به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از اداره‌کل روابط عمومی و امور بین‌الملل ستاد امر به معروف و نهی از منکر کشور، ششمین نشست نقد و بررسی مسائل امر به معروف و نهی از منکر با ارائه حسن محدثی گیلوایی، استاد دانشگاه و با حضور هاشمی گلپایگانی، دبیر ستاد و جمعی از مسئولان و صاحب‌نظران حوزه امر به معروف و نهی از منکر در محل این ستاد برگزار شد.
محدثی در ابتدای این نشست اظهار کرد: یکی از آموزه‌های مهم برای جامعه اسلامی امر به معروف و نهی از منکر است. پروژه تألیف کتاب «تخریب قلمرو دینی» در اواخر دولت اصلاحات آغاز شد. از طرف مجلس وقت فشار زیادی روی دولت بود که لایحه امر به معروف و نهی از منکر را ارائه کنند. بر این اساس دولت وقت از سه گروه از پژوهشگران خواست که به این موضوع بپردازند. گروه فقها، حقوقدانان و جامعه شناسان سه گروهی بودند که مکلف به تحقیق روی این موضوع شدند.
وی افزود: معاونت حقوقی ریاست جمهوری این پروژه را دنبال می‌کرد و بنا شد که بر اساس نتایج تحقیقات لایحه‌ای تنظیم و به مجلس ارسال شود. متأسفانه وقت ما بسیار کم بود و این پروژه به زمان خیلی بیشتری نیاز داشت. یکی از بهترین کتاب‌هایی که درباره امر به معروف و نهی از منکر نوشته شده، کار «مایکل کوک» است. وی ۱۵ سال روی این پروژه کار کرد در طول این زمان سه زبان عربی، فارسی و ترکی را یاد گرفت و روی امر به معروف و نهی از منکر تمرکز کرد. متأسفانه ما این حمایت و فرصت را نداشتیم و در حالی که امر به معروف و نهی از منکر یکی از موضوعاتی بود که علاقه‌مند بودم روی آن کار کنم. امیدوارم که این موضوع در ستاد امر به معروف مورد توجه قرار بگیرد و یک پژوهشی در این حوزه تعریف شود.
وی گفت: یک پژوهش سنگینی لازم است تا معلوم شود که پیامبر (ص) و صحابه چه رویکردی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر داشته‌اند. باید تمام مصادیق امر به معروف پیامبر (ص) و ائمه (ع) پیدا شود تا وقتی درباره امر به معروف و نهی از منکر صحبت می‌کنیم بر اساس آن الگو حرکت کنیم. من هر چه جستجو کردم تا امروز چنین اثری نیافتم و نمی دانم چرا از این موضوع غفلت شده است. باید بدانیم منطق و اصول امر به معروف و نهی از منکر در سیره پیامبر، ائمه و صحابه به چه نحو بوده است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: ما منابع و فرصت محدودی داشتیم و نمی‌توانستیم این پروژه را دنبال کنیم و بیشتر روی معنا و مفهوم امر به معروف و نهی از منکر و لوازم آن در میراث اسلامی و مفهوم‌شناسی قرآنی فریضتین متمرکز شدیم. سپس، بر روی آسیب‌شناسی اجرای این فریضه در ایران پس از انقلاب تمرکز کردیم. در آسیب‌شناسی نیز نگاه ما به این معطوف بود که متصدیان امر به معروف و نهی از منکر چه گفته‌اند. چون ما که از بیرون نگاه می‌کنیم به یک داوری می‌رسیم و خود کسانی که متولی کار هستند طبیعتاً نگاه و داوری دیگری دارند. معمولاً وقتی از بیرون به مسائل نگاه و نقد می‌کنیم با اتهام سیاه‌نمایی مواجه می‌شویم. اساساً نگاه تجربی به امور دینی در میان ما پذیرفته نشده است و هنوز درک نظام‌مندی از لزوم مطالعات تجربی درباره امور دینی در کشور ما وجود ندارد و این یک ضعف و نقص اساسی است.
محدثی ادامه داد: تجربه من در سال‌هایی که در حوزه جامعه‌شناسی دین کار کردم، این است که ما باید روش تجربی را در خدمت نگاه دینی به کار بگیریم. مثلاً در دانشگاه‌های مسیحی متفکران و صاحب‌نظرانی داریم که هم دانشمند علوم تجربی و هم متاله هستند. ما هم باید اجمال دینی را با مطالعات تجربی تفصیل بدهیم و بررسی بی‌طرفانه و دانش‌پژوهانه کنیم و بتوانیم از علم تجربی کمک بگیریم. نگاه من در این کتاب هم این بود که آموزه امر به معروف و نهی از منکر را در سه دهه گذشته چگونه اجرا کردیم و آثار این اجرا چه بوده و در کجا باید تجدید نظر کنیم. همچنین، با توجه به اینکه ما در جامعه مدرن زندگی می‌کنیم جامعه مدرن چه ویژگی‌هایی دارد. طبعاً جامعه امروز با جامعه قبیله‌ای عصر پیامبر تفاوت‌های فاحشی دارد و اجرای یک آموزه در جامعه‌ای قبیله‌ای لوازمی غیر از اجرای آن آموزه در جامعه مدرن دارد. بنابراین برای اجرای آموزه باید ببینیم که در کجا زندگی می‌کنیم و در چه شرایط اجتماعی قرار داریم.
