خبرگزاری مهر – گروه استانها: بادگیر به عنوان یک سیستم سرمایشی، تهویه مطبوع را با استفاده از انرژی تجدیدپذیر باد فراهم می‌کند. این عنصر معمارانه در معماری بومی اقلیم‌های گرم ایران به ویژه شهر تاریخی یزد دیده می‌شود.
یزد، یکی از شهرهای کویری است که در منطقه اقلیمی گرم و خشک ایران قرار گرفته و از دیرباز، معماران این دیار، از روش‌های مختلف برای همسازی با این شرایط نامساعد بهره جسته‌اند و یکی از این ابداعات، استفاده از بادگیر بود.
بادگیر یزدی از نظر ساختار از دیگر انواع بادگیرها پیچیده‌تر است و از نظر ظاهری نیز بزرگ‌تر و دارای ارتفاع بیشتری است. این بادگیرها معمولاً به شکل چهار طرفه یا هشت طرفه ساخته می‌شوند.
یزد و بادگیرهایش
شهر یزد به بادگیرهای خود شهرت دارد و می‌توان ادعا کرد که دارای بیشترین تعداد و نوع بادگیر در میان سایر شهرهای مرکزی ایران است. دلیل این ادعا بادگیر باغ دولت‌آباد به ارتفاع ۳۳.۳۵ متر به عنوان مرتفع‌ترین بادگیر جهان است.
ارتفاع بادگیرهای یزد نسبت به سایر شهرهای مناطق گرم ایران که بادگیر در معماری بومی آنها تعبیه شده، بلندتر است از اینرو بادگیرهای شهر یزد به عنوان نمونه بارزی از صرفه‌جویی انرژی توسط طراحی ساختمان در اقلیم گرم و خشک به شمار می‌آیند.
از اینرو بررسی و شناخت دقیق، کمی و عددی از نحوه عملکرد و الگوی رفتاری بادگیرها می‌تواند به عنوان گامی مؤثر در دستیابی به راهکارهای طراحی همساز با اقلیم کمک کند.
بادگیرهایی که در یزد وجود دارند نسبت به بادگیرهای دیگر مناطق کشور بزرگ‌تر هستند و معمولاً به شکل چهار طرفه یا هشت طرفه ساخت شده‌اند. این نوع از بادگیرها را به نام بادگیر چهار طرفه یا چهار سویه نیز می‌شناسند.
این بادگیرها به دلیل ساختار پیچیده و مشکل‌تر خود از ارتفاع بلندتری نیز برخوردار هستند. بر خلاف شهر یزد که اکثراً بادگیرها از ارتفاع بلندی برخوردار هستند، در شهر میبد بادگیرها کوتاه و یک طرفه ساخته شده‌اند.
وزش بادهای کویری همراه با گرد و غبار در شهر میبد بسیار رایج است به همین خاطر اهالی این منطقه بادگیرهای خود را پشت به این باد و در جهت بادهای مطلوب ساخته‌اند.
حال و روز ناخوش امروز بادگیرها
اما با همه این خوبی‌ها، بادگیرها امروز حال و روز خوبی ندارند، کسی آنها را جدی نمی‌گیرد، برایشان هزینه نمی‌کند و اعتبارات تخصیص یافته نه کافی هستند و نه به صورت کامل پرداخت می‌شوند. بادگیرها امروز حال و روز خوبی ندارند، کسی آنها را جدی نمی‌گیرد، برایشان هزینه نمی‌کند و اعتبارات تخصیص یافته نه کافی هستند و نه به صورت کامل پرداخت می‌شوند
از این رو حفاظت از این زیبایی‌های کویر، نیازمند هم افزایی دستگاه‌های مختلفی است. در این سال‌ها شهرداری‌ها به ویژه شهرداری یزد در محدوده بافت تاریخی کارهای ارزشمندی انجام داده و اعتبارات خوبی هزینه کرده تا کمبودهایی که اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان در این حوزه دارد را اندکی جبران کند.
مدیر منطقه بافت تاریخی شهرداری یزد در این زمینه به خبرنگار مهر گفت: شهر یزد و بافت قدیمی آن در میان سایر شهرهای ایران واجد ویژگی‌هایی است که آن را از سایر شهرها متمایز ساخته و تنوع بیشمار بادگیرهای یزد و کارکرد آن بعنوان یک جز سازنده منظر شهری یکی از عوامل مهم جذابیت سیمای شهر یزد هستند.
علیرضا نقوی ادامه داد: تیپولوژی متفاوت بادگیرها در یزد و تنوع حضورشان در عرصه سیمای این شهر، عاملی مهم برای ایجاد جذابیت منظر شهری و هویت بخشی به آن محسوب می‌شود.
برنامه‌های منطقه بافت تاریخی شهرداری برای بادگیرها
مدیر منطقه تاریخی شهرداری یزد درباره برنامه شهرداری منطقه بافت تاریخی برای حفظ و معرفی بادگیرهای شهر تاریخی یزد، گفت: بر اساس تعهدات مدیریت شهری در پلان مدیریت پرونده ثبت جهانی، حفظ خط آسمان بافت تاریخی از جمله وظایف نهادها و دستگاه‌های متولی بافت تاریخی است.
