خبرگزاری مهر -گروه دین و آیین-سمانه نوری زاده قصری: برای بررسی وضعیت مسلمانان در جهان چاره‌ای جز بررسی نسبت دین و دولت در سرزمین‌هایی که اتباع و شهروندانی مسلمان دارند نیست. در میان کشورهای مختلف وضعیت‌های گوناگونی را شاهدیم. طبعاً بررسی وضعیت مسلمانان در کشورهایی که در آنها نسبت جمعیتی با غلبه مسلمانان بر سایر ادیان و مذاهب است اولویت دارد. به همین جهت در بررسی وضعیت «دین و دولت» در گستره جهان، پیشتر مجموعه گزارش‌هایی را تقدیم نگاه مخاطبان مهر کردیم. قسمت اول این گزارش‌ها به بررسی وضعیت مسلمانان در جمهوری خلق چین می‌پرداخت و قسمت‌های دوم تا پنجم نیز به وضعیت مسلمانان و شیعیان در جمهوری آذربایجان پرداختیم. گام ششم را با بررسی وضعیت مسلمانان و سیاست‌های دینی جمهوری تاجیکستان برداشتیم.
اسلام دین غالب منطقهٔ آسیای مرکزی است. این دین در قرن ۷ میلادی توسط اعراب مسلمان به این منطقه آورده شد. از آن زمان اسلام به عنوان جزء پیوسته به فرهنگ تاجیکستان تبدیل شد و هم اکنون بیش از ۹۵ درصد مردم تاجیکستان مسلمان هستند. امروزه تاجیکستان یک کشور سکولار است اما پیش از دوران تسلط شوروی به این کشور، اسلام رو به گسترش بوده‌است. بیشتر مردم تاجیکستان پیرو مذهب تسنن‌اند و گروه کوچکی از مردم از مذهب تشیع پیروی می‌کنند. از میان سایر ادیان نیز ارتدکس روسی پیروان بیشتری دارد. از اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی، شمار جمعیت روس در تاجیکستان کاهش یافته‌است. سایر مذاهب مسیحیت نیز حق آزادی در پرستش دارد. اقلیتی از یهودیان نیز در تاجیکستان زندگی می‌کنند.
بیشتر مردم تاجیکستان سنی حنفی هستند. شیعیان تاجیکستان به دو دسته امامیه و اسماعیلیه تقسیم می‌شوند. حدود ۹۰ درصد شیعیان تاجیکستان ساکن بدخشان در شرق و جنوب شرقی تاجیکستان در کوهپایه‌های پامیر، پیرو مذهب اسماعیلیه، و ۱۰ درصد از آنها شیعه دوازده امامی هستند. این کشور تا قبل از استقلال در سال ۱۳۷۰ شمسی (۱۹۹۱) یکی از جمهوری‌های پانزده‌گانه شوروی بود.
*تخریب مسجد در دوران حاکمیت شوروی در سال ۱۹۳۶
حکومت شوروی که خدا را قبول نداشت با مذهب جنگ داشت و همین موضوع به محبوبیتش میان مردم جهان لطمه می‌زد. تاجیکستان ۷۰ سال تحت سیطره کمونیسم قرار داشت. در دوره کمونیستی تمام هم و غم کمونیست‌ها این بود که به طور کلی دین را از حکومت جدا کنند و تا اندازه زیادی هم موفق شدند. در تاجیکستان کمونیسم ۷۰ سال با دین و اعتقاد مردم چه مسیحیت و چه اسلام مبارزه کرد که در این مبارزه نسبت به اسلام بسیار سخت‌گیرتر بود. پس از آن کمونیست‌ها در دوره ریاست جمهوری برژنف به دلیل شدت گرفتن مشکلات اقتصادی تصمیم گرفتند با کشورهای اسلامی ارتباط اقتصادی برقرار کنند، بر این اساس مقداری از این فشارها و سخت گیری ها کاسته شد. این کاهش فشار بیشتر جنبه تبلیغاتی داشت تا بتوانند سرمایه‌های خارجی را جذب کنند؛ در این شرایط به مردم اجازه فعالیت‌های مذهبی داده شد اما در واقعیت در همچنان بر همان پاشنه سابق می‌چرخید.
پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی، تاجیکستان تنها جمهوری آسیای مرکزی بود که پس از استقلال جریانات اسلام‌گرای سیاسی اجازه فعالیت قانونی را داشتند، اما مقامات مسئول در این سرزمین، تاجیکستان را کشوری دموکراتیک و سکولار می‌دانند.
تاجیکستان یکی از سه کشور فارسی‌زبان جهان با جمعیت ۹ میلیونی حدود چهار هزار مسجد داشت. یکی از مهم‌ترین اقدامات دولت تاجیکستان طی سال‌های پس از استقلال تلاش در راستای دولتی‌سازی اسلام در این کشور بوده است. این اقدام با اهداف گوناگونی صورت گرفته است.
یکی از پرحاشیه‌ترین تصمیمات دولت تاجیکستان ممنوعیت حضور جوانان کمتر از ۱۸ سال در مساجد بود. این تصمیم به پیشنهاد رئیس‌جمهور تاجیکستان و با تصویب پارلمان تاجیکستان صورت گرفت
نخستین هدف دولت تاجیکستان در این راستا، مقابله با تأثیرپذیری مسلمانان تاجیک از گروه‌های اسلام‌گرا در ازبکستان و افغانستان بوده است. تاجیکستان به دلیل قرار گرفتن در میان دو کانون مهم اسلام‌گرایی جهادی سلفی، یعنی افغانستان و ازبکستان (به میزان بسیار کمتر) از موقعیت حساسی برخوردار است و دولت تاجیکستان با نگاه امنیتی خاصی که دارد هرگز تمایلی برای تأثیرپذیری شهروندانش از این کانون‌های اسلام‌گرایی سلفی ندارد.
دولت تاجیکستان طی سال‌های اخیر، به ویژه پس از سال ۲۰۰۹ تصمیمات عجیبی در پوشش‌های مختلفی همچون ملی‌گرایی اتخاذ کرده است. در ۲۶ مارس ۲۰۰۹ میلادی، قانون تنظیم فعالیت‌های سازمان‌های مذهبی امضا شد. در این قانون، کنترل کامل دولت بر آموزش‌های دینی، سازمان‌های دینی، انتصاب روحانیون، انتشار و واردات هرگونه کتب دینی به تاجیکستان، تربیت معلمان علوم دینی و صدور مجوز برای فعالیت آنها تضمین شده و محدودیت‌های تجمعات و آموزش‌های دینی نیز بر آنها افزوده شد. در ادامه این روند، یکی از پرحاشیه‌ترین تصمیمات دولت تاجیکستان ممنوعیت حضور جوانان کمتر از ۱۸ سال در مساجد بود. این تصمیم به پیشنهاد رئیس‌جمهور تاجیکستان و با تصویب پارلمان تاجیکستان صورت گرفت. به‌رغم اقبال گسترده تاجیک‌ها به دین اسلام، اما همچنان سیاست‌های دینی دولت تاجیکستان مورد سؤال بسیاری از تحلیل‌گران است.
در همین راستا با بهرام زاهدی، کارشناس خاورمیانه و پژوهشگر بین الملل به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:
بهرام زاهدی در گفتگو با مهر با بیان اینکه دو جامعه ازبکستان و تاجیکستان جوامعی هستند که کاملاً در هم تنیده و از لحاظ تاریخی بخشی از محیط فرهنگی ماوراءالنهر بوده‌اند، گفت: در واقع مرکزیت تاجیکستان یعنی شهر دوشنبه خود بخشی از بخارای شرقی بوده که در تقسیماتی که در دوره شوروی رخ داده و جمهوری‌هایی که پس از فروپاشی شوروی شکل گرفت، تاجیکستان و ازبکستان جدا شدند.
