خبرگزاری مهر، گروه جامعه؛ قانون جرایم رایانه‌ای در سال ۱۳۸۸ برای تعیین مصادیق استفاده مجرمانه از سامانه‌های رایانه‌ای و مخابراتی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. جرم رایانه‌ای به جرمی گفته می‌شود که در فضای مجازی، با سوءاستفاده از یک سامانه رایانه‌ای و برخلاف قانون انجام می‌شود.
جرایم رایانه‌ای را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ دسته نخست جرایم سنتی مانند کلاهبرداری، سرقت و جعل است که با استفاده از رایانه انجام می‌شود و دسته دوم نیز جرایم نوظهوری مانند جرایم علیه صحت و تمامیت داده‌ها است که با ورود رایانه به جوامع، ایجاد شده است.
گاهی در انجام جرم، رایانه فقط نقش یک وسیله را دارد و در مواردی نیز ارتکاب جرم توسط رایانه موضوعیت پیدا می‌کند. در مجموع باید گفت که در این دسته از جرایم، رایانه امکان وقوع جرم در بستری جدید را که «فضای مجازی» نامیده می‌شود، فراهم می‌کند.
به منظور آگاهی بیشتر کاربران فضای مجازی دو مقوله جرم و جنایت را با دو قاضی که سال‌ها در دادسرای جرایم رایانه‌ای و کیفری فعالیت داشتند و از نزدیک شاهد علل این جرایم بودند، بررسی کردیم. به همین منظور از امیر عشقی قاضی دادگاه کیفری و استاد دانشگاه و علی عظیمی بازپرس شعبه ویژه جرایم رایانه‌ای دعوت کردیم تا به سوالات موجود در این حوزه پاسخ دهند.
این میزگرد با همکاری سازمان بسیج حقوق دانان تهران بزرگ و به میزبانی خبرگزاری مهر برگزار شد که در بخش اول این میزگرد انواع جرم و جنایت در فضای مجازی را مرور کردیم، بخش دوم این میزگرد که بیشتر به تحلیل جرایم مجازی پرداخته شده است را در ادامه می‌توانید بخوانید.
اغلب فکر می‌کنند افرادی که فریب کلاهبرداران اینترنتی را می‌خورند یا سواد بالایی ندارند و یا فضای مجازی را نمی‌شناسند، این موضوع را شما تأیید می‌کنید؟
میرعشقی: خیر، لزوماً این چنین نیست، مورد داشتیم که رئیس بانک است اما از طریق کلاهبرداری تلفنی حسابش را خالی کردند.
عظیمی: به هیچ عنوان، افرادی داریم کارمند بانک هستند، افراد متشخص جامعه وکلا، دکترها، قضات و هر فرد دیگری امکان به دام افتادنشان وجود دارد. ما پرونده‌ای داریم که به مدیر گروه و عضو هیأت علمی یکی از دانشگاه‌ها گفته شده شما برنده اپراتور ایرانسل شده‌اید. وقتی از او شماره ایرانسلش را پرسیدیم او گفت من اصلاً شماره ایرانسل ندارم!
جرایم مجازی دو دسته بندی بزرگ دارد. دسته اول جرایم مالی و اقتصادی است. دسته دوم جرایم اخلاقی است
ببینید آنقدر روی فکر و ذهن این آقا کار کردند که توانستند وارد اقدامات مجرمانه شان شوند و تمام حساب‌هایش را خالی کنند و جالب است این آقا فقط شماره یک حسابش را داده اما آن شخصی که دارد کار می‌کند بقیه حساب‌های او را هم سریعاً به دست آورده است و توانسته آنها را هم خالی کند. این نشان دهنده ضعف در سیستم‌های بانکی و اپلیکیشن‌های ماست.
ما چه جرم‌هایی را در فضای مجازی داریم؟
میرعشقی: جرایم مجازی دو دسته بندی بزرگ دارد. دسته اول جرایم مالی و اقتصادی است. دسته دوم جرایم اخلاقی است. حسب تجربه من در این چند سال اخیر که با این سیستم کار کردم و شبانه روز درگیر این پرونده‌ها بودم و برایم جالب بود جرایم اخلاقی تعداد شکواییه هایشان سال به سال کمتر می‌شود.
در صورتی که ما به عنوان افراد عادی انتظارمان این است که بیشتر شده باشد
میرعشقی: زمانی که کارم را به عنوان قاضی جرایم رایانه‌ای شروع کردم ۸۰ درصد پرونده‌ها اخلاقی و ۲۰ درصد اقتصادی بود به مرور به این سمت پیش رفتیم که الان ۲۰ درصد اخلاقی و ۸۰ درصد اقتصادی است و این سوال از لحاظ جرم شناسی مطرح می‌شود که آیا مردم امیدشان را برای شناسایی متهم از دست داده‌اند و طرح شکایت نمی‌کنند یا این مساله حسب تهاجم فرهنگی آنقدر بین مردم عادی شده که فرد برای انتشار تصاویر خودش دیگر پیگیری نمی‌کند و اهمیتی برایش قائل نیست یا خانواده‌هایمان به سمتی پیش رفتند که ارزش و اعتباری برای این حوزه‌ها قائل نیستند که بخواهند پیگیری کنند یا امیدی به پیگیری آن نیست.
