خبرگزاری مهر – گروه هنر – علیرضا سعیدی: کارکرد تیتراژ چیزی شبیه به جلد کتاب است که طراحش تلاش می‌کند با انتخاب عناصر، فرم‌ها و چینش‌ها با کمک گرافیک و موسیقی مخاطبان یک اثر را در جریان موضوع قرار دهد. شرایطی که گاهی بسیار نکته‌سنج، اندیشمندانه و حساب شده پیش روی مخاطبان قرار می‌دهد و گاهی هم به قدری سردستانه و از روی ادای یک تکلیف اجباری ساخته می‌شود که بیننده را از اساس با یک اثر تصویری دور می‌کند.
آنچه بهانه‌ای شد تا بار دیگر رجعتی به کلیدواژه «تیتراژ» داشته باشیم، مروری‌بر ماندگارترین و خاطره‌سازترین موسیقی‌های مربوط به برخی برنامه‌ها و آثار سینمایی و تلویزیونی است که برای بسیاری از مخاطبان دربرگیرنده خاطرات تلخ و شیرینی است و رجوع دوباره به آنها برای ما در هر شرایطی می‌تواند یک دنیا خاطره به همراه داشته باشد. خاطره‌بازی که پس از آغاز و انتشار آن در نوروز ۱۴۰۰ استقبال مخاطبان، ما را بر آن داشت در قالب یک خاطره‌بازی هفتگی در روزهای جمعه هر هفته، روح و ذهنمان را به آن بسپاریم و از معبر آن به سال‌هایی که حالمان بهتر از این روزهای پردردسر بود، برویم.
«خاطره‌بازی با تیتراژهای ماندگار» عنوان سلسله گزارشی آرشیوی با همین رویکرد است که به‌صورت هفتگی می‌توانید در گروه هنر خبرگزاری مهر آن را دنبال کنید.
در سی و نهمین شماره از این روایت رسانه‌ای به سراغ موسیقی تیتراژ مجموعه تلویزیونی «مسافری از هند» به کارگردانی قاسم جعفری، آهنگسازی محمد مهدی گورنگی و خوانندگی مهرداد هویدا رفتیم که به سال ۱۳۸۱ از شبکه سوم سیما پیش روی مخاطبان قرار گرفت و به دلیل ساختارشکنی‌هایی که طی آن سال‌ها در کارهای قاسم جعفری دیده می‌شد، توانست با استقبال بسیار خوب بینندگان مواجه شود. سریالی که موسیقی متن و تیتراژش به یقین یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های معرفی هرچه بهترش بوده و همچنان جزو خط‌شکنان سریال‌های سیما در حوزه مخاطب و داستان پردازی محسوب می‌شود.
این ویژگی بعد از ساخت این مجموعه در کمتر سریالی تجربه شد و علیرغم تمام کم و کاستی‌هایی که داشت، هم توانست در زمره سریال‌های ساختارشکن سیما باشد و هم معرف تعداد زیادی از بازیگران سریال به جریان حرفه‌ای بازیگری لقب گیرد. کما اینکه در دورانی که نظرسنجی‌ها و آمارها بیشتر از این سال‌ها مورد توجه و دقت بود، سریال «مسافری از هند» به عنوان یکی از پربیننده‌ترین سریال‌های تلویزیون بعد از پیروزی انقلاب اسلامی معرفی شد.
سریال «مسافری از هند» مجموعه تلویزیونی بود که سال ۱۳۸۱ به کارگردانی قاسم جعفری و تهیه کنندگی صدیقه صحت از شبکه سوم سیما روی آنتن رفت. این مجموعه روایت بخشی از زندگی شخصیتی به نام رامین نادری است که برای درس خواندن به هندوستان می‌رود. او که قرار است با دختر دایی خود پروانه ازدواج کند، با دختری هندی به نام سیتا آشنا و او را برای ازدواج به ایران می‌آورد، اما ورود سیتا به ایران مشکلاتی را به وجود می‌آورد که همه این اتفاقات سرمنشا اتفاقات تازه‌تری است.