جامعه ایران یک جامعه متکثر است
این جامعه‌شناس تأکید کرد: من در جامعه‌شناسی این کار را کرده‌ام و درباره ویژگی‌های جامعه مدرن تحقیق کرده‌ام. جامعه ایران یک جامعه متکثر است و برای اجرای آموزه‌های دینی در یک جامعه متکثر باید تمهیداتی اندیشید و جوانبی را در نظر گرفت. در ۱۰ اصل آخر کتاب نتیجه این تحقیقات را آورده ام و برای فهم موضع کتاب همین اصول راهگشا است. به نظر من امر به معروف و نهی از منکر یک آموزه فرافقهی است و نباید آن را به فقه تقلیل داد.
در ادامه و در بخش نقد و نظر، هاشمی گلپایگانی، دبیر ستاد اظهار کرد: به نکته مهمی اشاره شد و آن سیره‌پژوهی است که فرمودند تا امروز انجام نشده است. اگر چنین کاری تا امروز انجام نشده جای کار جدی دارد. سیره یک منطقی است که از سیر به دست می‌آید؛ یعنی پشت همه کارهای معصومین یک منطقی هست که آن منطق قانونی است که بر اساس آن قانون در هر شرایطی به یک نحو عمل می‌شود. آن قانون هیچوقت عوض نمی‌شود اما شرایط تغییر می‌کند.
وی افزود: بسیاری معتقدند که امر به معروف و نهی از منکر در حوزه فقه است و اگر کسی بخواهد امر به معروف و نهی از منکر را بشناسد باید امر به معروف و نهی از منکر فقهی را بشناسد، در حالی که ایشان ابتدا به ساکن می‌گویند که امر به معروف و نهی از منکر امری فرافقهی است و اگر به فقه تقلیل پیدا کند تبعاتی دارد. باید ببینیم امر به معروف و نهی از منکر اگر فرافقهی است در کدام چارچوب قابل طرح است. آیا اخلاقی و یا کلامی است؟ اگر ما از امر به معروف و نهی از منکر فقط احکام فقهی را استنباط کردیم چه مشکلاتی برای ما پیدا می‌شود؟
محدثی در پاسخ به این سوال با اشاره به اینکه امر به معروف و نهی از منکر آموزه‌ای مترقیانه است، اظهار کرد: فقه جزئی از دین است نه تمام دین. هر دین یک جهان بینی دارد یک انسان شناسی ارائه می‌کند و بر اساس آن انسان‌شناسی یک نظام اخلاقی ارائه می‌کند و بر اساس آن نظام اخلاقی یک شیوه زندگی به دست می‌دهد که در گزینه اخیر با فقه مرتبط است. در واقع فقه شیوه زندگی را قاعده مند می‌کند. از این منظر دین وسیع‌تر از فقه است و بخشی از قرآن احکام شرعی است. لذا فقه همواره باید خود را با سایر شئون هماهنگ کند و نمی‌تواند مستقل از آن‌ها حرکت کند. وقتی ما امور را فقط فقهی تلقی می‌کنیم در واقع ابعاد دیگر دین را نادیده گرفته‌ایم.
وی در واکنش به این انتقاد که فقه پویا فاقد تأخر فرهنگی است و می‌تواند همه حوزه‌های زندگی را تدبیر کند، گفت: از منظر جامعه شناسی وقتی ما درباره پدیده‌ها صحبت می‌کنیم فقط به امر موجود کار داریم. لذا جامعه شناس وقتی راجع به دین صحبت می‌کند هم دین موجود را در نظر دارد، یعنی دینی که در بستر جامعه بروز و ظهور پیدا کرده و ما می‌توانیم ابعاد آن را بررسی کینم. فقه مهمترین دانش عملی در جهان اسلام است و فقها بزرگترین نیروی فرهنگی در همه جوامع اسلامی هستند. لذا ما در این نشست درباره این فقه صحبت می‌کنیم، نه فقه آرمانی که در کتاب‌ها هست.
محدثی بیان کرد: وقتی من می‌گویم این آموزه فرافقهی است، نمی‌خواهم فقه را کوچک کنم، بلکه آموزه‌های دینی دامنه‌ای بزرگ‌تر از فقه دارند و ما باید آموزه‌های قرآنی را جدی تر بگیریم. ظاهراً این‌طور برداشت شده است که من می‌خواهم فقه را نفی کنم در حالی که حرف این است که باید آموزه‌های دینی را گسترده‌تر ببینیم.
