خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: محمدجواد گودینی، استاد حوزه و دانشگاه، پژوهشگر تاریخ اسلام در تازه‌ترین یادداشت خود که برای انتشار در اختیار خبرگزاری مهر قرار گرفته، به اندیشه‌های مالک بن نبی، اندیشمند برجسته جهان اسلام پرداخته است.
گودینی نویسنده کتاب‌هایی چون «صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه»، «تاملی بر زندگانی ابوالاسود دؤلی و شرح گزیده‌ی اشعارش»، «بررسی تحلیلی صلح امام حسن (ع) و آغاز خلافت اموی»، «چهل حدیث در ستایش حسن خلق»، «تحولات سیاسی عصر امامت حضرت سجاد (ع)»، «درآمدی بر زندگانی و سروده‌های صاحب بن عباد»، «بررسی و تحلیل زندگی سید حمیری و گزیده اشعارش»، «بررسی، شرح و تحلیل قصیده فرزدق در ستایش امام سجاد (ع)»، «تاملی بر زندگانی و سخنان امام حسن عسگری (ع)»، «چهل حدیث در فضایل حضرت فاطمه زهرا (س)»، «واکاوی زندگانی و سخنان عمربن‌عبدالعزیز» و… است.
درباره مالک بن نبی که ارتباط خوبی هم با برخی از اندیشمندان ایرانی از جمله امام موسی صدر داشت، کمتر منابعی به فارسی منتشر شده است.
مشروح متن یادداشت گودینی درباره این‌اندیشمند جهان اسلام در ادامه می‌آید:
مالک بن نبی از صاحب نظران و اندیشمندان نامور الجزایری است که نظرات نابی پیرامون تمدن، فرهنگ، قابلیت دین اسلام و آموزه‌های آن در فرهنگ سازی و هدایت فرهنگی بشر و … را ارائه کرده است.
مالک به سال ۱۹۰۵ میلادی از پدر و مادری تهیدست در شهر قسنطینه زاده شد. پدرش کارمند ساده و مادرش نیز به شغل خیاطی مشغول بود تا از سختی‌های اقتصادی زندگی بکاهد. مالک در کودکی به آموختن قرآن و… پرداخت و پس از تحصیل در دوره دبیرستان، به پاریس رفت و در رشته مهندسی برق به تحصیل ادامه داد و به سال ۱۹۳۵ به عنوان مهندس برق فارغ التحصیل شد.
وی که در دوران استعمار فرانسه بر سرزمین مادری‌اش الجزایر، می‌زیست و از نزدیک شاهد سختی‌های ملت‌های مستعمره بود، نسبت به کشورهای تحت استعمار حساسیت بالایی از خود نشان داد و بر این باور بود مشکل جهان سوم بیش از هر چیز دیگر مشکلی برگرفته از اندیشه و فرهنگ است و کتاب مشهور خود با عنوان «مشکلات الحضارة «(مشکلات تمدن) را تالیف کرد. مالک اگر چه در رشته مهندسی برق تحصیل کرد اما توجه‌اش به امور اجتماعی و تمدنی (به ویژه در قاره آفریقای سده بیستم و بحران استعمار در قاره سیاه) جلب شد و در این خصوص به پژوهش پرداخت.
در پاریس کتاب‌های خود را به زبان فرانسه به چاپ رساند و در ادامه و هنگام بازگشت وی به الجزایر با کمک دوستان و نزدیکانش به زبان عربی برگردان کرد. کتاب‌هایی همچون: الظاهره القرآنیه (پدیده قرآنی)، لبیک، شروط النهضة، وجهة العالم الاسلامی (دیدگاه جهان اسلام)، الفکرة الافریقیة الآسیویة و...
وی در سال ۱۹۵۶ به قاهره آمد و با دانشجویان بسیاری مرتبط شد و با کمک آنان نوشته‌های خود را به زبان عربی برگردان و منتشر کرد. در سال ۱۹۶۳ به سرزمینش الجزایر بازگشت و این نوشته‌ها را در کشورش به چاپ رساند: مشکلة الافکار فی العالم الاسلامی (مشکلات اندیشه‌ها در جهان اسلام)، المسلم فی عالم الاقتصاد (مسلمان در جهان اقتصاد) و...
او که برای مدتی به مسئولیت آموزش عالی دست یافته بود، در سال ۱۹۶۷ از این سمت استعفا و خود را وقف کارهای علمی و فکری کرد و در سال ۱۹۷۳ نیز در الجزائی چشم از جهان فروبست. (مالک بن نبی بین الرشاد و التیه، ص ۱۰- ۷؛ مالک بن نبی اندیشمند مصلح، ص ۷- ۶)
مالک که وضعیت ناگوار مسلمانان (به ویژه در قاره آفریقا) او را آزار می‌داد و در کشورش نیز استعمار فرانسه بیش از ۱۰۰ سال حضور داشت، کوشید زندگی‌اش را وقف اصلاح جامعه ساخته و در زمینه تخصصی‌اش فعالیت نکند. او گفت: کشورم به وجود من به عنوان یک اندیشمند بیش از یک مهندس نیاز دارد. به باور مالک بن نبی، اسلام این توان را دارد نقش انسان درباره انسان را بازتعریف کند. اسلام در قامت یک کتاب به جهان بشریت عرضه نشده بلکه یک واقعیت اجتماعی است که در ساخت سرنوشت بشری تاثیر گذار است. (مالک بن نبی اندیشمند مصلح، ص ۱۹).
