خبرگزاری مهر، گروه استانها- ملیحه زرین‌پور: این روزها پایتخت معنوی ایران در حصاری از برج‌ها و ساختمان‌های مدرن و بلندمرتبه قرارگرفته است، ساختمان‌هایی که هرروز، گاه در قالب هتل و گاه در قالب آپارتمان‌های اقامتی سازمان‌های مختلف در گوشه گوشه بافت اطراف حرم مطهر رضوی سر از خاک برمی‌آورند و این شهر مذهبی را بیش از گذشته از هویت دینی و معماری اسلامی که روزگاری در این شهر موج می‌زد، دور می‌کند.
امروز دیگر خبری از روح معماری اسلامی در کوچه‌پس‌کوچه‌های این شهر مقدس نیست و از عباس قلی‌خان و نوغان تا خسروی و گنبد سبز پر است از ساختمان‌هایی که بیشتر از هویت دینی نمادی از معماری نامأنوس و وارداتی هستند.
بافت فرسوده منطقه ثامن هرچند در مسیر نوسازی است اما در مسیر نوسازی‌های ناهمخوان با هویت دینی قرار دارد و شاید یکی از معضلات آن‌هم واگذاری املاک این بافت به بسازوبفروش‌هایی است که بیشتر از توجه به هویت مذهبی حرم مطهر رضوی، به دنبال سودهای کلان و ساخت‌وسازهای مدرن هستند.
تصویر ناهمخوان با هویت اسلامی
این موضوع در کنار تصویر ناهمخوان از شهری که نماد مذهب و هویت اسلامی است، سبب رانده شدن افراد بومی این محلات به دیگر نقاط شهری شده است، امری که هر روز آسیب‌های بیشتری بر پیکره هویت دینی شهر وارد می‌کند چنانچه عنوان می‌شود جمعیت ساکن بافت از حدود ۵۵ هزار نفر در ابتدای دهه ۷۰ شمسی، به حدود ۱۳ هزار نفر رسیده است، یعنی کاهش ۴۰ هزارنفری جمعیت در بافت اطراف حرم که خود تبعات اجتماعی و امنیتی زیادی برای منطقه به بار آورده است.
مطالعات نشان می‌دهد که بیش از ۸۰ درصد از مجتمع‌های اقامتی منطقه ثامن برای ۲۰ درصد از دهک‌های درآمدی قابل استفاده است، امری که حرف‌های ناگفته بسیاری در خود دارد
حجت‌الاسلام محمدحسین حسین‌زاده بحرینی، عضو سابق کمیسیون اقتصادی مجلس پیش‌ازاین گفته بود: «ما منطقه اطراف حرم امام رضا (ع) را سلب هویت کرده‌ایم به‌طوری‌که منطقه تاریخی در نزدیکی حرم امام رضا (ع) به یک منطقه توریستی بی‌هویت تبدیل‌شده که این بزرگ‌ترین خطر است».
مطالعات نشان می‌دهد که بیش از ۸۰ درصد از مجتمع‌های اقامتی منطقه ثامن برای ۲۰ درصد از دهک‌های درآمدی قابل‌استفاده است، امری که حرف‌های ناگفته بسیاری در خود دارد و این همان آسیبی است که کارشناسان و محققان بافت شهری بارها نسبت به آن هشدار دادند.
طرح‌های نامناسب و آسیب به هویت تاریخی
بااین‌حال، سال‌هاست که مسئولان شهری مشهد در پی راه‌حلی برای حفظ هویت دینی شهر و طرح‌ها و لوایح قانونی نه‌تنها در مقیاس بافت شهری بلکه در مقیاسی فراملی هستند و در این میان، کش‌وقوس‌های بسیاری در مدیریت‌های مختلف شهری با اعضای شورای شهر و دیگر دغدغه‌مندان هویت شهری وجود داشته است.
هرچند برخی از این طرح‌ها، بیشتر از آنکه قدمی در این مسیر بردارند، با برخی اشتباهات محاسباتی و در نظر نگرفتن بلندمرتبه‌سازی‌های متناسب با منطقه، بیشتر از کمک به نوسازی‌های اسلامی، به محلات تاریخی آسیب‌زده است.
به گفته برخی کارشناسان طرح «طاش»، یکی از همین موارد بود که به دلیل برخی مطالعات نادرست، در هویت شهری خلل‌های بسیاری وارد کرد، طرحی که علی‌رغم نواقص بسیار ولی با اصرار شهرداری ادامه یافت.
