیار مناسب برای مشاهده نمادی از فرهنگ ژاپنی است.
در جشنواره سانجا حدود صد تخت روان و کجاوه (میکوشی) به نمایش گذاشته و در معبد سنسوجی و محله آساکوسا با آئین ویژه‌ای گردانده می‌شوند. کجاوه‌هایی که در آنها پیکره ایزدان شینتو (kami) به صورت نمادین نهاد شده و بر شانه مردان در خیابان‌های محله آساکوسا و در گرداگرد معبد سنسوجی به گردش در می‌آیند.
اعتقاد بر این است که با گذشتن از کنار معبد سنسوجی از آن برکت می‌گیرند و گفته شده این آئین خوش شانسی و برکت را برای مشاغل محلی و ساکنان آن به همراه می‌آورد. کجاوه‌ها اندازه‌های مختلفی از سه کجاوه بزرگ اصلی گرفته تا کجاوه‌های مینیاتوری کوچکی که کودکان آن را حمل می‌کنند دارند.
همراه با این کجاوه‌ها نوازندگان، رقصندگان و دیگر مجریان جشنواره با تن پوش‌های آئینی و سنتی دوره ادو (Edo ) به راه می‌افتند. یک رژه (دایجیورتسو) یا راهپیمایی رنگارنگ با حرکات نمایشی با دسته‌های راهبان و گیشاها (گیشاها گروهی از زنان هنرمند ژاپنی هستند که در سبک‌های هنرهای نمایشی ستنی ژاپن مانند رقص و آواز آموزش دیده‌اند) در واقع به نمایش در می‌آمد.
آئین‌های روز اول جشنواره (روز جمعه)
در روز نخست، کاهن ارشد معبد سنسوجی برای دعوت و فراخواندن ارواح سانجا ساما به سه کجاوه اصلی، آئینی را برگزار می‌کند و سپس جشنواره با رژه (دایجی اورتسو) در ساعت یک بعد از ظهر جمعه شروع می‌شود.
رژه دسته‌های مردان که کجاوه‌ها را به دوش می‌کشند همراه با راهبان، گیشاها و افرادی دیگر که برخی تن پوش‌های نمادین و لباس‌های دوران ادو را به تن دارند از خیابان یاناگی محله آساکوسا به سوی معبد سنسوجی آغاز می‌شود. رژه و کجاوه گردانی، همراه با نواختن آهنگ و طبل کوبی با ساز کوبه‌ای سنتی ژاپنی معروف به بینزاسارا است، نوازندگانی که فلوت می‌نوازند و طبل می‌کوبند کجاوه‌ها را همراهی می‌کنند.
رقصندگان نیز در پس و پیش کجاوه‌ها که پیکره ایزدان در آنها نشسته، حرکات آئینی و نمادین را انجام می‌دهند. پس از رژه، رقص آئینی به خاطر دعا برای برکت در محصولات و کامیابی برگزار می‌شود و اواخر بعد از ظهر، شش کجاوه غول پیکر در خیابان‌های اطراف معبد سنسوجی به گردش در می‌آیند.
جشنواره در روز شنبه
شنبه، دومین روز جشنواره سانجا است که برنامه به اوج خودش نزدیک می‌شود. نزدیک ظهر حدود ۱۰۰ کجاوه کوچک در خیابان‌های آساکوسا به گردش در می‌آیند. هر کجاوه را دسته‌ای از مردان که حدود ۶۰ نفر هستند حمل می‌کنند، تعداد مردان دسته کجاوه گردان به بزرگی و کوچکی آن بستگی دارند. مردان گروه همان طور که کجاوه را بر دوش دارند یک صدا و پیوسته برخی کلمات مانند واشوئی را فریاد می‌زنند و رهبران گروه نیز فریاد می‌زنند و سوت می‌کشند. همهمه، سوت و فریادهایی برای تشویق و تشجیع دسته در خیابان‌هایی که اطراف آن مملو از تماشاچیان است انجام می‌شود.
برخی از کجاوه‌ها، در اندازه‌های کوچک و نمادین هستند و کودکان آنها را بر دوش می‌کشند، برای اینکه کودکان و نو باوگان نیز از جشن لذت ببرند. در گروه‌های کودکان علاوه بر کجاوه‌های کوچک، گاری‌هایی هستند که طبل‌های تایکو بر آنها گذاشته شده و کودکانی که طبل می‌کوبند بر آن سوار می‌شوند. کجاوه‌هایی که پیکره ایزدان شینتو را در خود دارند آرام و با آرامش حمل نمی‌شوند بلکه بالا و پایین رفتن و به این سو و آن سو پرتاب شدن تخت روان‌ها معروف به تمافوری، بخشی از جشنواره است که صدها سال است که انجام می‌شود زیرا به گمان پیروان، موجب برکت یافتن در برداشت برنج، صید ماهی و همچنین رفع بیماری‌ها خواهد بود.
