خبرگزاری مهر_ گروه جامعه؛ بناهای تاریخی باقی مانده امروز برای سرپاماندن با مشکلات زیادی روبرو هستند، از ولع ساخت و ساز سرمایه گذاران گرفته تا تغییر هویت، بزک کردن و جعل تاریخ.
اما چرا این اتفاق افتاده که وضعیت میراث فرهنگی ایران چون بیماری رو به احتضار شده و هر از گاهی سرمایه گذاری از سر لطف تصمیمی برای یک بنای تاریخی می‌گیرد و دارویی تجویز می‌کند بی آنکه حال عمومی اش را در نظر بگیرد و خواسته و ناخواسته وخامت حال آن را دوچندان می‌کند؟
نبود آموزش‌های مفهومی و شناختی دانش آموزان و حتی جامعه آکادمیک مهندسان و تحصیل کردگان، خلأ پژوهش‌های تاریخی پیش از مرمت و تدوین دستورالعمل و برنامه مرمتی، کمرنگ بودن نظارت کارشناسان میراث فرهنگی و ناآگاهی کمیته‌های فنی در اداره‌های کل میراث فرهنگی (در صورت تشکیل شدن)، فقدان تنوع کاربری برای بناهای تاریخی و تسهیلاتی که شهرداری‌ها و دولت برای نگهداری از ارزشهای معماری شهرها و روستاها به مالکان می‌دهد تا جایی که کاربری پس از احیای بنای تاریخی درنهایت به بوتیک هتل، هتل، بومگردی، رستوران و کافی شاپ ختم می‌شود و سردرگمی مالکان برای مرمت و نگهداری از بناهای تاریخی که در اختیار دارند. همه اینها مسائلی است که بناهای تاریخی امروز با آن دست به گریبان هستند.
در این باره ششمین نشست از سلسله جلسه‌های بررسی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری توسط خبرگزاری مهر به موضوع «بازسازی یا مرمت؟» اختصاص داده شده است و در یک جلسه مجازی کارشناسان حوزه میراث فرهنگی، مرمت و معماری به بررسی این موضوع پرداختند.
در این نشست علیرضا قلی نژاد پیربازاری، دکترای معماری و عضو هیأت اجرایی ایکوم ایران، علی محمد سعادتی، دکترای شهرسازی و شهردار سابق منطقه ۱۲ تهران به عنوان قلب تاریخی پایتخت، کاوه منصوری، دکترای مرمت و حفاظت و مدرس دانشگاه و محمد توحیدی، کارشناس ارشد آنالیز بناهای تاریخی حضور داشتند.
تعداد پروژه‌هایی که متناسب با شأن بنا مرمت شده اند، زیاد نیست
در این نشست مجازی علیرضا قلی نژاد پیربازاری، دکترای معماری گفت: هنگامی که از مرمت صحبت می‌کنیم راجع به اقداماتی می‌گوئیم که از جنس آئین، اعتقادات قلبی، یقین و حکمت است و هیچ اقدامی در رابطه با آثار تاریخی بدون شناسنامه ملموس یا غیرملموس امکانپذیر نیست. بنابراین مرمت باید توأم با پژوهش باشد و نسبتی است از شناسایی، مستندنگاری، آسیب شناسی و آسیب نگاری.
همه این اقدامات باید صورت گیرد تا مرمت اصولی انجام شود. به طور حتم فاعلیت مسئولیت پذیر، دانایی هم دارد و ممکن است اقدامات مرمتی توأم با پژوهش در فرآیند رفت و برگشتی، تصحیح شود. در چنین بستری می‌توان مرمت را قضاوت کرد که آیا به طور شایسته و متناسب با اهمیت و اعتبار بنا صورت گرفته یا خیر.
