خبرگزاری مهر - گروه دین و آئین- سمانه نوری زاده قصری: روسیه پهناورترین کشور دنیا در شمال اوراسیا یعنی در آسیای شمالی و اروپای شرقی است. از آنجایی که روسیه یک کشور پهناور است، تنوع فرهنگی در آن بسیار جالب توجه است، در هر گوشه‌ای از آن می‌توان فرهنگ و سنت‌های متفاوتی را دید. روسیه در زمان حکومت شوروی با مسیحیت و ادیان دیگر مخالفت کرد و اولین دولتی را در تاریخ بشری مستقر ساخت که تمام نیروی خود را صرف امحای دین کرد. قانون مصوب ۱۹۹۷ (پس از فروپاشی شوروی) وجود مسیحیت، اسلام، بودا گرایی، و یهودیت را در تاریخ روسیه حائز اهمیت می‌داند.
«بنیاد مطالعات اسلامی روسیه» که فعالیت خود را از سال ۲۰۰۷ آغاز نموده است، همکاری مستمر علمی با مؤسسات آموزشی-پژوهشی روسی و غیر روس، دانشگاه‌ها و مراکز علمی داشته و در حال حاضر به طور فعالانه‌ای، در حال توسعه و تقویت همکاری‌های خود را با مراکز پژوهشی، حمایت از پروژه‌های علمی، انتشار کتاب به طور مشترک، تألیف، ترجمه و انتشار آثار در موضوعات مختلفی همچون تاریخ، فلسفه، هنر، تاریخ تمدن اسلامی، قرآن شناسی، ایرانشناسی، حقوق و اقتصاد اسلامی، کتاب کودک و … است.
از جمله مراکزی که بنیاد مطالعات اسلامی به صورت پیوسته با آنها همکاری دارد، انستیتوی نسخ خطی آکادمی علوم روسیه (سنت پترزبورگ)، انستیتوی فلسفه آکادمی علوم روسیه، انستیتوی شرق شناسی آکادمی علوم روسیه، دانشگاه دوستی ملل روسیه، انستیتوی اسلامی مسکو، مؤسسه اسلامی کوثر، دانشگاه دولتی تربیت معلم باشقیرستان، آکادمی مطالعات ایران در لندن، دانشگاه دولتی داغستان، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بنیاد بین‌المللی اسرا، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ایران و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و … می‌باشد.
در همین راستا با حمید هادوی مدیر بنیاد مطالعات اسلامی روسیه ابن‌سینا به گفتگو در خصوص وضعیت مسلمانان روسیه نشستیم که در ادامه بخش نخست آن تقدیم مخاطبان می‌شود:
*جمعیت مسلمان روسیه، مسلمانان مهاجر مناطق دیگر هستند یا بومی منطقه هستند؟
ابتدا باید توجه داشت که بین مسلمانان روسیه و کشورهای اروپایی تفاوت مهمی هست. در کشورهای اروپایی مسلمانان عمدتاً مهاجر هستند و از کشورهای مسلمان نشین آمده اند و مهاجرت‌ها مربوط به کمتر از صد سال اخیر و عمدتاً بعد از جنگ جهانی صورت گرفته است ولی در روسیه مسلمانان ساکنان بومی هستند و سابقه اسلام در آن بالای هزار سال است و هزار و ۱۰۰ سالگی شأن را جشن گرفتند. به این خاطر است که این افراد بومی این منطقه بودند و در اطراف ولگا مقیم بودند.
*کدام مناطق در روسیه منظورتان است؟
عمدتاً منطقه تاتارستان امروزی و شهرهای حاشیه رود ولگا مد نظر است. البته اسلام درحدود هزار سال پیش در دو منطقه وارد روسیه کنونی شد یکی در منطقه قفقاز و دیگری در منطقه تاتارستان و اطراف رود ولگاست. اسلام در روسیه به عنوان یک دین تاریخی و بومی است و سابقه شهر مسلمانان بیش از هزار سال است این متفاوت از اسلام در مناطق اروپای غربی است که عمدتاً مهاجر هستند. مثلاً شهر کازان را با شهر مسکو که پایتخت روسیه است مقایسه کنیم سابقه اش بیشتر از بالای هزار سال است ولی شهر مسکو حدود ۸۵۰ سال است. در نتیجه تفاوتی وجود دارد که اسلام در روسیه سابقه تاریخی دارد طبیعتاً اصل مسلمانان در اینجا اهل سنت هستند که عمدتاً حنفی و سپس شافعی هستند و حدود نزدیک به ۶۵ درصد حنفی هستند که عمده آنها از اقوام تاتار وباشقیر هستند و شافعی‌ها هم عمدتاً پیرو فرقه‌های صوفی هستند و بیشترین منطقه تمرکزشان در شمال قفقاز است مثل منطقه داغستان و چچن هستند.