شیلا خداداد در نقش سیتا، سروش گودرزی در نقش رامین، حمید گودرزی در نقش فرزاد، نسرین مقانلو در نقش سیمین، شیرین بینا در نقش فروغ، الهام حمیدی در نقش پروانه، عنایت شفیعی در نقش دایی جلال، مجید مشیری در نقش منصور، ایرج نوذری در نقش عموی سیتا، بهنوش طباطبایی، فرزاد حسنی در نقش آرش، علیرام نورایی در نقش وکیل شرکت، علی جاویدفر در نقش شریک سابق منصور، زهره فکور صبور در نقش دوست سیتا، کامران فیوضات در نقش آبدارچی شرکت، حسن اسدی در نقش شوهر دوست سیتا، توران قادری در نقش عمه حوری، فلور نظری در نقش زن عموی سیتا، سیامک قاسمی در نقش افسر تحقیق، داریوش سلیمی در نقش محافظ عموی سیتا، شبنم معززی در نقش دوست سیمین، فرحناز منافی ظاهر در نقش مادر سیتا از جمله هنرمندانی بودند که در این سریال حضور داشتند.
اما همان گونه که اشاره شد، موسیقی تیتراژ سریال «مسافری از هند» شناسنامه اصلی معرفی مجموعه‌ای است که در دوران پخش، علاوه بر داستان پردازی جسورانه و کمتر تجربه شده‌ای که محتوای سریال داشت، دست به حرکت جدیدی در عرصه تیتراژها زد که تا آن زمان آنچنان که باید مورد توجه قرار نمی‌گرفت و این محمد مهدی گورنگی بود که با توجه به پیشینه موسیقایی‌اش در حوزه‌های دانشگاهی، تجربه‌های مختلف و پژوهش‌هایی که در حوزه موسیقی اقوام و موسیقی ملل داشته، تلاش کرد تا هم تراز با داستان و محتوای سریال موسیقی را به مخاطب معرفی کند که تجلی آن در تیتراژ ابتدایی سریال نمود پیدا کرد، آن هنگام که دکلمه شیلا خدادادِ جوان روی شعری از مرحوم افشین یداللهی و خوانندگی مهرداد هویدا اثری را پیش روی مخاطبان قرار داد که در قالب یک اثر در ژانر موسیقی پاپ و تمرکز روی موسیقی هندوستان تیتراژی کاملاً متفاوت و جذاب از آب درآمد.
تیتراژی که بعدها حتی سوژه بسیاری از آثار نوشتاری و تصویری دیگر در قالب طنز هم شد و نشان داد که موسیقی تیتراژ یک مجموعه ملودرام چگونه می‌تواند با اندکی بدعت، خلاقیت و توجه به موضوع تلفیق توسط اهنگساز کاربلدی چون محمد مهدی گورنگی این چنین در جان و دل مخاطب رسوخ کند و ملودی اش را تبدیل به یکی ماندگارترین آثار موسیقایی تلویزیون کند.
این محبوبیت تا آنجا ادامه پیدا کرد، که دست‌اندرکاران تولید موسیقی سریال هم تصمیم گرفتند تا در سال ۱۳۸۲ آن زمان که شرکت «ُسروش» به عنوان ناشر رسمی وابسته به سازمان صدا و سیما یکی از معتبرترین، بهترین و جریان ساز ترین ناشران ایران در حوزه‌های مختلف ادبی و موسیقایی بود، اقدام به انتشار آلبوم موسیقی متن سریال «مسافری از هند» کنند.
در این آلبوم محمد مهدی گورنگی آهنگساز، نوازنده پیانو و سازهای الکترونیک، نرگس طرفی نژاد دستیار آهنگساز، افشین یداللهی شاعر، مهرداد هویدا خواننده ترانه هندی، علیرضا بلوری خواننده ترانه فارسی، شیلا خداداد دکلمه ترانه، فریبا اسدی هم خوان، ایرج نوذری ترجمه ترانه به هندی، همایون رحیمیان نوازنده ویولن، شهریار فریوسفی نوازنده سی تار، ناصر رحیمی نوازنده فلوت، کریم قربانی نوازنده ویولنسل، آرش احمدی نوازنده گیتار گروه اجرایی را تشکیل می‌دادند.
