خبرگزاری مهر- گروه حوزه و دانشگاه- عصمت علی آبادی: پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، به منظور گسترش فرهنگ «پژوهش» در جامعه و ارج نهادن به مقام شامخ «پژوهشگران»، ۲۵ آذر از سوی «شورای فرهنگ عمومی» کشور به نام «روز پژوهش» نامگذاری شد. وزارت «علوم، تحقیقات و فناوری» نیز از سال ۱۳۷۹ چهارمین هفته آذر ماه را به نام هفته پژوهش نامگذاری کرد.
علت نامگذاری چنین روزی این است که در این روز، مردم با اهمیت پژوهش، نقش، جایگاه و تأثیر آن در اداره سازمان‌ها، اداره کشور و جامعه و بهبود وضع زندگی شهروندان آشنایی بیشتری پیدا کنند و از زاویه‌ای دیگر در جریان کارکرد مؤسسات، سازمان‌ها و مجموعه‌هایی که ماهیت وظایفشان، پژوهشی است قرار گیرند. این روز هم چنین فرصتی است تا مردم و دوستداران علم و پژوهش با یکدیگر به تعامل بپردازند و مردم بیشتر در جریان فعالیت‌های پژوهشی انجام شده در بخش‌های گوناگون کشور قرار گیرند.
حجت‌الاسلام والمسلمین نجف لک‌زایی رئیس در گفتگو با خبرنگار مهر، درباره آسیب‌های پژوهشی موجود، اظهار داشت: پاسخ دقیق و تفصیلی به این مساله نیازمند انجام تحقیقات متنوعی در این حوزه است. اما اجمالا به نظر می‌رسد مهمترین آسیب پژوهش و به طور کلی مهمترین آسیب نهاد علم در ایران ضعف حکمرانی علم در این کشور است. اگر حکمرانی علم به معنای زنجیره راهبری علم از مبدا تا مقصد با حمایت قدرت حاکمیت در نظر گرفته شود، می‌توان گفت در ایران چنین زنجیره‌ای وجود ندارد یا حداقل می‌توان گفت حکمرانی علم در ایران پاره پاره و به صورت جزیره‌ای است.
رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: وزارت علوم، آموزش و پرورش، وزارت بهداشت و درمان و حوزه‌های علمیه قم، خراسان و اصفهان هر کدام یک مجموعه علمی مجزا هستند. شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز به عنوان نهادی که انتظار می‌رفت مرجع حکمرانی علم در کشور باشد هنوز نتوانسته این نقش را به خوبی ایفا کند. همینطور کمیسیون آموزش و تحقیقات در مجلس شورای اسلامی و معاونت علمی ریاست جمهوری و بسیاری دستگاه‌های دیگر در کشور وجود دارند که هر کدام وظایفی نسبت به پدیده حکمرانی علم دارند اما آن چیزی که امروز وجود دارد این است که هر کدام از این مجموعه‌ها برنامه‌ای برای خود دارد و بر اساس آن برنامه به مسیر خود ادامه می‌دهد.
معاون پژوهش دفتر تبلیغات اسلامی افزود: این وضعیت در پژوهشگاه‌ها و دانشگاه‌ها دشوارتر نیز می‌شود، به این دلیل که ارتباط میان نهادهای مصرف کننده علم با نهادهای تولید کننده علم بسیار ضعیف است. بسیاری از محصولات پژوهشی که در پژوهشگاه‌های ایران تولید می‌شود علی رغم مسئله محور بودن مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
وی در ادامه گفت: از جمله این پژوهش‌ها، پژوهش‌های مسئله محور و مأموریت محوری است که پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم انجام می‌دهد. تأمین مالی و پشتیبانی منابع مالی این پژوهش‌ها نیز از همین جهت صورت می‌گیرد. مسائلی که به این پژوهشگاه محول می‌شود نوعاً مسائلی است که در کشور مورد ابتلاء و احتیاج است. اما با این حال معمولاً در خط مصرف با مشکل مواجه می‌شود. محصول تولید می‌شود اما هیچ ضمانت اجرایی برای استفاده دستگاه‌های مربوطه از این محصولات پژوهشی وجود ندارد. این آسیب ناشی از نبود حکمرانی علم در صنعت، جامعه، وزارتخانه‌ها و نهادهای فراوانی است که در پروژه‌ها، تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات خود ملزم به استفاده از پیوست پژوهشی نیستند.
