خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: محمدجواد گودینی، استاد حوزه و دانشگاه، پژوهشگر تاریخ اسلام در تازه‌ترین یادداشت خود که برای انتشار در اختیار مهر قرار داده، نگاهی داشته به زندگانی ابن عربی و آثارش و همچنین روش او در تفسیر قرآن.
گودینی نویسنده کتاب‌هایی چون «صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه»، «تاملی بر زندگانی ابوالاسود دؤلی و شرح گزیده‌ی اشعارش»، «بررسی تحلیلی صلح امام حسن (ع) و آغاز خلافت اموی»، «چهل حدیث در ستایش حسن خلق»، «تحولات سیاسی عصر امامت حضرت سجاد (ع)»، «درآمدی بر زندگانی و سروده‌های صاحب بن عباد»، «بررسی و تحلیل زندگی سید حمیری و گزیده اشعارش»، «بررسی، شرح و تحلیل قصیده فرزدق در ستایش امام سجاد (ع)»، «تاملی بر زندگانی و سخنان امام حسن عسگری (ع)»، «چهل حدیث در فضایل حضرت فاطمه زهرا (س)»، «واکاوی زندگانی و سخنان عمربن‌عبدالعزیز» و… است.
مشروح این یادداشت را در ادامه بخوانید:
محی‌الدین محمد بن علی بن عربی حاتمی طائی اندلسی، از برجسته‌ترین چهره‌های عرفان نظری در جهان اسلام بوده و آثارش همواره مورد توجه و عنایت ویژه عرفان پژوهان قرار داشته است. ابن عربی که به «شیخ اکبر» شهرت داشت از بزرگان عرفان اسلامی به شمار رفته و می‌رود و در کنار برخی دانشمندان و عارفان، با بهره گیری از آیات قرآن، روایات و اندیشه عارفان پیش از خود و همچنین نبوغ بالایی که از آن برخوردار بود، آثار ارزنده‌ای از خویش به یادگار گذاشت و نقش عمده‌ای در تدوین عرفان و تصوف اسلامی ایفا کرد.
محیی الدین محمد بن علی اندیشمند، عارف و دانشمند نامدار جهان اسلام بوده و به سال ۵۶۰ هجری (۱۱۶۵ میلادی) در شهر مُرسیه (یکی از شهرهای شرق اندلس و برخوردار از زیبایی و طبیعتی جذاب و کم نظیر) دیده به جهان گشود. ابن رشد اندلسی دانشمند و فیلسوف نامدار سرزمین اندلس، از دوستان پدر ابن عربی بوده و خانواده او تا سال ۵۶۸ هجری، در شهر مرسیه به زندگی ادامه دادند و سپس به شهر اشبیلیه (از دیگر شهرهای اندلس) نقل مکان کردند.
ابن عربی به سال ۵۸۰ هجری به طریق عرفان و تصوف داخل شد و زندگی خود پیش از این دوره را زمان جاهلیت توصیف می‌کرد و دگرگونی قابل توجهی در سبک زندگی‌اش پدیدار شد. وی تا ۳۰ سالگی در اشبیلیه ماند و در سال ۶۲۰ هجری، عزم سفر به دمشق را کرد. (ابن العربی صاحب الفتوحات المکیة، ص ۱۲)
وی تالیف کتاب مشهورش «الفتوحات المکیة» را در سال ۵۹۹ هجری در زمان اقامتش در مکه آغاز کرد و در سال ۶۳۶ هجری به پایان برد. کتاب مهم و بنیادین دیگرش، «فصوص الحِکَم» نام دارد که در دمشق نگاشته شد. الفتوحات المکیه و فصوص الحکم از جمله مهمترین کتاب‌های عرفان نظری در جهان اسلام محسوب می‌شود. وی درباره تالیف این کتاب در مقدمه‌اش چنین گفته است
«دهه پایانی ماه محرم سال ۶۲۷ در شهر دمشق، پیامبر خدا (ص) را در رویا دیدم و دست ایشان (ص) کتابی بود و به من فرمود: این کتاب فصوص الحکم است؛ آن را بگیر و برای مردم خارج گردان [و آشکار کن] تا از آن سود برند. گفتم: می‌شنوم و فرمانبردارم و خدا و پیامبر و اولو الأمر را اطاعت می‌کنم؛ همانگونه که به ما دستور داده شده است …» (فصوص الحکم، ص ۵۱۹)
همانطور که اشاره شد دو کتاب «فصوص الحکم» و «الفتوحات المکیة» از مهمترین کتاب‌های عرفان اسلامی محسوب می‌شوند و شروح بسیاری بر این دو کتاب نگاشته شده است که دلیلی است بر اهمیت این دو تالیف و اثر ابن عربی در دانش عرفان نظری.