*جمعیت شیعیان در روسیه چقدر است؟
در کنار اقوام مسلمان اهل سنت، جمعیت شیعیان هم وجود دارند که از نظر تاریخی هم تاریخشان زیاد باشد اما مثل اهل سنت نیست. بر اساس بعضی پژوهش‌ها تشیع از قرن هشتم میلادی به شمال قفقاز وارد شده و در دوره حکومت آل‌بویه توسعه یافته است. شیعیان در اینجا عمده جمعیتشان آذربایجانی‌ها هستند البته آذربایجانی‌ها در روسیه به دو دسته تقسیم می‌شوند یک دسته تبعیت روسیه را گرفته اند و مقیم شده‌اند. دسته بعدی مهاجرینی هستند که برای کار می‌آیند به خصوص بعد از فروپاشی بیشتر هم شده که برای کار می‌آیند اما اقامت‌های طولانی دارند. البته اقوام شیعه منحصر در آذریها نیست و از اقوامی مثل لزگی ها و همچنین مهاجرین از أفغانستان و ایران هم وجود دارند. أفغانستانی ها تشکل‌ها و تجمعات فعالی برای برنامه‌های مذهبی دارند گروه اندک دیگر تازه مسلمانانی روس یا تاتار می‌باشند که به شیعه گرویده اند البته تعدادشان بسیار کم است. اینجا گروه معتنابهی هم از پیروان مذهب اسماعیلیه زندگی می‌کنند آنها تاجیک‌هایی مهاجری هستند که از مناطق پامیر و بدخشان آمده اند. بطور کلی تعداد اقوام مسلمان بسیار زیاد است و اقوام مسلمان بالای ۵۰ قوم شمرده اند.
*می‌توان گفت میزان کلی مسلمانان روسیه چقدر است؟
آماری که وجود دارد آمار قومیتی است و بر اساس آن عددهایی گفته می‌شود.
یعنی آماری که بگویند جمعیت مسلمان چند میلیون نفر است، وجود ندارد؟
چرا این عددها را می‌گویند ولی می‌خواهم بگویم اینکه یک آماری گرفته شده که پرسیده باشند شما مسلمانی یا مسیحی وجود ندارد. آمار گرفته شده رسمی در روسیه آمار قومیتی است با توجه به اینکه قوم تاتار اکثریتشان مسلمان یا قومی دیگر اکثریتشان مسیحی است بر اساس آن عددها گفته می‌شود ولی خود مسلمانان تعداد را ۳۰ میلیون نفر ذکر کرده‌اند. البته در صحبت مقامات رسمی روسیه عدد ۲۵ میلیون ذکر شده که ۲۵ میلیون مسلمان در این کشور وجود دارد.
*اسلام چندمین دین رسمی روسیه محسوب می‌شود؟
اسلام دومین دین رسمی در روسیه است. چهار دین رسمی در روسیه وجود دارد که به ترتیب مسیحیت، اسلام، یهودیت و بودیسم است که بودیسم در شرق روسیه رواج دارد. اسلام به طور رسمی به عنوان دومین دین رسمی یاد شده است. مقامات روسیه در صحبت‌هایشان چندین بار عدد ۲۰ تا ۲۵ میلیون را گفته‌اند. در صورتی که در گذشته مقامات روسیه از این عدد بالا امتناع می‌کردند چون در روسیه مشکلاتی بعد از فروپاشی پیش آمد و بخشی از این درگیری‌ها مربوط به مسلمانان در چچن بود و نمی‌خواستند آمار مسلمانان را بالا اعلام کنند. اما حالا که دولت ارتباط خوبی با مسلمانان دارد. در مبحث مذاهب مختلف آمار دقیقی وجود ندارد در برخی اسناد شیعیان ۶۰۰ هزار نفر بیان شده است اما خود شیعیان حدود ۲.۵ میلیون نفر را اعلام کرده‌اند. البته این ۲.۵ میلیون شامل دو دسته هستند که یک دسته تبعیت روسیه را دارند و یک دسته مهاجرند.