به عقیده قلی نژاد، مرمت با آگاهی از گذشته و نگاهی به آینده باید صورت گیرد. متأسفانه تعداد پروژه‌هایی که متناسب با شأن و منزلت بنا مرمت شده باشد، چشمگیر نیست. ما باید فرآیند مرمت را تعریف کنیم و اینکه چقدر این فرآیند جدی گرفته و اجرا می‌شود. بازسازی، نوسازی و مرمت هر سه متفاوت هستند و تعاریف مختلفی دارند.
عضو هیأت اجرایی ایکوم ایران با اشاره به اینکه مرمت، بازسازی، حفاظت، نگهداری و نوسازی هریک مقررات فنی ویژه خود را دارد، توضیح داد: تا ۲۰ سال پیش هیچ کسی به فکر احیا و مرمت ساختمانهای تاریخی نبود و تخریب سرنوشت محتوم خیلی از آنها بود. اما اکنون جامعه دنبال اعاده حیثیت است اما در آنچه امروز رخ داده، دانشگاه‌ها، دولت، میراث فرهنگی هیچ یک بی تقصیر نیستند. نمی‌توان تنها به دنبال یک مقصر بود. جامعه می‌خواهد مرمت کند اما در مقابل اطلاعات درست تاریخی به او داده نمی‌شود. بنابراین اینجاست که آموزش و پژوهش نقش اساسی پیدا می‌کند.
قلی نژاد گفت: اگر به اعتبار فرهنگی خانه‌های تاریخی بها داده می‌شد و برای مالکان اهمیت آنها واضح می‌شد کسی تصور نمی‌کرد که فقط خانه‌های دوره قاجار مهم هستند.
تزئینات معماری حتی کاذب، واجد ارزش است
او تاکید کرد: در دوره‌ای که مانند برگ درخت همه ساختمانهای تاریخی تخریب می‌شود، تزئینات معماری حتی کاذب، واجد ارزش است. حتی اگر کسی باسمه‌ای بسازد بهتر از این است که قلابی بسازد و از معماری اروپایی کپی کند. اگر بخواهید از معماری امروز نمونه‌ای موفق را نام ببرید به کدام مورد اشاره می‌کنید؟ کدام اثر را می‌توان گفت که شایسته تقدیر و نگهداری است و الگویی است برای دیگر بناها. کدام پروژه که جایزه معماری هم گرفته با تکنولوژی قرن ۲۱ برای مردم قرن ۲۱ ساخته شده است؟
در دوره‌ای که مانند برگ درخت همه ساختمانهای تاریخی تخریب می‌شود، تزئینات معماری حتی کاذب، واجد ارزش است
او به فهرست ۸۷۴ شهری اشاره کرد که در سال ۱۳۸۵ به وزارت مسکن و شهرسازی ارائه شد تا به عنوان شهرهای تاریخی از آنها حفاظت شود اما از این تعداد بعد از گذشت ۱۵ سال تنها ۱۶۴ شهر مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی را برای حفاظت گرفته اند.
قلی نژاد گفت: باید برای معماری امروز به وفاق برسیم، حاضر باشیم دور هم بنشینیم و مشکلات را حل کنیم، جامعه رسانه‌ای هم باید به کمک بیاید تا شاید با یک وفاق جمعی بتوان جبران چند ده سال پسرفت را در یک بازه زمانی مشخص داشته باشیم.
ارائه مدل‌های بهره برداری گوناگون
در ادامه علی محمد سعادتی، دکترای شهرسازی نیز با اشاره به اینکه فقدان تبیین تعریف چرایی کار مرمت در فضای اجتماع نکته مغفول مانده است گفت: ذائقه مردم و حتی سرمایه گذاران به رفتار کورکورانه و تهی از اندیشه تبدیل شده است.
او گفت: اگر روشن نباشد که مرمت چیست و چرا ثروت فرهنگی باید پاسداری شود و بازنمایی شکلی و صوری آن چگونه است راهی نمی‌توان پیش برد چراکه ذائقه مخاطب امروز را مسائل اقتصادی دربرگرفته و همین امر سبب شده با محصولاتی روبرو باشیم که زیبا و مشتری پسند هستند اما تأثیر پایدار و عمیق نمی‌توانند داشته باشند.