محمد مهدی گورنگی سال ۱۳۸۵ بود که طی گفتگوی تفصیلی که با خبرگزاری مهر داشت، درباره موسیقی متن و سبک انتخاب خود در حوزه‌های سینما و تلویزیون گفته بود: «من بیشتر از ویژگی‌های خود تصاویر الهام می‌گیرم و سازهایم را بر اساس تصاویر انتخاب می‌کنم و یا به عبارتی رنگ موسیقایی را با رنگ تصویر تطبیق می‌دهم. اغلب مجبور هستم بر اساس محدودیت‌های مادی از موسیقی الکترونیک و سمپل ها نیز در کنار سازهای کوستیک (استفاده از سازها توسط نوازنده) بهره ببرم. اما چنانچه محدودیتی از لحاظ مالی وجود نداشته باشد، ترجیح می‌دهم بیشتر از موسیقی آکوستیک استفاده کنم مگر اینکه رنگ خاصی از تصویر را دریافت کنم که با هیچیک از سازهای آکوستیک بتوان آن را بیان کرد. در آن صورت به میل خود به سراغ موسیقی الکترونیک رفته و از میان سمپل ها صدایی را که متناسب با آن تصویر است پیدا می‌کنم.
گورنگی چگونگی تعامل آهنگساز و کارگردان را این گونه بیان کرده بود که: برخی از کارگردانان اطلاعات خوبی در مورد موسیقی دارند. این اطلاعات لزوماً نمی‌بایست تخصصی باشد بلکه همان‌قدر که کارگردان بداند از موسیقی چه می‌خواهد، کافی است. به هر حال در هر زمینه از فیلم یا سریال کارگردان به دلیل داشتن اشراف کامل بر کار، حرف اول را می‌زند و در مورد موسیقی هم همین طور است. اما جزئی از کارگردانان نیز هستند که قادر نیستند آنچه را که از موسیقی می‌خواهند بازگو کنند. آهنگساز شاید مجبور باشد چندین مسیر را طی کند تا در نهایت به هدف کارگردان دست یابد. در این میانه برخی از کارگردانان نیز هستند که کار موسیقی را به تمامی به آهنگساز می‌سپارند که البته تعداد آنان بسیار اندک است.
وی در یکی دیگر از مصاحبه‌هایش در پاسخ به پرسشی مبنی بر حضور مافیای تیتراژ که طی این سال‌ها به شکل عجیب و غریبی در میان تعدادی تهیه کنندگان موسیقی و سریال رواج یافته توضیح داد: به عقیده من استفاده از ترانه و خواننده در فیلم‌ها و سریال‌ها به خودی خود بد نیست و گاه می‌تواند بسیار تأثیرگذار باشد. اگر آگاهانه از ترانه استفاده شود می‌تواند اثر بسیار مطلوبی بر مخاطب داشته و مکمل داستان باشد. اما مشکل جایی آغاز می‌شود که هدف اصلی ترانه فیلم که باید با موضوع و کلیت اثر مطابقت داشته باشد، فراموش می‌شود. برخی تهیه‌کنندگان بدون در نظر گرفتن داستان، فضای فیلم و موسیقی متن ترانه‌ای سفارش می‌دهند یا گورنگی: برخی تهیه‌کنندگان بدون در نظر گرفتن داستان، فضای فیلم و موسیقی متن ترانه‌ای سفارش می‌دهند یا حتی از آلبوم‌های برخی خوانندگان آهنگی انتخاب می‌کنند، صرفاً برای اینکه فیلم یا سریال ترانه داشته باشد حتی از آلبوم‌های برخی خوانندگان آهنگی انتخاب می‌کنند، صرفاً برای اینکه فیلم یا سریال ترانه داشته باشد! آن وقت است که بسیاری از این