تلاش‌های مالک بن نبی بر پایه ساخت اندیشه اسلامی و اصلاح فکر در جهان اسلام بود و در نوشته‌های خود به مشکلات فرهنگی و تمدنی پرداخت. او از پژوهشگرانی است که در تلاش بود عناصر مهم برای دستیابی به اصلاح را یافته و مشکلات مسلمانان را بر اساس روانشناسی، جامعه شناسی و تاریخ جست‌وجو کند.
وی به کشورهای عربی مختلفی همچون سوریه و لبنان سفر کرد و در کنفرانس‌ها و سمینارها مشارکت می‌جست و اندیشه‌های خویش را منتشر می‌کرد. مالک که دغدغه فرهنگ و تمدن تمام اندیشه‌هایش را تحت الشعاع قرار داده بود، کوشید مهمترین امور جهان سوم و مشکلات آن را مورد بررسی و کنکاش قرار دهد. اندیشه‌های وی در آثار علمی که از وی برجای مانده، تبلور یافته است. نوشته‌هایی همچون: الظاهرة القرآنیة، شروط النهضة، وجهة العالم الاسلامی، مشکلة الثقافة، الصراع الفکری فی البلاد المستعمرة، حدیث فی البناء الجدید، تأملات، فی مهب المعرکة، القضایا الکبری، انتاج المستشرقین، الاسلام و الدموقراطیة، معنی المرحلة، مشکلة الافکار فی العالم الاسلامی، بین الرشاد و التیه، من أجل التغییر، میلاد مجتمع و...
برخی از این نوشته‌ها، مجموعه سخنرانی‌های مالک است که در محافل علمی و آکادمیک ایراد کرد و بعداً در قالب کتاب به چاپ رسید.
وی در کتاب «الظاهرة القرآنیة» از مشکلات فرهنگی در سرزمین‌های اسلامی شِکوه کرده و چنین می‌نویسد: «سزاوار است دریابیم تحول فرهنگی در جهان اسلام از مرحله خطرناکی عبور و نهضت اسلامی، اندیشه‌ها و جهتگیری‌های هنری خود را از اندیشه غرب دریافت می‌کند؛ به ویژه از طریق مصر… جوانان مسلمان در برخی از سرزمین‌های اسلامی خود را مجبور می‌بینند تا به منابع بیگانگان (غربی‌ها) مراجعه کنند.» (الظاهرة القرآنیة، ص ۵۵- ۵۴).
به باور مالک، فرهیخته مسلمان باید خود را ملزم کند تا به امور گوناگون از زاویه انسانی و افق گسترده و بلند انسانی بنگرد تا نقش خود و نقش فرهنگش را در این چارچوب جهانی دریافته و درک کند. این تغییر تنها در چارچوب مادی خلاصه نمی‌شود؛ بلکه ابتدا در اندیشه شکل می‌یابد و دوم بر پایه شروط اخلاقی استوار است و یک سری امور اخلاقی آن را همراهی می‌کند. (مشکلة الثقافة، ص ۱۱۶).
مالک بن نبی که از دریچه فرهنگ و تمدن به متون دینی می‌نگرد و به این بُعد از ابعاد انسان توجه فراوانی مبذول می‌کند، رسالت و وظیفه مسلمان را نجات خود و دیگران دانسته و با نگاهی به وضعیت مسلمانان در سرزمین‌های اسلامی چنین می‌گوید: «حقیقت مسلمان عبارت است از: کرامت او، اخلاق و شرافت او و عزتش… اما وضع کنونی مسلمانان چگونه است؟ مسلمان گرفتار فقر، جهل و… است.» (دور المسلم و رسالته، ص ۴۸).
او که عمری را با دغدغه فرهنگ و کوشش برای گسترش اصلاح در جوامع اسلامی سپری کرد، یکی از رسالت‌های مسلمانان را تلاش برای رهایی از جهل و بی سوادی در جوامع اسلامی دانسته و به جوانان چنین می‌گوید:
«این سفارش من به شما برادرانم و دانشجویان محترم است و از خدا می‌خواهم رسالت مسلمان در این سده بیستم محقق شود؛ با کمک جوانان از مصر، لیبی، الجزایر و همه سرزمین‌ها و ممالک اسلامی تا از مشکلات کنونی رهایی یافته و به ساحل نجات برسد.» (همان، ص ۶۲)
مالک بن نبی متفکری ارجمند و دغدغه‌مند بوده که بیشتر مطالعاتش به امور فرهنگی و تمدنی اختصاص یافت و کوشید روحیه اصلاح، بیدارگری و بازگشت به خویشتن را در میان اندیشمندان جهان اسلام بیدار کند تا مسلمانان و به ویژه جوانان و دانش پژوهان مسلمان، به خود آمده و برای رهایی از معضلات فکری و فرهنگی که بر جهان اسلام فرود آمده و بخشی از آن رهیافت استعمار غربی است، غلبه کرده و با نگاهی نوین به جهان نگریسته و جامعه را از مشکلات فرهنگی و تمدنی رهایی دهند.
فهرست منابع
۱- سحمرانی، أسعد، مالک بن نبی اندیشمند مصلح، ترجمه: صادق آییه وند، نشر فرهنگ اسلامی ۱۳۶۹
۲- مالک بن نبی، بین الرشاد و التیه، دمشق، دار الفکر ۲۰۰۶
۳- مالک بن نبی، دور المسلم و رسالته، دمشق، دار الفکر ۲۰۰۲
۴- مالک بن نبی، الظاهرة القرآنیة، بیروت، دار الفکر المعاصر ۲۰۰۰
۵- مالک بن نبی، مشکلة الثقافة، دمشق، دار الفکر ۲۰۰۰