خبرگزاری مهر-گروه هنر-علیرضا سعیدی: کارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است که طراحش تلاش می‌کند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطبان یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی که گاهی بسیار نکته‌سنج، اندیشمندانه و حساب شده پیش روی مخاطبان قرار می‌دهد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته می‌شود که بیننده را از اساس با یک اثر تصویری دور می‌کند.
آنچه بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته باشیم، مروری‌بر ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آنها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره به همراه داشته باشد. خاطره‌بازی که پس از آغاز و انتشار آن در نوروز ۱۴۰۰ استقبال مخاطبان، ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهنمان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سال‌هایی که حالمان بهتر از این روزهای پردردسر بود، برویم.
«خاطره‌بازی با تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که به‌صورت هفتگی می‌توانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال کنید.
در نوزدهمین گام از این روایت به سراغ موسیقی تیتراژ سریال تلویزیونی «هزاردستان» به کارگردانی علی حاتمی و آهنگسازی مرتضی حنانه رفتیم که بدون هیچ تردیدی یکی از جریان‌سازترین و تأثیرگذارترین ملودی‌ها و آثار موسیقایی است که توانست نقش بسیار مهمی در ایجاد فضایی جدید و بدیع پیرامون ساخت آثار موسیقایی مرتبط با تلویزیون و سینما ایفا کند.
یک موسیقی ناب نشات گرفته از آگاهی و دانش یک آهنگساز مهم به نام مرتضی حنانه که در کنار خلاقیت‌های مثال‌زدنی علی حاتمی در کارگردانی یک سریال ماندگار (البته با در نظر گرفتن اختلاف نظرهایی که گفته می‌شد در زمان ساخت موسیقی متن سریال هم وجود داشت) موجب ثبت اثری شد که از هر منظری به آن بنگریم بدون تردید یکی از بهترین آثاری است که از آنتن رسانه ملی پیش روی مخاطبان قرار گرفته و می‌تواند از جهات بسیاری مورد توجه، تمجید و ستایش قرار گیرد. این سریال چندی پیش بود که به همراه چند پروژه فرهنگی دیگر به فهرست ملی برنامه حافظه جهانی یونسکو اضافه شد.
اگرچه به زعم برخی از منتقدان حوزه موسیقی که از حنانه به عنوان آهنگسازی یاد می‌کردند که علاقه چندانی به موسیقی ایرانی نداشت اما دانش او از موسیقی شرایطی را فراهم کرد که مخاطبان غیر تخصصی موسیقی با آن ارتباط حسی خوبی برقرار کنند تولید مجموعه «هزار دستان» که اتفاقاً مقدمه‌ای هم برای ساخت اولین شهرک سینمایی ایران با طراحی علی حاتمی بود، از سال ۱۳۵۸ آغاز و هشت سال نیز به طول انجامید. این سریال به داستان زندگی رضا خوشنویس، که شخصیتی تخیلی مبتنی بر شخصیتی تاریخی به‌نام کریم دواتگر است، و نظریهٔ توطئه‌ای مبنی بر دست داشتن شخصیتی به نام خان مظفر در وقایع پشت پردهٔ سیاسی و اجتماعی ایران در دوران قاجار و پهلوی می‌پردازد.
سریال «هزار دستان» در دو بخش اصلی تشکیل شده‌است، بخش اول داستان رضا تفنگچی است، که دوران احمد شاه و آغاز حکومت رضا شاه و بخش دوم در مورد زندگی رضا خوشنویس است که در دوران پایانی حکومت رضا شاه و آغاز حکومت محمدرضا شاه است. البته پس از درگذشت حاتمی، بر اساس سریال هزار دستان دو فیلم سینمایی با نام‌های «کمیته مجازات» و «طهران روزگار نو» با تدوین واروژ کریم مسیحی ساخته شد.
جمشید مشایخی، عزت‌الله انتظامی، داود رشیدی، علی نصیریان، محمدعلی کشاورز، حسین گیل، زری خوشکام، شهلا میربختیار، جعفر والی، پرویز پورحسینی، محمد مطیع، جمشید لایق، اسماعیل محرابی، رقیه چهره آزاد، عطالله زاهد، مینو ابریشمی، اسماعیل محمدی، جهانگیر فروهر، نعمت الله گرجی، محمد ورشوچی، منصور والا مقام، سروش خلیلی، هوشنگ بهشتی، محمد تقی کهنمویی، خیرالله تفرشی، جهانگیر الماسی، سعید امیر سلیمانی، اصغر همت، رضا عبدی، منوچهر اذری، فرهنگ مهرپرور، حسین حاتمی، مهری ودادیان، افسر اسدی، افراسیاب طوفان، حسین شهاب، حسین صفاریان، میرصلاح حسینی، محمود بصیری، اسماعیل پاینده، اکبر دودکار، سامی تحصنی، حامد تحصنی، حسین رنگین وند، حسن عظیمی، حسن کهن، علی کنگرلو، محمد مردانی، سید حسن روشن ضمیر، اسفندیار ماوندادی، رشید اصلانی، ایرن زازیانس و لیلا حاتمی از جمله هنرمندانی بودند که در این سریال ایفای نقش کردند.
