خبرگزاری مهر، گروه استانها- مریم ساحلی: نفس‌های داغ تابستان گیلان با عطر ساقه‌های برنج و رنج بسیار شالیکاران درهم آمیخته است. اینجا تابستان که به انتها می‌رسد، اعداد و ارقام دور و بر میزان شلتوک و بهای کیسه‌های برنج می‌چرخد.
شالیکاران محصولشان را می‌فروشند و به حساب و کتاب مخارج کاشت، داشت و برداشت و معیشت یک سالشان می‌نشینند. واقعیت این است که برنج سالیان بسیار غذای اصلی مردم گیلان بود اما به مرور با رنجوری اقتصاد و سنگینی بار هزینه‌های زندگی، تهیه‌اش سخت و سخت‌تر شد. حالا نگاهی کوتاه به بازار برنج نشان از این موضوع دارد که گیلانیان بسیاری دل از مصرف برنج اعلای بومی کنده و سفره‌هایشان میزبان برنج خارجی شده است.
گیلانیان می‌دانند که استانشان، بزرگترین تولیدکننده ارقام بومی و با کیفیت برنج در ایران و دارای رتبه دوم تولید برنج در کشور است، اما هر بار که نگاه‌شان به امواج طلایی شالیزارها می‌افتد از خود می‌پرسند آیا نمی‌توان از ظرفیت این خاک زرخیز بیشتر بهره‌مند شد؟ بی‌تردید هرگاه از افزایش تولید سخن به میان می‌آید، موضوع بذرهای گواهی شده در کنار دیگر عوامل مؤثر در افزایش کمی و کیفی تولید، اذهان را متوجه خویش می‌سازند.
دشواری یک رقابت بین ارقام بومی و گواهی شده
رقابت ارقام اصلاح شده با ارقام بومی گیلان دشوار است. «محمود هوشیار فرد» پژوهشگر و عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان در گفتگو با خبرنگار مهر اظهار کرد: ارقام اصلاح شده در گیلان و مازندران توانایی رقابت با ارقام محلی را ندارند.
وی افزود: با توجه به اینکه فرهنگ‌سازی لازم در این زمینه نیز در استان شکل نگرفته در حال حاضر حداکثر ۱۰ درصد کشاورزان گیلانی به کشت ارقام پرمحصول برنج اقدام کرده‌اند.
هوشیار فرد با بیان اینکه کشاورزان معمولاً درباره عدم استقبالشان از کشت ارقام اصلاح شده به مواردی چون آب بر بودن این ارقام نسبت به برنج‌های هاشمی و علی کاظمی اشاره می‌کنند، ادامه داد: عملکرد محصول، وضعیت پخت برنج، اختلاط بذرها، حساس شدن به آفات از جمله موضوعاتی است که در این راستا مطرح می‌شود.
اهمیت بذر در فرآیند تولید
بی‌تردید افزایش تولید برنج مستلزم نگاهی عمیق و بررسی جوانب مختلف است. «جمشید عباسی» معاون فنی اداره جهاد کشاورزی شفت در گفتگو با خبرنگار مهر بر اهمیت بذر در فرآیند تولید تاکید کرد و گفت: رویکرد منطقی در مواجهه با تولید، رویکرد افزایش در عملکرد و کیفیت است.
وی ادامه داد: بی شک دو عامل بنیادی یعنی افزایش سطح کشت و ارتقای عملکرد در واحد سطح در افزایش تولید نقش دارند.
عباسی اضافه کرد: با نگاهی به برخی شاخص‌های موجود و آمایش سرزمینی به روشنی در می‌یابیم که ما تقریباً از تمام ظرفیت‌های قابل کشت متناسب با شرایط جغرافیا و الگوهای کشت منطقه‌ای استفاده کرده‌ایم تقریباً از تمام ظرفیت‌های قابل کشت متناسب با شرایط جغرافیا و الگوهای کشت منطقه‌ای استفاده کرده‌ایم دیگر گزینه چندانی برای افزایش سطح باقی نمانده است.
وی تصریح کرد: در برخی از نواحی حتی زیاده روی شده یعنی محصولی مانند برنج را برای مناطقی با محدودیت منابع آبی در تقویم زراعی قرار داده‌ایم یا محصولی با مصرف بالای آب و ارجحیت نامناسب در مقایسه با گزینه‌های آلترناتیو مانند هندوانه را با اصرار و سماجت توجیه ناپذیری در برنامه تولید و صادرات قرار داده‌ایم.