سعید شعرباف تبریزی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه بین‌المللی امام رضا (ع) و محقق پرونده بافت اطراف حرم چندی پیش در اینستاگرام خود به برخی آسیب‌ها چنین اشاره‌کرده بود: «بااینکه نقشه ترافیکی شارستان در طرح طاش با مطالعات جدید کاملاً زیر سوال رفته و بااینکه هنوز در بخش باقیمانده از انتهای نوغان، می‌توان از هویت و حقیقت این معبر تاریخی و تاریخ‌ساز با قدمت بیش از ۱۰۰۰ سال محافظت کرد و بااینکه باید تا تصویب و ابلاغ طرح جدید مشاور، مسئولان در ادامه پروژه درنگ داشته باشند اما متأسفانه ماشین حضرات به‌سرعت در حال کار است و دارد سر نوغان را از بیخ می‌برد.»
کور سوی امید به اصلاح چشم‌انداز شهری مشهد
اواخر سال ۱۳۹۹، طرح دیگری با عنوان «طرح ویژه تفصیلی بافت پیرامون حرم رضوی» به‌منظور اصلاح روند ساخت‌وسازها، لزوم بازنگری در طرح بافت پیرامون حرم و همچنین ادامه نیافتن آسیب‌هایی که پیش‌ازاین به بخشی از آن اشاره شد، با اجماع همه اعضای کمیسیون ماده پنج و موافقت شورای عالی شهرسازی و معماری تصویب شد.
برای این طرح مصوبات هفت‌گانه‌ای مطرح شد که «حفاظت از ارزش‌های ملموس و معنوی»، «کاهش حجم مداخله مستقیم و تقویت نقش و سهم ساکنان و مالکان و همچنین بخش خصوصی»، «ارتقای کیفیت ساخت‌وساز و توجه به هویت مکان»، «کارآمدسازی نظام حمل‌ونقل و یکپارچه‌سازی شبکه برون و درون‌شهری»، «پیوند همه‌جانبه بافت پیرامون حرم مطهر و شهر»، «ارتقای شاخص‌های زیست‌محیطی به‌ویژه فضای سبز» و «ارتقا و توسعه فضاهای عمومی، زیرساخت‌های شهری و تجهیز قلمرو عمومی» هستند.
برای بررسی بیشتر موضوع نوسازی متناسب با هویت دینی و طرح جدید نوسازی، خبرنگار مهر به سراغ سعید شعرباف یزدی، استاد دانشگاه بین‌المللی امام رضا (ع) و محقق طرح‌های مختلف نوسازی بافت اطراف حرم رفته است.
شعرباف با تأیید ناهمخوانی روند ساخت‌وسازهای پیرامون حرم مطهر رضوی و با بیان این‌که نیاز به نوسازی بافت اطراف حرم به ۲۵ سال قبل برمی‌گردد، می‌گوید: از ابتدای سال‌های ۱۳۷۱ یا ۱۳۷۲ با دغدغه وزیر مسکن وقت، اصل نیاز به نوسازی بافت حرم تشخیص داده شد.
وی افزود: اما متأسفانه باوجود نیت اولیه تغییر در این بافت که نیتی سالم، معقول و منطقی بود، از همان ابتدا طرحی که قرار بود به‌طور علمی پایه‌های این تغییر را ایجاد کند با حذف تمامی عناصر متعلق به این بافت و حتی مردم ساکن، کار خود را آغاز کرد.
وقتی میراث تاریخی زیر سوال می‌رود
طرح طاش بافت اطراف حرم را همانند زمینی بایر تصور کرده و به راحتی دستور داده که تمام زیرساخت‌ها و خانه‌های مردم و میراث معنوی ملموس و ناملموس منطقه تخریب شود و به جای آن ساختمان‌های جدید و به روزی ساخته شود
شعرباف می‌گوید: جالب است وقتی اسناد طرح طاش یعنی طرح اولیه اقدام به نوسازی را مطالعه می‌کنید، در بررسی‌های اجتماعی بافت به‌صراحت عنوان می‌کند چه به لحاظ اجتماعی و چه به لحاظ کاربری، نکته ارزشمند و قابل قبولی که نیاز باشد بخشی از بافت باقی بماند، پیدا نکردیم. یعنی ادعا می‌کند ما تمام بافت را گشته‌ایم، نه در مردم و نه در کالبد بافت نکته خاصی پیدا نکردیم به عبارتی، طرح طاش بافت اطراف حرم را همانند زمینی بایر تصور کرده و به‌راحتی دستور داده که تمام زیرساخت‌ها و خانه‌های مردم و میراث معنوی ملموس و ناملموس منطقه تخریب شود و به‌جای آن ساختمان‌های جدید و به روزی ساخته شود که این اولین اشتباه راهبردی در مسیر نوسازی بوده است.