اما موسیقی متن و تیتراژ سریال که بی گمان یکی از موثرترین و کارآمدترین موسیقی‌ها در جهت معرفی یک سریال تلویزیونی است، متعلق به مرتضی حنانه یکی از شناخته‌شده‌ترین و مطرح‌ترین آهنگسازان معاصر موسیقی کشورمان است که برای ساخت موسیقی سریال که بعدها نسخه سینمایی از آن نیز پیش روی مخاطبان قرار گرفت سنگ تمام گذاشت و با وجود فراز و نشیب‌هایی که در نوع دیدگاه‌هایش با موسیقی ایرانی وجود داشت، موسیقی را تحویل گوش شنیداری مردم داد که شنونده متخصص و غیر متخصص موسیقی با دیدن تیتراژ سریال، میخکوب مقابل تلویزیون‌های بی قواره و عمدتاً سیاه و سفید آن روزها می‌نشست تا شاهد و ناظر قصه‌های سریالی شود که تک تک شخصیت‌هایش برایمان می‌مانند به یادگار.
اگرچه به زعم برخی از کارشناسان و منتقدان حوزه موسیقی که از مرتضی حنانه به عنوان آهنگسازی یاد می‌کردند که علاقه چندانی به موسیقی ایرانی نداشت اما بی گمان آگاهی و دانش او از موسیقی و تسلطش به مقولاتی چون ارکستراسیون و تنظیم، شرایطی را فراهم کرد که موسیقی هزار دستان جزو آثاری خود را ثبت کند که مخاطبان کمتر آشنا با وجوه علمی موسیقی نیز با اثر ارتباط برقرار کنند. یک چارچوب ارزشمند در حوزه مخاطب شناسی که حنانه و حاتمی آن را با شانس و اقبال و اتفاق دریافت نکردند چرا که فهم موسیقایی هر دوی این هنرمند در کنار ذوق و سلیقه شکوفا شده شان با وجود تمام اختلاف نظرها، موجب ثبت احوالی شد که این چنین در صفحات تاریخ ماندگار و همچنان هم شیرینی و جذابیت‌های خودش را دارد. البته مرتضی حنانه در ساخت این اثر از آثار مرتضی نی داوود و موسی معروفی نیز سود جسته است.
سید علیرضا میرعلی نقی پژوهشگر و مورخ موسیقی درباره شیوه نوشتن موسیقی «هزار دستان» توسط مرتضی حنانه گفته است: «مرتضی حنانه هزاردستان را در هفت قسمت نوشته و از نظر رنگارنگی تم‌ها، اثری بسیار پرمایه است. این موسیقی مردمی‌ترین کار استاد حنانه به‌شمار می‌آید و حال‌وهوای تهران سال ۱۳۲۰ را به‌خوبی منتقل می‌کند.
هزاردستان در روزگاری خلق شد که به گفته فرزند استاد حنانه، تهران روزگار سختی را به‌سبب بمباران سال‌های جنگ ایران و عراق می‌گذراند. حنانه، بی‌توجه به وضعیت خاص تهران، در شهر ماند و با عشقی توصیف‌ناپذیر کار کرد. روزها به نوشتن و آهنگسازی مشغول بود و شب‌ها تا سحر در استودیو فعالیت می‌کرد.»
هزاردستان در روزگاری خلق شد که به گفته فرزند استاد حنانه، تهران روزگار سختی را به‌سبب بمباران سال‌های جنگ ایران و عراق می‌گذراند. حنانه، بی‌توجه به وضعیت خاص تهران، در شهر ماند و با عشقی توصیف‌ناپذیر کار کرد سجاد پورقناد پژوهشگر و منتقد موسیقی در بخش‌هایی از یک مقاله تخصصی درباره موسیقی متن و تیتراژ سریال هزار دستان که پیش درآمدی در آواز اصفهانی ساخته مرتضی نی داود بوده نوشته است: «مرتضی حنانه موسیقیدان و رهبر صاحب نام ایران با اینکه چندان با موسیقی دستگاهی ایرانی میانه خوشی نداشت و مخصوصاً موسیقی فیلم (که خودش آثار متعددی در این زمینه دارد) را با ارزش نمی‌دید و با دید آزمایشگاه موسیقی و زمینه‌ای برای تجربه در آهنگسازی از آن بهره می‌برد، برای تیتراژ سریال هزاردستان (ساخته زنده یاد علی حاتمی) در سال ۱۳۶۶ پیش درآمد اصفهان ساخته مرتضی نی داوود را انتخاب کرد (البته حنانه بیشتر در دوره جوانی و بخاطر خاطرات بد دوران هنرستان با موسیقی دستگاهی مشکل پیدا کرده بود.