گله‌های رهبر انقلاب به شورای عالی انقلاب فرهنگی
لک زایی راه حل رفع این ضعف و مشکل اشاره و تصریح کرد: راه حل، حکمرانی علم در کشور است. حکمرانی علم باید جدی گرفته شود. در اصل نهاد شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز به همین منظور ایجاد شده است. اما تا کنون این اتفاق نیفتاده و همواره گله‌هایی در این خصوص از جانب مقام معظم رهبری متوجه این دستگاه شده است.
رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با تاکید بر اینکه طرح‌های پژوهشی باید ابتدا نیاز سنجی شود، بیان داشت: از آنجایی که حکمرانی به زنجیره مسائل مربوط به هر حوزه از مبدا تا مقصد می‌پردازد، باید بسته کاملی از امور را مورد توجه قرار دهد. برای مثال در صنعت یک نیاز واقعی مانند نیاز به تغذیه در جامعه شناسایی می‌شود. حکمرانی غذایی زنجیره‌ای از مسائل را از تولید مواد غذایی تا زمانی که به دست مصرف کننده برسد، تحت کنترل خود قرار می‌دهد. در هر مرحله نهادها و استانداردهای لازم را معین می‌کند و به این صورت چرخه تولید مواد غذایی چرخه کاملی می‌شود.
وی افزود: مثال دقیق‌تر آن مثل گندم است؛ به این صورت که ابتدا گندم در کشور تولید می‌شود، سپس میزان کسری گندم برآورد شده و از طریق واردات برطرف می‌شود، از قبل سیلوها و اداره غله ایجاد شده است، پس از آن گندمها وارد کارخانه شده و آرد می‌شود، انواع آردها بسته به نیازهای مختلف از هم جدا شده و در اختیار نانوایی‌ها و شیرینی‌پزی‌ها و کارخانجات قرار می‌گیرد و در مرحله آخر در محلات مختلف متناسب با نیاز مردم توزیع شده و به دست مصرف کننده می‌رسد.
معاون پژوهش دفتر تبلیغات اسلامی ادامه داد: چرخه علم نیز باید به همین صورت باشد، باید تمام مراحل آن تحت کنترل، نظارت و برنامه ریزی حکمرانی علمی قرار بگیرد. اما متأسفانه اینطور نیست، اتفاقی که امروز می افتد این است، دانشگاه تأسیس می‌شود و دانشجو می‌پذیرد، اما برنامه‌ای برای دانشجویان فارغ التحصیل وجود ندارد. به همین دلیل است که امروز بیکاری دانشجویان فارغ التحصیل به یک معضل در کشور تبدیل شده است.
لک زایی گفت: همچنین این آسیب در حوزه پژوهش نیز وجود دارد که پروژه‌هایی بر اساس نیازسنجی و مسئله یابی تعریف و انجام می‌شود اما وقتی که محصول این تحقیقات برای نهادهای مربوطه ارسال می‌شود غالباً واکنش مطلوبی اتفاق نمیفتد. ارتباط پژوهشگاه‌ها و نهادها باید از سر نیاز باشد که متأسفانه امروز اینطور نیست و بعضی از تولیدات پژوهشی در قفسه‌های کتابخانه‌ها و کتاب فروشی‌ها به صورت تصادفی و بدون برنامه ریزی قبلی جذب می‌شوند.
وی درباره مفهوم حکمرانی علم در امر آموزشی عنوان کرد: حکمرانی علم در امر آموزشی به این معنا است که هیچ دانشجویی در هیچ رشته‌ای تربیت نشود مگر اینکه آن رشته ناظر به تأمین یک نیاز باشد. در امر پژوهشی نیز حکمرانی به این صورت است که هیچ پژوهشی انجام نشود مگر اینکه یک سفارش دهنده داشته باشد و ناظر به تأمین یک نیاز باشد. بنابراین و با این توجه به این تعریف می‌توان گفت در کشور چرخه حکمرانی علم وجود ندارد. حکمرانی علم را باید نهادهای متولی علم در کشور به عهده بگیرند که تا کنون چنین اتفاقی نیفتاده است. اگر حکمرانی علم در کشوری به درستی انجام بشود بودجه دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها از طریق سفارش دهنده تأمین می‌شود نه از بودجه‌های دولتی که ناظر به سفارش نیست.
رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی درخصوص پژوهش‌های مساله محور بیان داشت: از زمانی که بشر زندگی خود را به عنوان یک موجود متفکر عاقل آغاز کرد، متوجه شد که مشکلات و معضلات خود در هر بخشی را تنها با تعقل، تفکر و استفاده از تجربه می‌تواند حل کند. برای مثال وقتی ویروس جدیدی مانند ویروس کرونا شیوع پیدا کرد، انسان به صورت فطری و تجربی فوراً متوجه تحقیق و پژوهش در جهت حل این معضل می‌شود؛ در عرصه‌های دیگر نیز به همین صورت است، زمانی که در عرصه خانوادگی فروپاشی نهاد خانواده بیش از حد معمول اتفاق میفتد مانند مشکلات متنابهی که در بعضی از شهرهای کشور رخ داده است، باید در این زمینه از تحقیق و پژوهش کمک گرفت. باید علت زیاد شدن طلاق و راه حل این معضل را پیدا کرد.
پژوهش و تحقیق؛ راهکاری برای نحوه ارائه سبک زندگی صحیح به نسل آینده
معاون پژوهش دفتر تبلیغات اسلامی افزود: مثال دیگر حوزه سبک زندگی است. امروز سبک زندگی نسل‌های جدید با مخاطراتی مواجه شده است، حل این مسئله و گذر از این بحران راهی جز تحقیق و پژوهش در جهت یافتن راهکار برای آن ندارد. بنابراین پژوهش مسئله محور، پژوهشی است که یک نیاز واقعی، قابل توجه، مهم، دارای اولویت و مورد ابتلای مردم را محور کار خود قرار داده و به دنبال یافتن راه حل برای آن مشکل است. به بیان دیگر پژوهش مسئله محور پژوهشی است که ناظر به مشکل موجود در جامعه، به طریق مستقیم یا غیر مستقیم متعلق به انسان و در پی یافتن راه حل معقول و به صرفه برای آن است.
وی گفت: کشور ایران در سال‌های گذشته و در گام اول انقلاب قدم‌های بسیار بلندی در عرصه تولید دانش برداشته است طوری که ایران در سال‌های اخیر رتبه پانزدهم یا شانزدهم در جهان و مقام اول در سطح منطقه در تولید علم را به خود اختصاص داده است. اما در بخش استفاده از این تولیدات علمی، تکمیل چرخه علم و حکمرانی علم با خلاهایی مواجه است.
لک زایی با استناد به کلام رهبر معظم انقلاب، توجه به علم و پژوهش را لازم و ضروری دانست و عنوان کرد: مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم هفت توصیه مهم و اساسی دارند، اولین توصیه ایشان توصیه به علم و پژوهش و توصیه دوم توجه به اخلاق و معنویت است. بر این اساس حکمرانی علمی در کشور باید مبتنی بر اخلاق و معنویت شکل بگیرد تا بتواند زمینه تحقق پنج توصیه بعدی معظم له را مبنی بر استقلال و آزادی، اقتصاد مقاومتی، مبارزه با فساد، عدالت و سیاست خارجی مبتنی بر عزت و شناخت دشمن و سبک زندگی اسلامی را فراهم کند.
رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در پایان خاطرنشان کرد: با توجه به منابع انسانی قدرتمند و کیفی که در عرصه‌های مختلف از جمله علوم انسانی اسلامی در کشور وجود دارند، ارتقا حکمرانی علمی در کشور امری بعید و دور از ذهن نیست. اخیراً نیز زمزمه‌های خوبی از نهادهای علمی کشور شنیده می‌شود. با توجه به حکم جدید و دستورات دلگرم کننده‌ای که مقام معظم رهبری به شورای عالی انقلاب فرهنگی دادند و اقدام شورای عالی انقلاب فرهنگی به برنامه ریزی و پیشبرد امور علمی کشور و با توجه به اخبار خوبی که از وزارت علوم و حوزه‌ها شنیده می‌شود، امید است وحدت و ارتقا در حکمرانی علمی در کشور محقق شود.