ترانه‌ها، وصله‌ای ناهمگون می‌شوند. […] متأسفانه حقیقت دارد که در برخی موارد پول‌هایی رد و بدل می‌شود که خواننده‌ای بخواند… به هر قیمتی هم بخواند. گاه برخی بد اخلاقی‌ها مشاهده می‌شود که شایسته نام و منزلت هنر نیست… سریالی در شرف پخش و یا حتی در حال پخش است، آهنگساز سریال ترانه‌اش را هم ساخته، به یکباره هنرمندی! پیدا می‌شود و با واسطه‌هایی به هر طریقی که شده اصرار می‌کند که آهنگی از آلبوم جدیدش جایگزین ترانه سریال شود! این بداخلاقی‌ها اسفبار است. امیدوارم ادب مرد به ز دولت اوست را همه در پیش گیریم و برخی از بی‌ادبی‌ها و بی‌اخلاقی‌ها رها شوند… من به تدبیر و امید و اصلاح خوش‌بینم و امیدوارم هرچه زودتر درهایی که هنوز بسته‌اند نیز گشوده شوند و فرهنگ و هنر ایران از آفات بی‌ادبان و بدخواهان مصون بماند.
مهرداد هویدا خواننده موسیقی تیتراژ سریال «مسافری از هند» هم چند پیش در گفتگویی تفصیلی با خبرگزاری هنر آنلاین درباره نحوه همکاری خود با این سریال گفته بود: اجرای تیتراژ «مسافری از هند» در آخرین ساعت‌های بستن پروژه به من پیشنهاد شد. «مسافری از هند» سریالی بود که همه از پرمخاطب بودن آن اطمینان داشتند. خواننده‌های زیادی می‌خواستند تیتراژ آن سریال را بخوانند منتها چون روند موسیقی‌اش غیر متعارف بود، همه کنار می‌کشیدند. چند روز مانده به پخش سریال با من تماس گرفتند و یک قرار کاری گذاشتند. اول شعر زنده‌یاد افشین یداللهی را به من دادند که بسیار شعر پخته و فوق‌العاده‌ای بود. من قبلاً هم موسیقی هندی کار کرده بودم و با آن جنس از موسیقی آشنایی داشتم. همان‌جا یک اتود زدم و آقای محمدمهدی گورنگی (آهنگساز) گفت این خودش است. ما روز دوشنبه برای ضبط اثر به استودیو رفتیم و اثر من چهارشنبه به عنوان تیتراژ سریال پخش شد.
وی درباره استقبال مخاطبان از این اثر نیز توضیح داد: من به کارم اطمینان داشتم وگرنه آن را نمی‌خواندم. من وقتی آن اثر را خواندم، گفتم خیلی هیت می‌شود و مورد اقبال مردم قرار می‌گیرد چون می‌دانستم چه شعر و ملودی خوبی دارد. البته «مسافری از هند» خیلی سریال خوبی بود و این تأثیر زیادی بر روی هیت شدن موسیقی تیتراژ سریال گذاشت. به هر حال بازخورد تیتراژ سریال «مسافری از هند» خیلی خوب بود. آن سریال یکی از مهرداد هویدا: من به کارم اطمینان داشتم وگرنه آن را نمی‌خواندم. من وقتی آن اثر را خواندم، گفتم خیلی هیت می‌شود و مورد اقبال مردم قرار می‌گیرد چون می‌دانستم چه شعر و ملودی خوبی دارد پر مخاطب‌ترین سریال‌های تلویزیون بود. در آن مجموعه همه با هم جور بودند و موسیقی هم جای خیلی خوبی نشسته بود. به همین خاطر بازتاب فوق‌العاده‌ای داشت منتها باز هم می‌گویم که مردم هنوز اصل کار من را نشنیده‌اند. اصل کار من با تیتراژهایی که شنیده‌اند خیلی فرق دارد.