*در صحبت‌هایتان گفتید که مسلمانان در دوران شوروی کمونیست شرایط سختی داشتند و دولت حاضر نبود تعداد مسلمانان را اعلام کند. مسلمانان روسیه بعد از فروپاشی شوروی در چه وضعی بودند و به چه شرایطی رسیدند؟
در دوره تزاری، حکومت مسیحی ارتدوکس و از نظر مذهبی خیلی مقید بودند و بر مسیحی بودن پافشاری می‌کردند همان موقع هم با مسلمانان مسائلی داشتند. گرچه از همان موقع مسلمانان به عنوان قوم رسمی در روسیه پذیرفته شده بودند و تأسیس اولین اداره دینی مسلمانان در روسیه در دوران کاترین دوم انجام شد. یعنی پذیرش مسلمان در روسیه مربوط به دوره تزاری است، طبیعتاً در دوره کمونیستی که دوره دین زدایی شروع شد به خصوص اوایل انقلاب اکتبر و مسائلی که اتفاق افتاد جلوی تمام فعالیت‌های مذهبی را گرفتند. پذیرش اسلام مربوط به دوره تزاری است. در اوایل دوره کمونیستی و در اوایل انقلاب اکتبر جلوی تمام فعالیت‌های مذهبی را گرفتند و مراکز مذهبی یا تغییر کاربری شد یعنی به اصطلاح امروزی به موزه و جای دیگر تبدیل کردند و یا درب‌های آن را بستند.
گوشت حلال در قدیم به سختی پیدا می‌شد اما الان در فروشگاه‌های بزرگ و کوچک بخش حلال وجود دارد در زمینه خوراکی‌های کودکان مثل ژله و … به خصوص مغازه‌های شبکه‌های بزرگ بخش حلال نوشته است و به راحتی می‌توانید بخش حلال را پیدا کنید
این اتفاق تا دوران بحث‌های جنگ جهانی ادامه داشت. اقوام مسلمانان در زمان جنگ به آنجا وارد شدند و کشته‌های زیادی هم دادند. در دوره شوروی آزادی کمی به آنها داده شد. در آن زمان مسلمانان هم از آموزش‌های دینی و هم از مراسم‌های مذهبی حتی ساده‌ترین مناسک‌های مثل نماز یومیه محروم بودند. بعد از آن فضا باز شد تا مسلمانان هویت خود را بشناسند. اوایل فروپاشی اگر از یک مسلمان می‌پرسیدید فقط می‌دانست که مسلمان است و از کل اسلام این را می‌دانست که من مسلمانم و کلمه «الله اکبر» و پیامبر را می‌دانست و تنها اطلاعات اسلامی اش همین بود.
تشکلهای مسلمانان بعد از فروپاشی شکل گرفتند. ساختار روحانیت و اداره‌های دینی شکل گرفت. مساجد شروع به ساخت و ساز کردند و تعداد مساجد بسته به اینکه در چه مکانی باشد ده‌ها برابر شد. در مسکو، مسجدها افزایش پیدا نکرده اما در مناطق مسلمانی تعداد مساجد بسیار زیاد افزایش پیدا کرد. اگر آمار مسجد در کل روسیه هزار بود، ده برابر شد و همینطور در حال ساخت هستند.
*در خصوص غذا و صنعت حلال چطور؟
گوشت حلال و غذای حلال هم بعد از فروپاشی شوروی مطرح شد. اوایل (بعد از فروپاشی و ۱۰-۱۵ سال قبل) چنین چیزی را پیدا نمی‌کردید. اوایل وضعیت اقتصادی خراب بود و در مغازه‌ها اجناسی نبود. بعد از ریاست ولادیمیر پوتین به عنوان رئیس جمهور، روسیه ساخت خود را آغاز کرد. به عنوان مثال دوستان دانشجویی که ۲۰ سال قبل در اینجا دانشجو بودند تعریف می‌کردند که برای گوشت حلال مجبور بودیم سفارش بدهیم و یا خودمان یک گوسفند را به صورت حلال ذبح کنیم. چون این کار غیرقانونی بود. یکی از دوستان دانشجو می‌گفت که ما خودمان در وان خوابگاه گوسفند کشتیم به این علت که گوشت حلال وجود نداشت.