وی با تأکید بر این‌که کار نوسازی بافت با نیت سالم آغاز می‌شود ولی طرحی اشتباه و بسیار مسئله‌دار وارد کار می‌شود، می‌افزاید: ۲۵ سال آنچه در این بافت اجرا می‌شود چون مردم و ساختار اجتماعی را در نظر نمی‌گیرد، نتیجه‌اش راندن مردم از منطقه است و هم با هویت، هم زیبایی و هم حضور طبقه معمولی زائران در تناقض قرار می‌گیرد.
وی عنوان می‌کند: قرار بود پروژه بهسازی و نوسازی این بافت در یک بازه ۱۰ ساله تمام شود ولی بعد از ۲۵ سال هنوز به نتیجه نرسیده است، از طرف دیگر جمعیتی برابر ۵۳ هزار نفر در سال ۷۱ در این بافت زندگی می‌کردند ولی امروز تنها ۱۲ هزار نفر در این منطقه ساکن هستند و مجبور به مهاجرت از آن شده‌اند.
بافتی برای ۲۰ درصد زائران!
وی ادامه می‌دهد: مطالعات نشان می‌دهد بیش از ۸۷ درصد فضاهای اقامتی و هتل‌های اطراف حرم فقط مناسب دو دهک بالای جامعه است یعنی متناسب با ۲۰ درصد از زائران علی ابن موسی‌الرضا است و ۸۰ درصد طبقه زائران متوسط و محروم جایی برای اقامت به‌صورت قابل‌توجه ندارند.
شعرباف ابراز می‌کند: هم در جذب زائر متوسط و محروم، هم در سکونت و هم در تناسب ساختمان‌ها با هویت رضوی و معماری ایرانی و اسلامی شکست‌خورده‌ایم و این اتفاقات سبب شد از ابتدای دهه ۹۰ یعنی سال‌های ۸۸ و ۸۹، صدای دغدغه‌مندان، علما و فعالان اجتماعی بلند شود که نیاز به تدبیر داریم و نمی‌توان طرح گذشته را با آن مشخصات ادامه داد.
وی اضافه می‌کند: نزدیک به ۱۰ سال تلاش در این زمینه با همسو کردن نخبگان، نمایندگان مجلس و فعالین فرهنگی و اجتماعی، این دغدغه همگانی را تبدیل به یک قانون کرد و دستور برای تدوین و نگارش طرح تفصیلی جدید در بافت اطراف حرم توسط شورای عالی شهرسازی صادر شد.
وی با اشاره به تصویب طرح حریم رضوی در اواخر سال ۹۹، می‌گوید: قرار است این طرح بسیاری از اشکالات ماهیتی طرح گذشته را به نفع مردم تغییر دهد و این روزها منتظر ابلاغ و اجرای آن هستیم تا مردم اثر آن را در سفره زندگی خود ببینند، هرچند نزدیک به ۵۵ درصد بافت را طی اجراییات طرح قبل ازدست‌داده‌ایم اما در این ۴۵ درصد باقیمانده با اعمال این طرح، بخش زیادی از نارضایتی‌ها و عدم تناسب نوسازی‌ها با هویت دینی شهر برطرف می‌شود و خیلی از کاربری‌های نامتناسب، لوکس و بی‌ربط در بافت حرم و زیارت را نخواهیم دید.
این استاد دانشگاه می‌گوید: هرچند ممکن است ایراداتی به طرح وارد باشد و نمی‌توان ادعا کرد که طرح تفصیلی بدون اشکال است اما حداقل بنده که از نزدیک با طرح‌های نوسازی آشنا بودم، می‌توانم ادعا کنم ازآنجایی‌که طرح جدید داده‌های خود را پلاک به پلاک و به‌صورت کاملاً نقطه‌ای جمع‌آوری کرده، تیمی خوب و دغدغه‌مند ماه‌ها روی آن تحقیق کرده‌اند و از منظر جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و اقتصادی در کنار شهرسازی استفاده کرده‌اند، از کم اشکال‌ترین طرح‌های تفصیلی در کل کشور است و اشکالات غالباً بعد از اجرا با سیستم نظارتی و پایشی به دست می‌آید.