هویدا که سال‌های زیادی است در موسیقی فعالیت می‌کند در بخش دیگری از این گفتگو بود که درباره شکل گیری تیتراژ سریال مسافری از هند اظهار کرد: من هم مانند بیشتر موزیسین‌ها از کودکی به موسیقی علاقه‌مند بودم و از نوجوانی موسیقی برایم جدی شد. از یک زمان به بعد، به موسیقی شبه‌قاره هند علاقه‌مند شدم و برآیند شعر و موسیقی را در افغانستان پیدا کردم. سفرهای زیادی در مسیر «راه ابریشم» داشتم و فعالیتم را بر این نوع موسیقی متمرکز کردم. تیتراژ «مسافری از هند» هم به همین خاطر به من پیشنهاد شد. البته همان گونه که گفتم قبلاً چندین اتود برای این تیتراژ زده شده بود و تازه در دقیقه نود با من تماس گرفتند. دوشنبه در استودیو پاپ ضبط کردیم و چهارشنبه روی آنتن رفت. مهدی کورنگی (در مقام آهنگساز) و به خصوص افشین یداللهی (شاعر این ترانه) هم در این همکاری تأثیر بسزایی داشتند؛ چرا که جانِ شعر مطابق با افکارم بود. موسیقیِ من، بسیار متفاوت از «مسافری از هند» بود؛ اما پس از آن، تمام پیشنهادها مشابه با همان قطعه بود.
این خواننده در پاسخ به سوال دیگری مبنی بر اینکه چرا بعد از محبوبیت در این سریال به تیتراژخوانی ادامه ندادید؟ گفت: موسیقی برای من هیچ‌وقت اسباب درآمد نبوده و نیست. این حرف در واقع یک حس کاملاً درونی و یک باور است. حتی همین حالا که درآمدم از راه موسیقی و تدریس است، چنین حسی نسبت به آن ندارم. بنابراین نمی‌توانم خودم را تکرار کنم که پول بیشتری به دست بیاورم. موسیقی برای من دغدغه است و دچارش هستم. دوست دارم مثل یک طراح باشم که هر چند وقت یک‌بار، لباسی طراحی می‌کند که شباهتی به قبلی ندارد. نه اینکه از تجربیات قبلی فاصله بگیرم، بلکه دوست دارم چیزی به آنها اضافه کنم و به قول معروف طرحی نو در اندازم. اگر پیشنهاد متفاوتی به من می‌شد قطعاً آن را قبول می‌کردم. اما همه شبیه هم بودند. حتی یک‌بار هم قبول کردم و برای سریال «دست بالای دست بسیار است» تیتراژ خواندم که باز هم تکراری بود. هنوز هم آن قطعه که «سبزه به ناز می‌آید» نام داشت، در رادیو پخش می‌شود اما برایم تکرار بود. حتی احساس خوبی هم نداشتم. نکته دیگر اینکه من ماکت کار را خواندم و برایشان توضیح هم دادم. اما همان ماکت را با آکوردگذاری اشتباه پخش کردند. پس از آن هم با من تماس گرفتند و خیلی تشکر کردند.
به هر ترتیب قصه تولید تیتراژهای ماندگار سریال‌ها، دربرگیرنده ابعاد مختلفی است که هم به لحاظ موسیقایی و هم به لحاظ وجوه اجتماعی می‌توانیم روی آنها تمرکز و تحلیل بیشتری داشته باشیم، شرایطی که قطعاً می‌تواند در یک فضای تخصصی مورد آسیب شناسی و تطبیق قرار گرفته و موجب ارتقای سطح کیفی آثار موسیقایی تولید شده در این حوزه باشد. چارچوبی مهم که متأسفانه طی سال‌های اخیر به دلیل ظهور و بروز برخی از کاسب کاری‌ها و نگاه اقتصادی سوداگران دست خوش تغییرات و نوساناتی شده که به شدت روی حوزه کیفیت تأثیر داشته و می‌بایست نظارت بیشتر و دقیقی تری روی آن صورت پذیرد.