معماری تنها بخشی از ذائقه اجتماع است و باید این موضوع در فضای تخصصی جامعه مورد بحث و نقد قرار گیرد. ما باید با آگاهی دهی و تشویق و جذب همفکران بیشتر، ذائقه مردم را به سمت درست تغییر دهیم و این اتفاق بدون تسهیلات و حمایت میسر نمی‌شود. باید بدانیم برای نسل امروز چه خوراک فرهنگی داریم؟
شهردار سابق منطقه ۱۲ تهران افزود: امروزه در همه شئون زندگی سطحی، هیجان زده و با سرعت عمل می‌کنیم و این صفات فقط شامل قشر خاصی از جامعه نمی‌شود، فرصت نمی‌دهیم پدیده‌ها به بلوغ و بالندگی برسند. در دانش مدیریت شهری، میراثی و اقتصادی هم رویکرد کمی و ارزیابی‌های شتابزده وجود دارد و همه به آمار و کمیت برای نشان دادن عملکرد خود پناه می‌برند و در مقابل جامعه نیز با متر و اندازه عملکرد مسئولان را ارزیابی می‌کند. سرمنشا بسیاری از شئون زندگی شهری رفتار کورکورانه است، کاری را می‌کنیم که دلیلش را نمی‌دانیم.
سعادتی با اشاره به اینکه باید دانست از ابزارهایی که حفاظت از ارزشها را آسان می‌کند، چگونه و کجا استفاده کرد و نباید همه چیز را سیاه و سفید دید، گفت: ما نتوانسته ایم با توجه به شرایط اجتماعی مدل‌های بهره برداری اقتصادی متفاوتی تعریف کنیم، ظرفیت بالادستی برای اینکه بتوانیم بناهای تاریخی را به سمت منطق بازار ببریم وجود ندارد. نهایت کاربری بنای مرمت شده بوتیک هتل، چایخانه، بومگردی و کافی شاپ می‌شود.
او با تاکید براینکه به مرمت خانه اتحادیه نقد دارد، گفت: هزینه‌ای که صرف ساخت و سازهای جدید در این عمارت شد می‌توانست صرف مرمت سینماها شود تا سینماهای زیرزمینی ساخته نشود.
شهردار سابق منطقه ۱۲ تهران در ادامه گفت: شهرداری تهران تعدادی از خانه‌های با ارزش را که مالکان در صدد تخریب بودند، خرید اما تا سال ۱۳۹۶ هیچ آئین نامه اولیه ای برای فهرست بهای مرمت وجود نداشت و از پیمانکاران مرمت شهرداری کار حرفه‌ای براساس فهرست بهای عمومی می‌خواستند.
بنابراین افراد خبره در مناقصات شرکت نمی‌کردند یا کسانی که شرکت می‌کردند در مرمت تجربه نداشتند و در مرمت بناهای شهرداری کار یاد می‌گرفتند اما از سال ۱۳۹۶ قراردادها با کسانی منعقد شد که گرید مرمت داشتند و شرایط منطقی‌تر شد.
او در انتقاد از ساختار شهرداری تهران نیز گفت: ساختار شهرداری منطقه ۱۲ در محدوده تاریخی پایتخت درست شبیه مناطق جدید همچون ۲۲ است. یعنی بدنه مدیریتی هیچ تفاوتی ندارد و معاونت عمرانی که در هریک از مناطق کار می‌کند، می‌تواند در منطقه ۱۲ هم کار کند. این اتفاق در حوزه گردشگری هم وجود دارد و اداره مرمت یا گردشگری در منطقه ۱۲ وجود ندارد.
او سردرگمی مالکان را برای حفاظت از بناهای تاریخی را نتیجه نبود تفکیک در بخش مدیریت تاریخی دانست و گفت: باید روند نگهداری بناهای تاریخی تسهیل و امکانات ویژه ای به مالکان داده شود. انعطاف شهرداری و وزارت میراث فرهنگی در این باره لازم است.