عباسی با بیان اینکه بنابراین تنها گزینه باقیمانده برای تولید بیشتر افزایش عملکرد در واحد سطح است، گفت: در میان همه گزینه‌های افزایش عملکرد، بذر مهم‌ترین و اساسی‌ترین نهاده در تولید محصول است که نقش و اهمیت آن در بین عوامل تأثیر گذار در افزایش تولید، به بیش از ۱۰ درصد می‌رسد. در واقع بذر یکی از مهم‌ترین عوامل دستیابی به پتانسیل واقعی عملکرد است.
نقش بذرهای گواهی شده در کاهش قیمت
وی در پاسخ به این سوال که بذرهای گواهی شده تا چه میزان می‌توانند در افزایش تولید و کاهش قیمت برنج در گیلان مؤثر باشند نیز اظهار کرد: اول باید به این نکته توجه کرد که بهبود کیفیت محصول در کنار افزایش عملکرد یک ضرورت است.
معاون فنی اداره جهاد کشاورزی شفت در ادامه تأکید کرد: در مراحل بعدی باید به این نکاتی که آیا لزوماً باید دنبال کاهش قیمت برنج بود یا نه، قیمت کنونی برنج متناسب با همه نهاده‌های کشاورزی، محصولات کشاورزی دیگر، ادوات و سایر عوامل دخیل افزایش پیدا کرده که دنبال کاهش قیمت باشیم!؟ و یا در شرایط فعلی این قیمت در بازار پاسخگوی پایداری در تولید برنج با همه فرمت های حاکم و فشارهای اقتصادی وارده بر بخش کشاورزی و به ویژه برنجکاران است یا خیر؟
وی با بیان اینکه درباره نکته اول باید گفت که در ابتدا، سیاست حاکم به اصلاح نژاد برنج و ایجاد ارقام هیبریدی با توان عملکردی بالا بدون توجه به کیفیت و ذائقه مردم بود، افزود: این هدفگذاری در کوتاه مدت و در زمان اضطرار می‌توانست پاسخگوی نیاز بازار باشد اما به زودی آشکار شد که جامعه مصرف کننده اقبالی به آن نشان نمی‌دهد.
عباسی با اشاره به اینکه بسیاری از ارقام با عملکرد بالا از چرخه تولید خارج شدند، افزود: هر چند که برای کشاورز بسیار به صرفه تر بود ولی تا زمانی که مصرف کننده تمایلی به خرید آن نشان ندهد نمی‌توان به چنین اهدافی خوشبین ماند.
وی با بیان اینکه لزوم توجه به کیفیت در کنار کمیت به عنوان یک فاکتور تأثیر گذار در این چرخه مورد توجه قرار گرفت، اضافه کرد: بنابراین اگرچه ما از شتاب افزایش محصول کاستیم اما جامعه هدف (مصرف کنندگان و بازار) را حفظ کردیم و در کنار آن، تحقیقات مؤلفه کیفیت را همواره مد نظر خود قرار داد تا با شیب کمتری به سمت چشم انداز افزایش عملکرد حرکت کنیم.
معاون فنی اداره جهاد کشاورزی شفت با اشاره به اینکه در مورد گزینه دوم باید به این حقیقت توجه کرد که نمی‌توان همیشه از نگاه مصرف کننده به تولید نگاه کرد و انتظار داشت که تولید برنج اقتصادی و به صرفه باشد و کشاورز و به خصوص نسل جوان اقبالی به استمرار تولید داشته باشد، افزود: به عبارتی تا زمانی که تولید برنج نتواند تهدیداتی نظیر ویلا سازی و تبدیل اراضی شالیکاری را رفع کند نمی‌توان انتظار تولید و توسعه پایدار را داشت.
اهمیت ارائه ارقام متناسب با شرایط موجود
این کارشناس با بیان اینکه نمی‌توان منکر شد، اشتباهاتی در معرفی ارقام متناسب با شرایط اقلیمی اتفاق افتاده است، یادآور شد: در مجموع تأکید بر آن بوده تا سازگاری اقلیمی در تولید و معرفی ارقام جدید مؤلفه مهمی است و باید برای تضمین معرفی و توسعه ارقام و بذرهای جدید مد نظر باشد.
وی اضافه کرد: رقم برنج خزر تنها با تهدید یک مؤلفه تأثیر گذار که دیررس بودن و نیاز آبی بالا بود در اثر پدیده خشکسالی سال‌های قبل تقریباً از سبد متنوع ارقام و تقویم زراعی شالیکاران حذف شد.