دین یک نظام فرهنگی تام است
محدثی در پاسخ به این سوال که دین چیست و معروف و منکر دینی به چه معناست، گفت: به اعتقاد من دین یک نظام فرهنگی تام است. نظام فرهنگی تام یک نظام فرهنگی است که به سه ساحت وجودی انسان پاسخ می‌دهد. نظام فرهنگی تام به نیازهای این سه ساحت از انسان پاسخ می‌دهد؛ یعنی هم یک آگاهی نسبت به خود انسان به دست دهد، هم کمک می‌کند که احساسات و عواطف ما بروز پیدا کنند و هم اینکه شیوه عمل و زیست و زندگی را به ما می‌آموزد. دین در کنار اسطوره، ایدئولوژی و عرفان این کار را می‌کند. در تعریف من از دین مؤلفه اساسی دین تجربه امر قدسی است که در تجربه دینی بنیانگذار ظاهر می‌شود و بعد پیروان به این تجربه تأسی می‌کنند. این آموزه‌ای که از طرف خدا برای ما آمده برای مردم جامعه اجرا می‌شود و برای اجرای آن یک دانش تجربی لازم است.
وی افزود: اگر کسی در یکی از اتوبانهای آلمان دنده عقب حرکت کند مورد سرزنش مردم قرار می‌گیرد. به نظر من این امر به معروف و نهی از منکر است. اما دردین معروف ارزش‌هایی است که از متن دین استخراج می‌شود و اصل ارزش‌های دینی است. به نظر من ارزش‌های بنیادین دین ملاک معروف و منکر است.
این استاد دانشگاه درباره حجاب گفت: حجاب یک هنجار دینی مبتنی بر ارزش عفاف و پاکدامنی است و قرار است که این رازش را در جامعه محقق کند. فرض کنیم حجاب به عنوان یک هنجار دینی باید در جامعه اجرا شود و همزمان یک ارزش دیگری به نام حفظ کرامت انسان باید در جامعه محقق شود. حالا اگر کسی خواست برود و زنی را در جامعه به خاطر حجابش نهی از منکر کند و با این نهی از منکر کرامت او را خدشه دار کند وارد حوزه اجرایی و تجربی می‌شویم. متأسفانه در ایران پس از انقلاب امر به معروف و نهی از منکر به درستی اجرا نشده و این نحوه اجرا نیز خود ناشی از یک نوع بینش دینی است که در همین کتاب آورده‌ام.
محدثی در توضیح اصل دوم از کتاب تخریب قلمرو دینی مبنی بر اینکه اجیر نمی‌تواند امر به معروف و نهی از منکر را در جامعه محقق کند گفت: ماکس وبر در پاسخ به این سوال که روحانی کیست او را با پیامبر مقایسه می‌کند؛ در حالی که پیامبران برای فعالیت‌های دینی خود اجر نمی‌گیرند اما روحانیون برای فعالیت‌های دینی مزد می‌گیرند. فعالیت دینی فعالیتی است که فرد با انگیزه‌های داوطلبانه برای تحقق مقاصد دین انجام می‌دهد. هر کنش اجتماعی اجزایی دارد که اولی پیشران نیست و انگیزه است. گاهی کنش‌های ما فقط انگیزه دارد و فاقد نیت است و گاهی نیز بیشتر نیت‌مندانه است و اغلب ترکیبی از این دو است. مؤلفه دوم کنش تصمیم و طراحی برای اجرا است. مؤلفه آخر هم نتایج عمل است که من آن را به دو نوع خواسته شده و ناخواسته تقسیم می‌کنم که نوع دوم خود به دو دسته اندیشیدنی و نیندیشیدنی تقسیم می‌شود. کنش دینی کنشی است که انگیزه و نیت دینی و برای تحقق مقاصد دینی انجام می‌شود و کنشگر دینی انسانی است اهل اندیشه که به نتایج عمل فکر می‌کند.
وی افزود: امر به معروف و نهی از منکر یک کنش دینی است، بنابراین باید با انگیزه و نیت دینی و برای تحقق اهداف دینی انجام شود. وقتی ما امر به معروف و نهی از منکر را به مأمور دولت می‌سپاریم آرام آرام ممکن است انگیزه‌های دینی جایگزین انگیزه‌های غیر دینی شود. حکومت می‌تواند شرایط را برای تشکیل سازمان‌های مرتبط تسهیل و قانون‌گذاری کند.
هاشمی گلپایگانی در واکنش به اظهارات محدثی گفت: شما بخشی از قرآن را جدا کرده و برای ارائه نظرات خود استفاده کردید در حالی که قرآن می‌فرماید «اذ مکناهم…» یعنی وقتی تمکن و قدرت و حکومت پیدا کردید. پس امر را حکومتی ذکر می‌کند و استفاده شما از قرآن مصادره به مطلوب است. همچنین اشاره کردید که کسانی باید در امر تقنین، نظارت و هدایت در حوزه امر به معروف و نهی از منکر مشغول باشند، اگر چنین است رزق و روزی این افراد باید از کجا تأمین شود؟ از کجای دین در می‌آید که اگر کسی برای دین کار کرد نباید مزد بگیرد در حالی که مثلاً امیرالمؤمنین به والیانش حقوق پرداخت می‌کرد.