هدف از مرمت، خوشگل کردن بنا نیست
در ادامه این نشست کاوه منصوری، دکترای مرمت و حفاظت گفت: دوگانه حفاظت و مرمت یا بازسازی، دوگانه درستی نیست. اگر تئوریک و فلسفی به موضوع مرمت بپردازیم، به مفهوم کلان‌تری از سطح بندی اقدامات می رسیم. در چنین تعریفی سطح مداخله بر مبنای نوع حفاظت انجام می‌شود.
او با اشاره به اینکه حفاظت با مداخله همراه است، گفت: در مرمت ارزش، ظرفیت بنا و موارد زیاد دیگری تعیین کننده است و منجر می‌شود که عمارتی، مرمت، بازسازی، نوسازی یا دوباره سازی شود. از نظر فلسفی نوع برخورد ما می‌تواند اثری را از محتوا تهی کند یا به آن ارزش دهد و نباید به اسم مرمت، اقدامات اشتباهی انجام شود.
این مدرس دانشگاه در ادامه اضافه کرد: تا زمانی که بخواهیم برای هر کاری دستوری حکم صادر کنیم از جمله اینکه برای پیمانکاران امری و دستوری برخورد کنیم، آنها هم دنبال راههای میانبری برای سرپیچی از دستورات هستند. به جای این کار باید کمیته‌های ارزیاب عملکرد پیمانکاران، کمیته‌های میراث فرهنگی فعال باشند و واگذارکنندگان پروژه‌ها شفاف عمل کنند که بر چه مبنایی پروژه‌های مرمتی واگذار می‌شود. برای نمونه نگاهی داشته باشیم به مرمت کاخ ناصری شهرستانک. در مرمت تعهد اخلاقی و رفتاری مشاور یا پیمانکار در نوع مداخلات آنها تأثیرگذار است.
او همچنین به جای خالی بازوهای نظارتی مؤثر اشاره کرد و گفت: متأسفانه ناظران پروژه‌های مرمتی یا توسط پیمانکاران دور زده می‌شوند و یا به واسطه رابطه پیمانکار با کارفرما کسی به نظرات آنها توجه نمی‌کند، هرچند پروژه‌های حرفه‌ای و شریفی نیز وجود دارد که علمی و کارشناسی مرمت شده اند.
نهضت جعل سازی تاریخ در شهرهای تاریخی
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه هدف از مرمت، خوشگل کردن نیست، گفت: مرمت، خواندن لایه‌های تاریخی و خواناکردن آن برای افراد است. در سالهای اخیر نهضتی در شهرهای تاریخی مانند کاشان، اصفهان و شیراز راه افتاده که می‌توان از آن به عنوان نهضت جعل سازی تاریخ یاد کرد.
عده‌ای سوداگر که در بدنه‌های بالای سطوح مدیریتی رفت و آمد دارند و نبض بازار را شناخته اند، با جعل آثار تاریخی درآمدزایی می‌کنند بی آنکه به عواقب آن بیندیشند. امروزه جعل سازی بخش مهمی از دنیای مرمت شده است، تزئینات در یزد به بادگیرها رسیده، بسیاری از خانه‌های کاشان اگرچه ساده بوده اند اما الان همه آنها با کلی تزئینات، مرمت می‌شوند.
در سالهای اخیر نهضتی در شهرهای تاریخی مانند کاشان، اصفهان و شیراز راه افتاده که می‌توان از آن به عنوان نهضت جعل سازی تاریخ یاد کرد
منصوری ادامه داد: نهضت کمّی سازی مرمت در سالهای اخیر راه افتاده است، در حالی که مرمتگر و معمار باید فهم تاریخی داشته باشند. اکنون با حجم انبوه بوتیک هتل روبرو هستیم و حذف اصالت‌ها. گرچه افراد متخصص تفاوت‌ها را متوجه می‌شوند اما عموم مردم از این جعلی سازی استقبال می‌کنند.