گوشت حلال در قدیم به سختی پیدا می‌شد اما الان در فروشگاه‌های بزرگ و کوچک بخش حلال وجود دارد در زمینه خوراکی‌های کودکان مثل ژله و … به خصوص مغازه‌های شبکه‌های بزرگ بخش حلال نوشته است و به راحتی می‌توانید بخش حلال را پیدا کنید. حتی فروشگاه‌های اینترنتی وجود دارد که تخصصی کار حلال را انجام می‌دهند. مسلمانان در طول این زمان کم کم هویت خود را شناختند.
*در زمینه تشکلهای دینی چه اتفاقاتی افتاد؟
اصطلاحاً اداره‌های دینی تأسیس شد. ساختار آنها مثل ساختارهای کشورهای اهل سنت است و با شیعه متفاوت است. در شیعه ساختار براساس مرجعیت، تحصیل و شاگرد پروری است و ساختار رسمی در شیعه نداریم و بیشتر سیستم براساس مرجعیت تعریف می‌شود. اما در اهل سنت، ادارات در دوران کاترین تأسیس شد به این صورت که یک روحانی رأس آن قرار و ذیل آن مساجد منطقه خود را تحت نظر خود می‌گرفت و این اداره‌ها در شورای مفتیان روسیه است که تمام روحانیون اصلی مناطق روسیه را در آنجا جمع می‌کرد و مرکز آن در مسکو است.
*بودجه‌های دولتی به مساجد تعلق می‌گیرد؟
با تأسیس اداره امور دینی روحانیت سازماندهی شد و مساجد مورد نظارت قرار گرفت. بخش عمده بودجه‌های مساجد را از طریق مردمی استفاده می‌کنند و حتی بودجه‌های دولتی و تسهیلات هم برای مساجد وجود دارد و تسهیلاتی را دولت عطا می‌کند که البته به دلیل گستردگی این کشور منطقه به منطقه متفاوت است. مثلاً در مسکو سیاست بر این است که تعداد مساجد افزایش پیدا نکند و کشور روسیه به عنوان کشوری مسیحی در پایتختش افزایش مسجد نداشته است.
*در مسکو چقدر مسجد داریم؟
در حال حاضر ۵ مسجد در مسکو داریم یکی مسجد خاتم الانبیا در محوطه دیپلماتیک ایران می‌باشد و چهار مسجد در مناطق مختلف مسکو داریم که بعضی مثل مسجد یادبود در جوار پارک پیروزی جدید ساخت هستند و بعضی مثل مسجد تاریخی در منطقه تریتی کوفسکایا قدیمی می‌باشند.تاریخ ساختمان اولیه مسجد جامع مسکو به حدود صد و بیست سال پیش بر می‌گردد اما به درخواست مسلمانان و همکاری دولت روسیه ساختمان بزرگ و زیبایی ساخته شد که در سال ۲۰۱۵ با حضور رئیس جمهور روسیه و بعضی مقامات بین المللی افتتاح شد.
مسجد جامع مسکو که با حضور ولادیمیر پوتین و دیگر شخصیت‌های روسیه افتتاح شد
*شیعیان مسجد خاص و اختصاصی ندارند؟
در شهرهای مختلف روسیه مساجد اختصاصی شیعیان وجود دارد اما تعدادش بسیار کم می‌باشد البته در بعضی مناطق مساجد بین شیعیان و اهل سنت مشترک می‌باشد و حتی در بعضی شهرها شیعیان در مساجد اهل سنت برنامه‌های خود را دارند. در مسکو در حال حاضر شیعیان در هیچ مسجدی برنامه ندارند البته در گذشته شبستانی در یکی از مساجد تازه ساز مسکو به نام آترادنایا در اختصاص شیعیان بود اما بدلیل اختلافاتی با مالک ملک مورد نظر فعلاً در این شبستان برنامه‌ای برگزار نمی‌شود. اختلافات چندین سال است که وجود دارد و تقریباً بیش از یک سال است که کلاً بسته شده است و برنامه‌ای در آنجا برگزار نمی‌شود. البته شیعیان که متوقف نماندند و برای خود حسینیه دارند و یا در رستوران‌ها به مناسبت‌های مختلف جمع می‌شوند و برنامه اجرا می‌کردند. با حمایت‌هایی که برای ساماندهی شیعیان از طریق دفتر مقام معظم رهبری اتخاذ شد و به درخواست خود شیعیان جمعیت‌ها و تجمعات در سطح روسیه رو به گسترش است البته دفاتر برخی مراجع به خصوص آیت الله سیستانی و مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی برنامه‌های حمایتی داشته یا دارند. در حال حاضر عمدتاً فعالیت‌ها از طریق مرکز اسلامی مسکو به مدیریت حاج آقای اکبری جدی ساماندهی می‌شود.