همراهی مسئولان شهری
خبرنگار مهر برای بررسی بیشتر و لزوم ایجاد اصلاح در بافت ثامن و عمل به دغدغه‌های هویتی شهر زیارتی، به سراغ منتخبان شورای ششم شهر مشهد رفته تا از آنان به‌عنوان مدیران آینده شهری، پیگیری اجرای آنچه از آن به طرح تفصیلی بافت رضوی نام برده می‌شود، جویا شود.
بافت اطراف حرم بایستی به کاربری خود برگردد و نگاه صِرف بهره‌وری اقتصادی، از آن برداشته شود به گونه‌ای که هم شرایط مناسب برای زیارت را فراهم کند هم شرایط را برای بازگشت جمعیت مهاجرت کرده از آن فراهم کند
مهدی ناصحی، منتخب شورای ششم شهر مشهد به مهر می‌گوید: موضوع بافت پیرامونی حرم مطهر رضوی در طول زمان تغییرات متنوعی با نگاه‌های متنوعی داشته است اما نکته مهم این است که بافت اطراف حرم نیز بایستی به کاربری خود به‌عنوان بافت رسمی و هویت‌دار، پر سابقه و تاریخی برگردد و نگاه صِرف بهره‌وری اقتصادی، از آن برداشته شود به‌گونه‌ای که هم شرایط مناسب برای زیارت را فراهم کند هم شرایط را برای بازگشت جمعیت مهاجرت کرده از آن فراهم کند تا مردم بتوانند با نگاهی هویتی در آنجا زندگی کنند.
وی با تأکید بر این‌که نوسازی و بهسازی متناسب با هویت زیارتی و دینی شهر و بازگشت جمعیت به آن می‌تواند بسیاری از آسیب‌هایی که پیش این متوجه بافت تاریخی کرده بود را کاهش دهد، می‌افزاید: این همه ماجرا نیست، به‌هرحال اصلاح و بازگشت به شرایط گذشته و یک شرایط آرمانی، مشارکت همه دستگاه‌های مسئول و مرتبط و مشارکت مردم را می‌طلبد.
ناصحی ابراز می‌کند: بدون این مشارکت‌ها، اصلاح وضعیت گذشته امکان‌پذیر نیست و ما باید شرایط را تسهیل و پشتیبانی کنیم تا مردم بتوانند به شرایط عادی و هویت گذشته در اطراف حرم بازگردند.
بازگشت جریان زندگی به بافت اطراف حرم
حمید ضمیری، دیگر منتخب شورای ششم شهر مشهد نیز به مهر می‌گوید: بحث بافت پیرامونی حرم مطهر با یک رویکرد بازنگری شده و قرار است طرح جدید تفصیلی انجام شود، لازم است ما نیز از این طرح با عنوان یک طرح فرادستی تبعیت کنیم.
وی توضیح داد: در این طرح رویکرد بر این مبنا گذاشته‌شده که مداخلات در بحث پیرامونی به حداقل برسد و قسمت‌های باقیمانده از بافت را به همان شکل نگه دارد، مداخله‌ای در آن نشود و بیشتر به بحث توانمندسازی بافت پرداخته‌شده است و درعین‌حال، حقوق مکتسبه‌ای برای مردم و سرمایه‌گذاران ایجادشده که قابل‌احترام و قانونی است، باید آن‌ها نیز در نظر گرفته شود و راهنما هم در این مسیر، همین طرح جدید خواهد بود.
وی تأکید کرد: به‌عنوان یکی از اعضای شورای ششم، تمام تلاش خود را برای احیای بافت پیرامونی حرم متناسب با هویت رضوی چه در قالب طرح جدید و چه موارد دیگر خواهیم کرد و رویکردمان این است که جریان زندگی و سکونت در بافت پیرامونی تقویت شود.
به نظر می‌رسد این طرح اگر به‌خوبی اجرا شود، بسیاری از دغدغه‌های هویت دینی شهر مشهد، بازگشت ساکنان بومی منطقه و ارائه خدمات متناسب با همه دهک‌های جامعه با رویکرد حفاظت از بافت تاریخی، ارتقای کیفیت ساخت‌وسازها، افزایش نقش ساکنان و هم پیوندی با شهر را برطرف خواهد کرد.