زمانی که کارم را به عنوان قاضی جرایم رایانه‌ای شروع کردم ۸۰ درصد پرونده‌ها اخلاقی و ۲۰ درصد اقتصادی بود به مرور به این سمت پیش رفتیم که الان ۲۰ درصد اخلاقی و ۸۰ درصد اقتصادی است
بر همین اساس جرایم اخلاقی خیلی کمرنگ‌تر شده که جای شکر آن باقی است اما جرایم اقتصادی پررنگ شده است. اوایل همه متخصصین این امر تصور می‌کردند که با وجود رمزنگاری پویا ۹۹ درصد مشکل کلاهبرداری اینترنتی رفع می‌شود. در عمل مقاومت بانک‌ها را دیدیم که اصلاً زیر بار نمی‌رفتند.
دادستانی علیه شان اعلام جرم می‌کرد باز قبول نمی‌کردند تا اینکه همت جمعی حاصل شد و روش رمزنگاری پویا پیاده شد و تقریباً حسب اطلاعاتی که من دارم ۶۰ درصد مسائل کلاهبرداری رایانه‌ای با این موضوع انصافاً و خداوکیلی جمع شد ولی باز هم مجرمین آنقدر در این فضا باهوش و عملکرد دقیق و هوشمندانه ای دارند که در همان یک دقیقه‌ای که برای شما رمز ارسال می‌شود باز هم کارت تان را خالی می‌کنند یعنی به صفر نرسیده است.
عظیمی: آقای دکتر خوب فرمودند درباره مباحث اخلاقی و مالی. مباحث اخلاقی معمولاً بیشتر بین جوانان و نوجوانان مطرح است، مثل انتشار تصاویر و فیلم‌های خصوصی یا تحریف تصاویر یا هر سه این مسائل. این بیشتر بین جوانان و نوجوانان اتفاق می‌افتاد. الان هم رفته رفته کمرنگ‌تر شده است، علت اصلی این مسائل را فقط بعد فرهنگی می بینم تا بعد دست نیافتن به متهم یا به نتیجه نرسیدن، من احساس می‌کنم خیلی از جوانان خودشان بعضی از تصاویری که حالا خیلی خصوصی است به عمد در فضای مجازی منتشر می‌کنند.
فیلم‌های تولد و عروسیشان را کانالی می‌سازند و پخش می‌کنند. بعد تهاجم فرهنگی نسبت به این مساله بیشتر شده و این را عادی می‌دانند و قبحی برایش در نظر نمی‌گیرند.متأسفانه فضای مجازی در این زمینه اینقدر مسموم شده و آنقدر این بی اخلاقی‌ها زیاد شده که یک مورد طبیعی قلمداد شده است.
اغلب متهمان جرایم فضای مجازی فریب خورده‌اند یا دانسته مرتکب این جرم شده‌اند؟
میرعشقی: بله مواردی بوده است که از غفلت فرد سوء استفاده می‌کنند، طمع او را بر می‌انگیزند می‌گویند که فرضا ماهی دو میلیون تومان به تو می‌دهیم دیتاسرور به نام شما ثبت شود، دامین سایت به نام شما ثبت شود و فرد هم خیلی راحت به خاطر پول و ناآگاهی قبول می‌کند و گرفتار می‌شود.
عظیمی: البته نوع دیگر جرم هم هست که یک نفر کارتش را اجاره می‌دهد، به او می‌گوئیم چرا کارت خود را اجاره داده‌اید؟ می‌گوید من بی پول بودم، کارتم را اجاره دادم تا ماهی دو میلیون تومان درآمد داشته باشم. یا می‌پرسید چرا سیم کارت خود را به این فرد دادید؟ می‌گوید بی پول بودم، دادم از کارتم استفاده کنند، یا اصلاً دوستم بود، دادم استفاده شود. وقتی شرایط اقتصادی خیلی بد شود می‌توان گفت هر فردی می‌تواند مرتکب جرم‌هایی این چنینی حالا یا دانسته و یا ندانسته شود.
میرعشقی: برای پایان این بحث یک مثال بزنم، ببینید عمق فاجعه کجاست، ماه گذشته پرونده‌ای داشتم و شخص گفت دیابت دارم باید انسولین بزنم، اگر انسولین نزنم به کما می‌روم، این متهم از فروشگاه رفاه دو عدد تُن ماهی دزدیده بود که بیرون بفروشد و یک دوز انسولین بخرد. یا یک مورد دیگر داریم عین همین مورد که خیلی جالب است، فرد بچه دار شده، همسرش داخل بیمارستان است، پول ترخیص نداشته است، می‌گوید در اتاق‌ها گشتم و دیدم تنها کاری که می‌توانم انجام دهم این است که موبایل همراه بیماران که خوابشان برده است را بردارم. می‌گوید موبایل را برداشتم و من را دستگیر کردند، بیمارستان بچه را به بهزیستی فرستاده، مادر را بدون پول ترخیص کردند، ولی بچه را به بهزیستی فرستادند و گفتند هر زمان هزینه درمان را پرداخت کردید، نامه می‌نویسیم و فرزندت را از بهزیستی تحویل بگیر!