خبرگزاری مهر-گروه هنر-فریبرز دارایی؛ ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با سپری کردن بیش از ۴ دهه پا به قرنی تازه گذاشت؛ در این عمر سپری شده ۴۳ ساله، آثار مختلفی با موضوعاتی متنوع از دفاع مقدسی، دینی، کمدی، اجتماعی و … تولید و در سالن‌های تئاتر به صحنه رفتند. برخی از این آثار بسیار جریان ساز بودند و برخی آثار خاطره‌انگیز و پرمخاطب.
شاید خالی از لطف نباشد مروری داشته باشیم بر آثاری که طی دهه‌های ۶۰، ۷۰، ۸۰ و ۹۰ تولید و اجرا شدند، روندی که این آثار برای تمرین و تولید طی کردند، گروهی که در تولید و اجرای اثر حضور داشتند و دیدن تصاویر این اجراها اعم از عکس یا فیلم.
از این رو در گروه هنر تصمیم بر این شد که از آغاز سال ۱۴۰۰ با جمع‌آوری اطلاعات مختلف اجراهای ۴ دهه گذشته، مروری‌بر تولیدات تئاتر ایران در این بازه زمانی داشته باشیم.
در سی و ششمین گام از مرور «چهار دهه خاطرات صحنه» سراغ نمایش «ریحانه» به نویسندگی و کارگردانی سیروس همتی رفته‌ایم.
یکی از انواع تئاتر به لحاظ موضوعی تئاتر دینی است که طی سال‌های مختلف و در ایام و مناسبت‌ها که بیشتر مناسبت‌های سوگواری بوده، آثار متعددی با موضوعات دینی تولید و اجرا شده‌اند.
در میان آثار متعددی که با موضوع دینی تولید شده‌اند برخی آثار به دلیل برخورداری از کیفیت اثر و همچنین نگاهی غیر کلیشه‌ای به موضوعات مدنظر علاوه بر اینکه با استقبال مخاطبان و علاقه‌مندان به تئاتر مواجه شدند، در تاریخ ۴ دهه گذشته تئاتر ایران نیز جایگاه قابل قبولی را به خود اختصاص داده‌اند.
اما از سوی دیگر بسیاری از آثار تولید شده در حوزه تئاتر دینی نیز با نگاهی کلیشه‌ای، سطح کیفی پایین و در اغلب اوقات با نگاه آماری مدیران و مسئولان تصمیم گیرنده برای ارائه رزومه کاری، شکل گرفتند.
سیروس همتی نمایشنامه‌نویس، کارگردان و بازیگر تئاتر از جمله هنرمندانی است که همیشه دغدغه تولید اثر با موضوعات دینی و همچنین دفاع مقدس را داشته و آثار متعددی را در خصوص این موضوعات نوشته و اجرا کرده است.
یکی از ویژگی‌های آثار همتی، وجود نگاهی نو و معاصر به اتفاقات، رویدادها و شخصیت‌های مذهبی است.
«ریحانه» یکی از آثار همتی با موضوع دینی است که در سال ۹۵ و با موضوع ماجرای «فدک» و حضرت فاطمه زهرا (س) تولید و اجرا شد.
این اثر با نگاهی امروزی به یکی از مهمترین ماجراهای مذهبی اسلام می‌پردازد و داستان آن روایتگر دختری به نام ریحانه است که در پی پس گرفتن ملک به ارث رسیده‌اش است که از او گرفته شده است.
«ریحانه» با حضور الهه زحمتی، سیروس طاهری، علی سلیمانی، آرزو عصاری، شهرام مسعودی، آزیتا نوری‌وفا، علی یعقوب‌زاده و سیروس همتی در ابتدا در تماشاخانه مهر حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی به صحنه رفت و پس از استقبال مخاطبان برای بار دوم نیز در پردیس تئاتر تهران اجرا شد.
سیروس همتی درباره نگاه و دغدغه شخصی خود برای پرداختن به موضوعات دینی در تئاتر، به خبرنگار مهر گفت: اساساً یک دغدغه بزرگ در روح و روان من وجود دارد که آن پرداختن به وقایعی چون عاشورا، ماه رمضان و دهه فاطمیه است اما با نگاهی نو، مدرن و معاصر، اینکه از زوایه‌ای متفاوت به این موضوعات نگاه شود.
وی درباره شکل‌گیری نمایش «ریحانه»، یادآور شد: «ریحانه» هم مثل نمایشنامه‌های «یک شاخه گل سرخ» و «کاش می‌شد سرنوشت از سر نوشت» که پیش‌تر چاپ شده بودند، نگاهی امروزی به ماجرای فدک دارد؛ منظور باغ فدک است که به حضرت زهرا (س) رسید اما بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص)، به نوعی و به بهانه‌های مختلف این باغ را از حضرت زهرا (س) می‌گیرند.