*رایزن‌های فرهنگی ایران در این حوزه‌ها چه کار می‌کنند؟
در قدیم یک بخش رایزنی فرهنگی بود و کل مباحث شیعیان از طریق رایزن‌های فرهنگی انجام می‌شد. حجت الاسلام ایمانی‌پور که هم اکنون رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی هستند حدود ۱۰ سال پیش رایزن فرهنگی ایران در روسیه بود و همه امور مربوط به شیعیان را پیگیری می‌کرد. یکی از فعالیت‌های مؤثر و پیگیر که در دوره ایشان وجود داشت، حوزه امور مربوط به شیعیان بود که از طریق دفتر مقام معظم رهبری و از مجمع جهانی اهل‌بیت پیگیری می‌شد. حدود هشت سال است که مرکز فرهنگی اسلامی روسیه تأسیس شده و دارای نماینده و رئیس مرکز است. مرکز فرهنگی اسلامی روسیه این قبیل کارها را انجام می‌دهد و رایزن‌ها مستقیماً در این مسائل ورود نمی‌کنند البته در هر برنامه‌ای که لازم باشد، کمک می‌کنند ولی خود مرکز اسلامی مستقیماً فعالیت‌ها را سامان می‌دهد.
*کارنامه ایران در نشر معارف اسلامی در روسیه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
یکی از رسالت‌های فرهنگی که ایران برای خودش در همه‌جا قائل شده، تبیین مباحث و معارف اسلامی از دیدگاه صحیح اسلامی است چون در حال حاضر جریان‌های تندرو و تکفیری وجود دارد که چهره بدی از اسلام را به نمایش می‌گذارند. روسیه از قدیم به دلیل سابقه و جامعه مسلمانان مورد توجه بوده و پیش از این رایزن‌های فرهنگی در این مسائل به صورت مستقیم فعالیت داشتند البته مراکز اسلامی هم یکسری رفت‌وآمدهای فرهنگی داشتند. رایزن‌های فرهنگی در دوران خودشان فعال بودند ولی الان به دلیل وجود مراکز اسلامی و تقسیم کار، عمدتاً از طریق مراکز اسلامی این موضوع پیگیری می‌شود. البته رایزن‌ها هم کارهایی انجام می‌دهند. یکی از مراکزی که سال‌ها در روسیه فعالیت می‌کند، بنیاد مطالعات اسلامی ابن‌سینا است که از سال ۲۰۰۸ به طور رسمی در این بنیاد مشغول به کار هستیم. کار بنیاد ما عمدتاً علمی، پژوهشی و آموزشی است و فعالیت تبلیغی نداریم.
*فعالیت‌های بنیاد مطالعات اسلامی ابن‌سینا تا کنون چه اثری داشته است؟
وظیفه این بنیاد حمایت از تولید منابع پژوهشی و متون درسی در رشته‌های مختلف اسلام‌شناسی، علوم و معارف اسلامی و همینطور بعضی از مباحث ایران شناسی بوده و هست البته منابع اولیه اسلامی به طور مثال قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه نیز به روسی منتشر شده است تا به حال بنیاد بیش از ۳۵۰ اثر به زبان روسی منتشر کرده که عمده این آثار در همکاری با مراکز علمی فرهنگی روسیه و ایران تولید و نظر گردیده است. و ده اثر از این آثار در روسیه به عنوان کتاب سال شناخته شده و همکاری خوبی با دانشگاه‌ها و مراکز مسلمان‌ها روسیه برقرار گردیده است. تولید کتاب منحصراً در دست بنیاد نیست و رایزنی فرهنگی و بعضی سازمان‌های غیر دولتی نیز کارهای را انجام می‌دهند.البته واضح است که وظیفه بنیاد کار تبلیغی نیست و تلاش بر این است که تاریخ، علوم و هنر حوزه تمدنی اسلام به صورتی علمی و پژوهشی معرفی و تبیین گردد. این فعالیت‌ها توسط اساتید و پژوهشگران روس مورد استقبال قرار گرفته و آثار تولیدی بنیاد که با همکاری این اساتید تولید شده به عنوان منبع پژوهشی و آموزشی در دانشگاه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.