آیین‌های روز پایانی جشنواره
اگر چه در طول هر سه روز جشنواره، کجاوه گردانی، رژه و رقص سنتی برگزار می‌شود، اما مهم‌ترین بخش آن روز یکشنبه رخ می‌دهد که سه کجاوه اصلی غول پیکر به رژه می‌پیوندند. هر کجاوه نزدیک یک تن وزن دارد و مبلغی حدود چهل میلیون ین هزینه ساخت آنان شده است. در اینجا رقابت برای کجاوه گردانی آغاز می‌شود و مردان دسته، هر یک می‌کوشند بخت خود برای بر شانه گرفتن کجاوه را بیازمایند.
روز یکشنبه حدود ساعت ۸ صبح ، سه کجاوه محوطه معبد را ترک می‌کنند و در مسیرهای جداگانه اطراف Asakusa حرکت می‌کنند تا اینکه در ساعت ۶ یا ۷ بعد از ظهر مجدداً به محوطه بازگردند و هر گروه حمل کننده کجاوه تن پوشی متفاوت به تن می‌کنند، تن پوشی که شبیه یک قبای کوتاه سنتی است و زیر آنها به طور معمول فوندوشی می‌پوشند. این فوندوشی که یک جامه سنتی ژاپنی است و بر شانه قرار می‌گیرد جامه‌ای ضخیم است تا وزن سنگین کجاوه استخوان‌های شانه مردان کجاوه گردان را خرد نکند.
در این کجاوه گردانی هیجان و فریاد دسته‌های مردانی که کجاوه‌های بزرگ و سنگین را بر شانه گذاشته‌اند اوج می‌گیرند. گاهی اوقات، در بعضی از محله‌ها، ممکن است از بازدید کنندگان خارجی نیز دعوت شود تا بخت خود را برای کجاوه گردانی بیازمایند.
حاشیه‌های جشنواره
جشنواره سانجا افزون بر آنکه نمادی از آئین‌های کهن و باورداشت‌های آنان است، تصاویری از جامعه ژاپن را به نمایش می‌گذارد که در حالت معمول چندان رویت نمی‌شوند. یکی از این تصاویر حضور یاکوزاها در جشنواره هست. به عبارتی دیگر شهرت سانجا ماتسوری همچنین به تعدد یاکوزاهایی است که در آن شرکت می‌کند و عموماً سانجا ماتسوری به شمار زیاد یاکوزاهای شرکت کننده شناخته شده است.
یاکوزاها شامل مردان با خالکوبی فراوان بر بدن و حتی زنان دیده می‌شوند. خالکوبی فراوان و سنگین روشی است که یاکوزاها برای نشان دادن قدرتمندی به کار می‌گیرند. جشنواره سانجا همچنین نمایشگاهی برای گیشاها و ساز کوبه‌ای معروف ژاپن تایکو (طبل ژاپنی) است. غوغای برخاسته از تایکوها و فلوت سنتی در سه روز جشنواره در محله آساکوسا به گوش می‌رسد. یک بخش حاشیه‌ای مهم دیگر جشنواره سانجا، همانند بسیاری دیگر از جشنواره‌ها به عرضه انواع خوراکی‌های سنتی اختصاص دارد و محوطه معبد سنسوجی و محله آساکوسا در سه روز برگزاری جشنواره مملو از غرفه‌های مواد غذایی است و خوراکی‌های شگفت انگیزی را می‌توان در غرفه‌هایی که در خیابان‌ها بر پا شده‌اند مانند خوراکی‌های بومی ژاپنی یاکیسوبا، یاکیتوری، Asakusa Kibi-dango Azuma و… یافت.
شیرینی کیبی دانگو آزوما
گفته می‌شود قدمت خوراکی کی بی دانگو آزومان که از پودر ارزن (kibi) و برنج شیرین پخته شده و با روکشی از آرد سویا همراه است، به دوران ادو می‌رسد و از دیگر خوراکی‌های مورد علاقه ژاپنی‌ها در این جشنواره ماتچا کاکی گوری Matcha Kakigori یخ تراشیده شده با شربت ماتچا در بالای لوبیا قرمز است.