همتی با اشاره به روند تمرین‌های نمایش «ریحانه» توضیح داد: در طول روند تمرین به این نتیجه رسیدیم ما فقط یک بانو را روی صحنه می‌بینیم که چهره‌اش را می‌پوشاند و در دادگاه‌ها و راهروها در رفت و آمد و گرفتار بوروکراسی و سیستم ناکارآمد است. در پایان نمایش نیز این بانو با یک سخنرانی بسیار تأثیرگذار از حق خود می‌گذرد. نگاه من به این قهرمان این است که دیالوگی نمی‌گوید و تماشاگر تشنه شنیدن دیالوگ‌های قهرمان اثر است. این شخصیت به نوعی نمادین از شخصیت حضرت زهرا (س) شکل گرفته است و در پایان اثر نیز با سخنرانی و خطابه‌ای بسیار تأثیرگذار که بی‌تأثیر از خطابه حضرت زهرا (س) در خطبه فدکیه نیست، توانستم نماد، شمایل و سنبلی هر چند محدود از ذهن خودم نسبت به شخصیت حضرت زهرا (س) ارائه دهم.
این نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر تأکید کرد: می‌دانیم که میزان علاقه و ارادت حضرت زهرا (س) به پیامبر (ص) بسیار زیاد بوده و نگاه من به این محبت میان پدر و دختر و اینکه بعد از رحلت پدر مدت زمان عمر دختر نیز کم می‌شود در نمایشنامه «ریحانه» توجه کردم. درباره شخصیت حضرت فاطمه زهرا (س) به ویژه ماجرای «فدک» می‌توان به موارد بسیاری اشاره کرد و سخن گفت. احساس قلبی‌ام این است که حضرت فاطمه زهرا (س) به مفهوم مطلق کلمه یک مادر نورانی است.
وی درباره اینکه چه دلایلی باعث استقبال مخاطبان از اجرای نمایش «ریحانه» شده، اظهار کرد: چند دهه است که گروه تئاتر «مانی» با نگاهی منتقدانه و نو به موضوعات مدنظر خود نگاه می‌کند و این روند نتیجه مثبتی به همراه داشته است. اگر صرفاً قضیه «فدک» را طبق آن چیزی که در کتاب‌ها گفته شده، نشان دهیم کار مهمی انجام نداده‌ایم اما وقتی فضا را به فضای حال حاضر منتقل می‌کنیم به شدت مورد استقبال قرار می‌گیرد. گواه این مدعا سالن‌های مهر حوزه هنری و پردیس تئاتر تهران بوده که نمایش «ریحانه» در آن‌ها به صحنه رفت و با استقبال مخاطبان مواجه شد.
همتی درباره وضعیت تولید تئاترهای با موضوع دینی، متذکر شد: به نظر من کلمه «دینی» یک پسوند است که نوع تئاتر را مشخص می‌کند، مثلاً می‌گوییم تئاتر جنگ، تئاتر آیینی و سنتی، تئاتر فیزیکال. دقت کنیم که در اول عنوانی به نام تئاتر در این عبارات هست. احساس قلبی من این است که در وهله اول و به طور کلی تئاتر دینی بودجه ندارد، جالب است که همه نهادها پول دارند ولی برای تئاتر دینی پولی وجود ندارد. عزیزانی که به لحاظ اعتقادی مدعی هستند تئاتر چیزی برای ما ندارد، تعزیه و تئاترهای دینی وجود دارند ولی به دلیل نبود حمایت، این‌ها هم به شدت کمرنگ شده و تأثیر خود را از دست داده‌اند.
این هنرمند تئاتر ادامه داد: اساساً نگاه سیستم مدیریت به تئاتر دینی کم شده است. ما در دوران گذشته همایش عاشورایی و جشنواره‌های دینی داشتیم، کانون تئاتر دینی نیز مانند دیگر کانون‌های تئاتری به شدت فعال بود. احساس‌ام این است تئاتر دینی فراموش شده و از یاد رفته است.
وی تصریح کرد: جامعه به جایی رسید که کلاً تئاتر دینی از جایگاه خود تنزل کرده است.
همتی درباره وجود نگاه سفارشی برای تولید آثار دینی، یادآور شد: در ابتدا این نگاه بین مدیران بهتر بود زیرا به افرادی که تجربه‌ای در زمینه تئاتر مذهبی داشتند سفارش می‌دادند و هدف برخی مدیران تولید تئاترهای مذهبی با کیفیت بود. یادم می‌آید که در آن دوره‌ها، سه ماه مانده به ماه محرم یا ماه رمضان به هنرمندان تئاتر سفارش تولید کار متناسب با این ایام را می‌دادند. این سفارش‌ها باعث می‌شد با فراغ بال و فرصت کافی به سراغ کارهای آبرومند در زمینه تئاتر دینی و مذهبی برویم.
این نمایشنامه‌نویس، بازیگر و کارگردان تئاتر در پایان سخنان خود تصریح کرد: صادقانه بگویم الان حدود ۱۰ سال است که پروند تئاتر دینی بسته شده است.