وی ادامه داد: در این راستا بادگیرهای بافت تاریخی به عنوان مهمترین شاخصه خط آسمان این محدوده، یکی از موضوعات مورد توجه و برنامه ریزی مدیریت شهری در منطقه تاریخی برای انجام این تعهد است.
نقوی اعلام کرد: بر این اساس؛ تداوم اقدامات نورپردازی به ویژه در کریدورهای دید و منظر خط آسمان بافت تاریخی، تلاش برای معرفی برند یزد شهر بادگیرها در مجامع و محافل از جمله اقداماتی است که شهرداری برای حفاظت از این میراث ماندگاری معماری کویر انجام می‌دهد.
وی همچنین به مشارکت منطقه بافت تاریخی شهرداری زید با دانشگاه و نهادهای علمی و پژوهشی در برگزاری همایش‌ها و برنامه‌های معرفی این المان‌ها، تبلیغات و معرفی تصویری بادگیرها و خط آسمان در اماکن مختلف از جمله بیلبوردهای شهری شهرهای مثلث گردشگری، پایانه‌ها و فرودگاه‌ها اشاره کرد.
نقوی گفت: پیرایش منظر بادگیرهای شاخص و آزادسازی کریدورهای دید عمومی برای کمک به معرفی و حفظ این المان ارزشمند و با هویت یزد از جمله مهمترین این اقدامات است.
آمادگی برای مرمت بادگیرها
مدیر منطقه بافت تاریخی شهرداری یزد اظهار داشت: البته آمادگی بازسازی و مرمت دو بادگیر در سال ۱۴۰۱ از سوی شهرداری منطقه وجود دارد و امید است که با همکاری و هم افزایی دستگاه‌ها بتوانیم از این سازه‌های تاریخی به خوبی محافظت کنیم.
هر چند با گذشت زمان، شیوه‌های زندگی نیز دستخوش تغییر شده‌اند و بادگیر که جز جدایی ناپذیر خانه‌های سنتی یزد بوده، به تدریج عملکرد خود را از دست داده و امروزه تنها به عنوان یک نماد یا عنصر تزئینی از آن استفاده می‌شود اما حفاظت و احیای آنها نباید از معماری سنتی یزد حذف شود.
شاید یکی از دلایل فراموشی بادگیرها این باشد که بخش تابستان نشین خانه‌ها که در ارتباط با بادگیرها بوده‌اند، نیز کارکرد خود را از دست داده‌اند. این امر، به دلیل ترویج استفاده ارزان و آسان از انرژی کولرهای آبی است که جایگزین استفاده از سرمایش طبیعی بادگیرها شده است.
حیف از سازه‌های منحصر به فرد با فناوری پیچیده که این چنین به حال خود رها شده‌اند. آیا می‌دانستید که بادهایی که عمدتاً در استان یزد گردش دارند از دو جهت شمال غرب و جنوب شرقی وزیده می‌شوند و تنها ساخت بادگیرهایی با دو جبهه، کارایی کافی را دارند؟
از این رو ساخت بادگیرهایی با بیش از دو جبهه به سلیقه و انگیزه معمار بستگی دارد، البته برخی نیز برای زیباتر شدن ساختار ظاهری بنا دست به ساخت بادگیرهایی با اشکال متنوع می‌زدند.
یزد باید دوباره به شهر بادگیرها تبدیل شود
بادگیر گرد از نظر مکش باد قدرت کمتری نسبت به بادگیرهای چندضلعی دارد، در نتیجه می‌توان گفت صرفه اقتصادی و کارکرد بهتر معیار ساخت آن نبوده است.
جهت گیری بادگیر نسبت به الگوی جریانات باد محلی به گونه‌ای است که قابلیت بادگیر در بکارگیری ۸۰ درصدی از بادهای غالب منطقه در فصل تابستان را فراهم آورده که در این میان ۴۸ درصد از بادهای غالب محلی را بادهای مطلوب شامل می‌شوند.
دسته بندی عملکردی بادگیرها، آنها را به چهار دسته یک طرفه، دو طرفه، چهارطرفه و قطری دسته بندی کرده است. تیپولوژی بادگیرها بر مبنای استقرار آنها در پلان خانه نحوه قرارگیری بادگیرها در منازل به یک شکل نیست بر این اساس، تأثیرگذاری بادگیر به عنوان نقطه اوج خط بام هر خانه، از خانه‌ای به خانه دیگر متفاوت است.
امید که روزی قدر این فناوری را دانسته، ضمن حفاظت از نمونه‌های تاریخی آن، در صدد مرمت بادگیرهای تخریب و نیمه تخریب شده اقدام شود و این سازه دوباره جای خود را در معماری یزد باز کند تا هم شهر نمای زیباتری داشته باشد و هم یزد به معنای واقعی شهر بادگیرها باقی بماند.