عباسی با اشاره به اینکه این نکته به اهمیت و ظرافت کار در معرفی ارقام جدید اشاره دارد، تصریح کرد: یعنی حتی برآورده شدن عامل کیفیت در یک رقم نیز تضمینی بر اقبال عمومی کشاورزان در بکارگیری آن رقم نیست برآورده شدن عامل کیفیت در یک رقم نیز تضمینی بر اقبال عمومی کشاورزان در بکارگیری آن رقم نیست. بنابر این همیشه باید شرایط اقلیمی، مقاومت در مقابل آفات و بیماری‌ها و حتی کیفیت خاک و آب و مهم‌تر از آن ضریب تبدیل را در محاسبات خود مد نظر قرار دهیم.
وی ادامه داد: برخی ارقام با کیفیت و کمیت بالایی به خاطر ضریب تبدیل در شالیکوبی و برخی دیگر نیز با وجود پتانسیل تولید بسیار بالا به دلیل حساس بودن به آفات و بیماری‌ها از چرخه تولید کنار گذاشته شده‌اند.
تبدیل موضوع ترویجی به مطالبه عمومی
عباسی با بیان اینکه زمانی که اقبال امروز کشاورزان به تهیه ارقام اصلاح شده یا بوجاری با کیفیت را می‌بینیم یعنی بیش از نیمی از راه را طی کرده‌ایم، اظهار کرد: یعنی موفق شده‌ایم تولید بذر اصلاح شده و مرغوب را از یک موضوع ترویجی به یک مطالبه عمومی برسانیم.
وی با اشاره به اینکه امروزه بسیاری از کشاورزان بر خلاف گذشته به دنبال ارقام جدید هستند و عده‌ای دیگر خود به منظور رسیدن به ارقام جدید، دست به تولید و اصلاح بذر از روش‌های ساده زده‌اند، افزود: ارقامی نظیر برنج «علی کاظمی» و «هاشمی» دقیقاً با همین هدف و توسط کشاورزان به روش ساده «سلکسیون» در سطح مزرعه تولید و اشاعه شده است.
عباسی درباره چشم‌انداز مسیری که ارائه ارقام اصلاح شده طی می‌کنند نیز گفت: این واقعیت را نباید از نظر دور داشت که کمیت و کیفیت اگر چه عوامل بسیار مهمی در تولید و توسعه برنج کاری و پایداری تولید آن محسوب می‌شوند اما تغییرات اقلیمی و تهدیدات و مخاطرات دیگری نیز بر این فرآیند تأثیر می‌گذارند.
وی تأکید کرد: باید علاوه بر تولید ارقام کیفی با عملکرد بالا به مقاوم بودن ارقام به آفات و بیماری‌ها و نیز به سازگاری اقلیمی توجه داشت.
این کارشناس حوزه کشاورزی با بیان اینکه با توجه به پیشرفت علم، گسترش و تکامل بیوتکنولوژی، رسیدن به این منظور دور از دسترس نیست، ادامه داد: البته در مواردی به این جایگاه رسیده‌ایم اما به واسطه وجود ملاحظات زیست محیطی و تولید ارگانیک ترویج و توسعه آنها را به تأخیر انداخته‌ایم.
نقش دولت در توسعه کشت برنج
محقق و مدیر دفتر اندیشگاه سیاست‌پژوهی و راهبرد نگاری مرکز بسیج اساتید گیلان نیز در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه برنج بر اساس سیاست‌های کلان کشور یک محصول راهبردی است اما می‌توان گفت تقریباً صفر تا صد تولید و عرضه آن عملاً در بخش خصوصی انجام می‌شود، اظهار کرد: جامعه کشاورزان به عنوان تولید کننده برنج و همچنین واسطه‌ها و عرضه‌کنندگان برنج در بخش خصوصی قرار دارند.
غلامرضا خانکشی پور افزود: در این میان مهم‌ترین نقشی که دولت ایفا می‌کند، توجه و پرداختن به امر تحقیق و توسعه است که در این مسیر یاری رسان بهبود و توسعه تولید برنج محسوب می‌شود.
وی با بیان اینکه مؤسسه تحقیقات برنج تا کنون دستاوردهای متعددی داشته که از میان آنها می‌توان به استفاده از پلاستیک هنگام خزانه گیری، اصلاح نحوه آبیاری و تغییر روش کشت از غرق آبی به خشکه کاری اشاره کرد، گفت: اما یکی از مهم‌ترین دستاورد این تحقیقات معرفی ارقام جدید است.