او بهترین راهکار را برای مقابله با جعلی سازی در مرمت، ابزارهای نظارتی عنوان کرد و گفت: نکته قابل توجه این است که جعلی سازی رخ می‌دهد و هیچ کسی جلوی ادامه آن را نمی‌گیرد، مرمت تمام می‌شود و بنا با همان جعلیات به بهره برداری می‌رسد.
مرمت‌های بد را نقد کنیم
در ادامه این گفتگوها محمد توحیدی، کارشناس ارشد آنالیز بناهای تاریخی به یک مرمت غیراصولی به عنوان مورد مطالعاتی اشاره کرد و آن جایی نبود غیر از عمارت اتحادیه در لاله زار تهران.
او در این باره گفت: به عنوان کسی که در بخشی از پروژه مرمت عمارت اتحادیه مشارکت داشتم، باید بگویم می‌توان مرمت این عمارت را یکی از بدترین پروژه‌های مرمتی سالهای اخیر در کشور دانست، در صورتی که می‌توانست پروژه ارزشمندی برای تهران باشد. اما این عمارت مرمت نشد بلکه بازسازی و نوسازی شد و از جریان‌های مرمتی دور بود.
توحیدی به ورود پیمانکارهای غیرمتخصص در این پروژه اشاره کرد و گفت: گرچه افرادی نیز بودند که تحصیلات آکادمیک مرتبط داشتند اما در مجموع پروژه از اصول مرمت خارج شد چرا که بودجه هنگفتی برای مرمت این عمارت در نظر گرفته شده بود و پیمانکاران غیرحرفه ای نیز تمام تلاششان را کردند تا راهشان به عمارت اتحادیه باز شود. بدین ترتیب متأسفانه شاهد بودیم قسمت‌هایی که هیچ شواهدی از آن وجود نداشت بازسازی شد و گروه مشاور و ناظر نیز از ریز اتفاقات باخبر نبودند.
این مرمتگر در ادامه یادآور شد: از آنجایی که قرار بود پروژه در زمان مشخصی افتتاح شود کار مرمت به صورت شبانه روزی انجام می‌شد در صورتی که مرمت اصولی با شتاب و عجله میانه ای ندارد و به زمان برای سنجش نیاز دارد. حتی پس از سال‌ها برای کاربری آن تعیین تکلیف نشده است.
توحیدی گفت: حتی سازه‌هایی به این عمارت اضافه شد که از نظر استخوان بندی و ضریب سختی متفاوت بود یا بازسازی حوضخانه که شواهد چندانی از آن در دست نبود در حالی که بازسازی زمانی اتفاق می‌افتد که بخواهیم از سایر قسمت‌ها حفاظت کنیم و یا مشخص کننده یک هویت و معماری خاص باشد که شواهد کافی از جمله عکس یا نقشه‌ای در دست داشته باشیم.
او با بیان اینکه مرمت اصل است و اگر قرار باشد تزئیناتی که تخریب شده دوباره اجرا شود باید این بیننده متوجه شود که این تزئینات جدید کجا صورت گرفته و تفاوت را بین تزئینات تاریخی و بازسازی شده تشخیص دهد.
این کارشناس ارشد آنالیز بناهای تاریخی پیشنهاد داد که برای جلوگیری از مرمت‌های بد آینده می‌توان برای نمونه مرمت خانه اتحادیه را به عنوان یک مورد مطالعاتی مورد نقد و بررسی قرار داد تا افرادی که این کار را انجام داده اند نیز پاسخگو باشند که چنین اتفاقی برای بناهای دیگر رخ ندهد.
او همچنین گفت: آموزش مهمترین رکن است که باید برای مرمتگران آینده ارائه شود. تغییر ذائقه نیاز به زمان و آموزش دارد.