کارشناس مسائل خاورمیانه با اشاره به اینکه بخش زیادی از مردم ازبکستان تاجیک و فارس زبان هستند، خاطرنشان کرد: سمرقند، بخارا و بخش‌هایی از دره فرغانه و بخش‌های از جنوب دره نسف در جنوب کشور و همچنین بخش‌هایی از تاجیکستان ازبک زبان هستند و با وجود برداشتن ویزا سفر به این کشورها راحت تر شده است.
وی با بیان اینکه مردم این منطقه حنفی هستند اما اسلام در هر دو کشور در زندگی مردم ظهور و بروز دارد، عنوان کرد: در ازبکستان شیعیان ۱۲ امامی تعدادی در سمرقند زندگی می‌کنند و در محله به نام پنجاب مسجد خوبی هم دارند بعضاً ازبک زبان شدند اما بومی هستند.
زاهدی با اشاره به زبان فارسی در سمرقند و بخارا خاطرنشان کرد: در تاشکند شیعیان امامی وجود دارد، این افراد مهاجرانی از جمهوری آذربایجان بودند که در دوران شوری سابق برای کار آمده بودند.
وی ادامه داد: در شرق جهان اسلام اکثراً پیرو کلام ماتریدیه هستند. تصوف در تاجیکستان و کشورهای آسیای مرکزی جدی است و به صورت یک فرهنگ نرم در فرهنگ عمومی و اسلامی منطقه رواج دارد.
ارادت بخش‌های زیادی از تاجیکستان نسبت به اهل بیت (ع)
زاهدی با اشاره به ارادت بخش‌های زیادی از تاجیکستان نسبت به اهل بیت گفت: مسجدی در مرکز تاجیکستان به نام مسجد محمدیه که همه ساله امام جماعت مسجد به نام ای شانی نورالدین جان تورجانزاده در ماه محرم به مساله شهادت امام حسین (ع) می‌پردازد. مسجد بزرگ و پر رونقی بود و هزاران جوان در این ایام در مسجد حضور می‌یافتند و در این مسجد اشعار مولوی جنونی که در قرن ۱۹ میلادی زندگی می‌کرد و از طریقت قادریه بود، خوانده می‌شد که مزارش در محلی به نام روستای وحدت است.
ریشه فرهنگ اسلامی در تاجیکستان عمیق است
کارشناس خاورمیانه ادامه داد: حکومت در تاجیکستان یک حکومت لائیک است و ممانعت‌هایی بر سر دینداری مردم ایجاد شده است، از جمله این ممانعت‌ها حجاب زیر ۵۰ سال غیر قانونی است هرچند از مرکز شهر که دور می‌شوی همه با حجاب هستند و توده مردم متدین هستند.
وی غیرقانونی بودن ریش برای جوانان، عدم حضور افراد زیر ۱۸ سال در مساجد و غیرقانونی بودن پخش صدای اذان در خارج از مسجد را از دیگر محدودیت‌های حکومت تاجیکستان عنوان کرد و گفت: حکومت تاجیکستان در ظاهر برای اجرای این امور خیلی موفق نبودند.
زاهدی به سیاست‌های کاملاً غلط دینی این حکومت اشاره و عنوان کرد: این حکومت مسجد محمدیه در شهر وحدت را به مدت ۷ سال است که پلمب کردند و توسط شورای کمیته دولتی امور دینی از خانواده تورجان زاده شکایت کردند که ایشان به ترویج شیعه‌گری می‌پردازد و در سخنانش از معاویه به عنوان فردی یاد می‌کند که در عهدی که با امام حسن (ع) بسته بود خیانت کرده است و سبب شد تا ای شانی نورالدین جان تورجانزاده در خانه محصور شد.