ولی بعدها با موسیقیدانانی چون، علی تجویدی، مرتضی نی داوود، فرهاد فخرالدینی، بزرگ لشکری، حسین قوامی، فرهنگ شریف … دوست و همنشین شد، تا جایی که آثاری از آهنگسازان موسیقی ایرانی را با ارکستر فارابی تنظیم و اجرا کرد) با این حال اهالی موسیقی ایرانی هیچ گاه آنطور که باید او را خودی نشناختند (مانند دهلوی و فخرالدینی که موسیقی‌شان با موسیقی دستگاهی تا حدی آمیخته شده) با اینکه حنانه گاهی تسلطش بر تئوری موسیقی ایرانی از بعضی از اساتید موسیقی دستگاهی پیشی می‌گرفت. البته باید توجه داشت که موسیقی حنانه رگه‌هایی از فرهنگ ایرانی را در خود دارد و از این حیث نسبت به آهنگسازانی چون ثمین باغچه‌بان و استادش پرویز محمود (که در این زمینه انتقادهایی هم به آنها داشت) برتری دارد.
مرتضی حنانه کلاً با سازهای ایرانی مشکل داشت و سازهای ایرانی را ناقص می‌دانست و بجز دو یا سه قطعه که حنانه مجبور به استفاده از سازهای ایرانی شده، از بهره‌گیری از این سازها تا حد امکان پرهیز می‌کرد. حنانه در این اثر از دو عدد تار بهره گرفته که قسمت‌هایی را به صورت کنترپوانیک اجرا می‌کنند و به قدری رنگ آمیزی زیبایی به وجود آورند که عدم وجود آنها قابل تصور نیست، ولی جالب آنجاست که حنانه با اصرار دوستان حاضر به انجام این کار شد و ممکن بود بدون تار این اثر را اجرا کند! این اتفاق در حالی می‌افتد که انتخاب جایگزین برای تار در این قسمت محال به نظر می‌رسد ولی حتماً مرتضی حنانه با دانشی که از آن سراغ داریم از پس چنین کاری بر می‌آمده است!
اما روایت اصغر بیچاره عکاس پیشکسوت و بازیگر فقید سینمای کشورمان از همکاری مرتضی حنانه با علی حاتمی در مصاحبه با مجله «گزارش موسیقی» روایت جالبی دارد، روایت‌هایی که خبر از برخی اختلاف نظرها بین این دو سخن می‌گفت، اما همچنان موید نکات مهمی است که می‌تواند برای مخاطبان جالب توجه باشد.
وی در بخش کوتاهی از این گفتگو بود که عنوان کرد: «حاتمی کار حنانه را می‌شناخت ولی موسیقی را نمی‌شناخت. حنانه با دست‌اندرکاران فیلم مشکل پیدا کرد چون آثار موسیقی دیگران را بدون اجازه و اطلاع حنانه در فیلم گنجانده بودند. آقای حاتمی این اعتقاد را داشتند که اگر من لازم بدانم درخت را هم رنگ می‌کنم. که در جواب حاتمی، حنانه به طعنه پاسخ داده بود، شاید مقداری از این رنگ‌ها هم روی اسامی آهنگ سازان دیگر رفته و محو کرده و تنها نام حنانه باقی مانده است.»
به هر حال موسیقی سریال هزاردستان با هنرمندی مرحوم مرتضی حنانه به قدری هست که همچون سال‌های اخیر می‌توان مطالب و گفتارهای زیادی را پیرامون آن نوشت و تحلیل کرد. کما اینکه تا همین امروز هم بودند و هستند بسیاری از کارشناسان و هنرمندان شناخته شده موسیقی ایرانی که درباره موسیقی متن سریال و سایر آثار شاخص آهنگسازی بزرگی چون مرتضی حنانه نوشته‌های زیادی را پیش روی مخاطبان قرار داده‌اند.
اما آنچه در این مجال رسانه‌ای می‌توانست مورد توجه قرار بگیرد، خاطره بازی با یکی از بهترین و جذاب‌ترین موسیقی تیتراژهایی بود که مرتضی حنانه به عنوان آفرینشگر آن با تمام فراز و نشیب‌هایی که در مواجهه با سریال و دست‌اندرکارانش تجربه کرد، اثری را پیش روی مخاطبان قرار دارد که بعید می‌دانیم حالاها حالاها قصدی پاک شدن از ذهن شنیداری مخاطبان به ویژه مخاطبان دهه شصتی تلویزیون داشته باشد. اگرچه گویی در این سال‌ها همه چیز دست به دست داده تا ما حتی ماندگارترین موسیقی‌ها را هم فراموش کنیم!