خانکشی پور در ادامه افزایش عملکرد در واحد سطح، مقاومت نسبت به خشکی و برخوردار بودن از عملکرد مناسب در تغییرات آب و هوایی را از جمله مواردی برشمرد که در مسیر این تحقیقات و معرفی ارقام اصلاح شده مورد توجه قرار می‌گیرد.
پیشینه اصلاح ارقام
خانکشی پور پیشینه سیاست معرفی ارقام جدید را به دو مقطع زمانی تقسیم کرد و گفت: تحقیقات برنج تا سال ۸۴ مطابق با سیاست‌های بالا دستی بر اساس ارقام وارداتی صورت می‌گرفت و حتی پروپوزال‌هایی که با محوریت برنج ایرانی تهیه شده بود، مورد توجه قرار نمی‌گرفت.
وی با بیان اینکه نتایج فعالیت در آن بازه زمانی معرفی بیش از ۴۰ تا ۴۵ رقم پرمحصول بود که از کیفیت مصرف لازم برخوردار نبودند، اضافه کرد: این ارقام با ذائقه مصرف کننده سازگار نبوده و از آنجا که مردم استقبال نمی‌کردند، رغبتی هم در کشاورزان برای کاشت این ارقام وجود نداشت.
این محقق با اشاره به اینکه از سال ۸۴ سیاست‌های دولت تغییر و تحقیقات به سمت ارقام بومی یا ارقامی با والد مشترک بومی و پرمحصول حرکت کرد، تصریح کرد: از حدود پنج سال پس از آن معرفی ارقامی با والد ایرانی با ارقام جدیدی مواجه شدیم که هم پرمحصول بوده و هم کیفیت مناسبی داشتند.
وی ادامه داد: در این میان با دو نکته مواجه بودیم و اینکه هر چقدر رقمی پرمحصول بود کیفیت مصرف آن پایین و هر چقدر رقمی کیفیت بیشتری داشت عملکرد تولید آن در واحد سطح کاهش می‌یافت.
خانکشی پور با بیان اینکه همین امر سبب می‌شد که ارقام معرفی شده نتوانند موفق باشند، گفت: از حدود دو سال پیش تا کنون ارقام پر محصولی معرفی شده‌اند که از نظر کیفیت قابل قبول هستند.
ضرورت کشت ارقام متنوع
این پژوهشگر با بیان اینکه به لحاظ فنی و اقتصادی توصیه نمی‌شود که یک رقم برنج کشت شود، تصریح کرد: تنوع آب و هوایی سبب می‌شود که در هر منطقه ارقامی خاص متناسب با شرایط همان ناحیه توصیه شود و باید در نظر داشت که کشت یک رقم خاص در همه جا ممکن است با احتمال وارد آمدن آسیب گسترده به دنبال شیوع یک آفت همراه شود.
وی با تأکید بر اینکه با توجه به این موارد توصیه نمی‌شود شالیزارها زیر کشت یک یا دو نوع رقم برنج قرار گیرند، تصریح کرد: باید توجه داشته باشیم که ما با تنوع رقم می‌توانیم پاسخگوی سلایق، خواسته‌ها و نیازهای متفاوت مصرف کننده‌ها باشیم.
خانکشی پور با اشاره به اینکه در استان گیلان با کشت فراگیر برنج هاشمی مواجه هستیم، تأکید کرد: بی تردید این نوع برنج به سبب کیفیت خوب مصرف و عملکرد مناسب در واحد سطح و تجربه‌ای که شالیکاران در مورد کشت آن به دست آورده‌اند، به صورت گسترده کشت می‌شود و در بازار هم با استقبال بسیار خوبی روبرو است، بنابراین ارقام جدید نمی‌توانند به راحتی جایگزین آن شوند. در واقع نام برنج هاشمی تبدیل به برند شده و اگر قرار است رقمی جدید با آن رقابت کند مستلزم گذشت زمان است.
تمایل کشاورزان به کشت یک رقم از برنج بر اساس نیاز بازار و سلیقه مصرف کننده شکل می‌گیرد و در این میان تنها رغبت و استقبال کشاورز نباید در ایجاد تمایل به تولید ارقامی خاص از برنج مورد توجه قرار گیرد چرا که کشاورزان تولید کننده محسوب می‌شوند و تولید کننده نگاهش به تقاضای بازار است. از این رو موفقیت برنامه‌های تحقیقی در گرو تمرکز بر تقاضای مصرف کننده است.