ابن عربی به سال ۶۳۸ قمری (۱۲۴۰ میلادی) زمانی که ۷۸ سال از عمرش گذشت، در شهر دمشق چشم از جهان فروبست. (تاریخ افتتاح الأندلس، ص ۵۵)
وی از همسرش فاطمه دو پسر به نام‌های سعد الدین و عماد الدین داشت و از دختر خود به نام زینب نیز یاد کرده است. او حدود چهارصد کتاب و رساله از خود برجای نهاد. از دیگر نوشته‌های ابن عربی می‌توان به این آثار اشاره کرد:
الکبریت الأحمر، الإسرا الی المقام الأسری، أسرار أم القرآن، أسرار القلوب، أسرار الوحی فی المعراج، کتاب الأدب، الانسان الکامل، التوحید، ترجمة مقامات الأولیاء، ترجمان الأشواق، تحقیق المحبة، توحید القلب، الأسماء الحسنی، دعاء الاسم الأعظم، الحق، الرحلة. (ابن العربی صاحب الفتوحات المکیة، ص ۱۸- ۱۷)
ابن عربی اگر چه دانشمندی برجسته بود، اما نقدهایی نیز به روش عرفانی و نیز شیوه تفسیری وی وارد است؛ به نظر می‌رسد ابن عربی در روش خود مبنی بر تفسیر قرآن کریم، از نظریه وحدت وجود (که شالوده اندیشه عرفانی وی بوده و تصوف وی بر آن بنا نهاده شده است) تاثیر ژرفی پذیرفته است و در مواردی، آیات قرآن را بر این پایه شرح کرده و حتی گاهی از مدلول آیه (آنچنان که خداوند متعال از آیه اراده فرموده است)، خارج می‌شود. (التفسیر و المفسرون، ج۲ ص ۲۵۳)
ابن عربی دانشمندی تاثیرگذار بر جریان تصوف و عرفان نظری بود و بر عارفان پس از خود تاثیر عمیق و ماندگاری برجای نهاد. آثار وی همواره مورد توجه ویژه پژوهشگران و دوستداران علوم ذوقی و عرفانی بود و الهام بخش خیل وسیعی از متصوفه به شمار می‌رفت. تاثیر پذیری وی از آیات قرآن کریم در نگارش آثار عرفانی‌اش و به کارگیری شواهد قرآنی از ویژگی‌های بارز وی در تدوین نوشته‌هایش به ویژه کتاب الفتوحات المکیه ارزیابی می‌شود.
ابن عربی از وسعت دانش، ذوق و علاقه بسیار، تسلط بالا و بهره گیری از آیات و روایات برخوردار بود و در شعر و ادبیات نیز دستی داشته و کتاب «ترجمان الأشواق» دیوان اشعاری است که از او برجای مانده است و عشق و محبت به محبوب، تلخی فراق یار، بیان حقایق به زبان رمز آلود، کنایه، استعاره و تمثیل فراوان و همچنین تلمیح به سرگذشت پیامبران پیشین (ع) و اشاره به مضامین آیات قرآنی از ویژگی‌های اشعار عرفانی ابن عربی به شمار می‌رود. (ترجمان الأشواق، ص ۵۲- ۴۳)
فهرست منابع
۱- ابن قوطیة قرطبی، تاریخ افتتاح الأندلس، بیروت، مؤسسة المعارف ۱۹۹۴
۲- ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، قاهره، مکتبة وهبة ۲۰۰۰
۳- فیومی، محمد ابراهیم، ابن العربی صاحب الفتوحات المکیة، قاهره، الدار المصریة اللبنانیة ۱۹۹۸
۴- محیی الدین ابن العربی، ترجمان الأشواق، بیروت، دار المعرفة ۲۰۰۵
۵- ابن عربی، محیی الدین محمد بن علی، فصوص الحِکَم، نشر کارنامه ۱۳۸۵