حکومت در تاجیکستان یک حکومت لائیک است و ممانعت‌هایی بر سر دینداری مردم ایجاد شده است، از جمله این ممانعت‌ها حجاب زیر ۵۰ سال غیر قانونی است هرچند از مرکز شهر که دور می‌شوی همه با حجاب و توده مردم متدین هستند
وی با اشاره به اینکه حکومت در اجرای هیچکدام موفق نبوده است، ادامه داد: ریشه‌های فرهنگ اسلامی عمیق بوده، مساجد در همه شهرهای کوچک و بزرگ وجود دارد و نماز ۵ وعده برگزار می‌شود.
کارشناس خاورمیانه با عمیق بودن روح دینی در شهرها ادامه داد: اگر به نام شهرها توجه کنیم افراد عارف مسلک سیدای نسفی، بدخشانی، احمد دانش، بخارایی، حصاری و.. بخشی از شعرا هستند و باید گفت که عرفان با زندگی مردم عجین شده است و دولت‌ها با وجود اقداماتی که در زمینه اسلام زدایی انجام می‌دهند موفق نشدند.
اشاره‌ای به حضور فرقه‌های تصوف
وی به فعال بودن طریقت‌های عرفانی در منطقه اشاره کرد و گفت: سیدعلی همدانی از بزرگان طریقت کبرویه به این دلیل مزارش در تاجیکستان است که بیشتر عمرش را نیز در منطقه کولاب که بخشی از تاجیکستان است معروف است و حتی روی اسکناس ۱۰ سامانی تاجیکستان مزین به یک نقاشی از سیدعلی همدانی است و پشت آن هم شعری از میر سیدعلی همدانی با همان خط تاجیکستان که خط روسی است هک شده است.
زاهدی یادآور شد: طریقت نقشبندیه دیگر طریقت پر قدرتی بوده که تا امروز هم زنده است قادریه هم هنوز زنده است ولی فعالیت اجتماعی نقشبندیه بیشتر از بقیه است.
وی با اشاره به اینکه مساجد بزرگ فقط در شهر دوشنبه نیستند و در همه شهرها مسجد می‌سازند، گفت: ایران، ترکیه و تا حدی عربستان از جمله کشورهایی بودند که از لحاظ فرهنگی دوست داشتند حضور فعالی در آنجا داشته باشند و برای ایران زمینه بیشتر فراهم است و مردم تاجیکستان علاقه‌مند هستند نسبت ایران در آنجا فعالیت داشته باشد. اما عربستان در تلاش است که مردم را به سمت وهابیت بکشاند.
ایران در تاجیکستان به دنبال احیای میراث عرفان اسلامی و اخلاق اسلامی است
وی با بیان اینکه واژه جمهوری اسلامی برای مردم تاجیکستان مقدس است، گفت: ما نباید در تاجیکستان به دنبال دخالت فرهنگی و ترویج تشیع باشیم که این کار غلطی است.
زاهدی تصریح کرد: ایران تداوم کننده یک فرهنگ مشترک است و این مهم برای آنها علاقه‌مندی ایجاد می‌کند، اگر بر روی اشتراکات، احیای تمدن اسلامی، احیای میراث عرفان اسلامی و اخلاق اسلامی کار کنیم به نتیجه می‌رسیم و با برادری می‌توان در کنار هم به فعالیت پرداخت.
ساده زیستی و صداقت ویژگی مهم مردم تاجیکستان است
کارشناس خاورمیانه به سبک زندگی مردم اشاره کرد و گفت: مردم تاجیکستان افرادی زحمت کش و ۷۰ درصد روستا نشین هستند، شغل‌های مختلفی وجود دارد اما بیشتر مردم کشاورز هستند.
وی ساده زیستی، راستگوئی، اهل شعر و علاقه مند به ادبیات فارسی را از ویژگی مهم مردم تاجیکستان خواند و گفت: در آنجا شاهد نظم در رانندگی هستیم و مردم حدود دو سال طول می‌کشد تا گواهینامه رانندگی را دریافت کنند و آرامش در رانندگی افراد نمایان است.