خبرگزاری مهر - گروه هنر- زهرا منصوری: مهجور است اما فیلمسازانش غالباً معترض‌اند و جسورانه به دل معضلات اجتماعی می‌زنند؛ «سینمای کوتاه» را می‌گویم که در طول این سال‌ها گرچه چرخه حرکتش در عرضه و نمایش آثار کند بوده اما حالا توانسته طیفی از مخاطبان را با خود همراه کند، حالا شتاب آشنایی مخاطبان با مدیومی به نام «فیلم کوتاه» افزایش پیدا کرده و در بسترهای مجازی هم قابل مشاهده است.
با آنکه دو مدیوم دیگر سینمایی یعنی «سینمای مستند» به لطف برخورداری از یک شبکه در رسانه ملی و قرارگیری در ردیفی از اکران سینمایی و مدیوم دیگر یعنی «سینمای بلند» به واسطه در بر داشتن سالن‌های متعدد، این روزها غالب تماشاگران را به خود اختصاص می‌دهند، با این حال بعد از درخواست‌ها و اعتراضات طولانی‌مدت سینماگران کوتاه، سرانجام سهمی از سبد نمایش عمومی به این دسته از آثار تعلق گرفت و حالا چند سالی است که هم در قالب باکس‌هایی در سینماهای «هنر و تجربه» و هم به صورت بسته‌ای از چند اثر در اکران‌های آنلاین در معرض دید مخاطبان قرار می‌گیرند.
نمایش‌های پاتوقی و پخش تلویزیونی فیلم کوتاه اما همان چیزی است که در بسیاری از کشورها آزموده می‌شود اما در ایران با آنکه اولی در جریان بود اما بعد از شبیخون کرونا بساطش برچیده شد و دومی نیز چندان عمومیت ندارد. همه این عوامل دست به دست هم داده تا نمایش فیلم کوتاه تبدیل به معادله‌ای چند مجهولی شود. این در حالی است که سینماگران عرصه فیلم کوتاه بارها ایده اکران پیش از نمایش فیلم‌های بلند سینمایی در هر سانس را مطرح کرده‌اند و هنوز هم یکی از خواسته‌های آنها به شمار می‌آید.
چند روز پیش روابط عمومی چهلمین جشنواره فیلم فجر، اسامی فیلم‌های کوتاه حاضر در این رویداد سینمایی را اعلام کرد اما هنوز نحوه نمایش این آثار در خانه جشنواره (برج میلاد) مشخص نیست که این موضوع صاحبان این دسته از آثار را با ابهام مواجه کرده، با این حال فیلم کوتاه همواره پای ثابت این رویداد سینمایی بوده است؛ فیلم‌هایی که هرچند محدودیت زمانی ۱۵ دقیقه‌ای برایشان دست و پاگیر است، اما هنوز پا به پای فیلم‌های بلند و مستندهای سینمایی خود را برای این ماراتن سینمایی آماده می‌کنند.
ده فیلم کوتاهی که برای حضور در چهلمین جشنواره فیلم فجر برگزیده شده‌اند عبارتند از «آهو» به کارگردانی و تهیه‌کنندگی مهسا رضوی، «ارفاق» به کارگردانی رضا نجاتی و تهیه‌کنندگی سولماز وزیرزاده، «تابوت» به کارگردانی اکبر زارع و تهیه‌کنندگی انجمن سینمای جوانان ایران و اکبر زارع، «گذشته» به کارگردانی حمید محمدی و تهیه‌کنندگی حمید محمدی و دفتر مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، «گوزن» به کارگردانی هادی بابایی‌فر و تهیه‌کنندگی هادی بابایی‌فر و محمود غفاری، «لئو» به‌کارگردانی محمدمعین روح‌الامینی و تهیه‌کنندگی محمدمعین روح‌الامینی و انجمن سینمای جوانان ایران، «ماجان» به کارگردانی فردین انصاری و تهیه‌کنندگی انجمن سینمای جوانان، بنیاد بین‌المللی امام رضا (ع)، «هاجرو» به کارگردانی افشین اخلاقی‌فیض‌آثار و تهیه‌کنندگی افشین اخلاقی‌فیض‌آثار و انجمن سینمای جوانان، «هرگز، گاهی، همیشه» به کارگردانی شادی کرم‌رودی و تهیه‌کنندگی آرین وزیردفتری، «ویار» به کارگردانی حورا طباطبایی و تهیه‌کنندگی حورا طباطبایی و انجمن سینمای جوانان.
در ادامه به مرور نکاتی درباره این فهرست می‌پردازیم.
مرور قصه‌ها؛ ایده‌هایی که تبدیل به فیلم شدند
فیلم‌های کوتاه سبدی از قصه‌ها دارند؛ تنوع مضمونی بارزترین ویژگی است که می‌توان به آنها منسوب کرد. با این حال و بر اساس آنچه هیأت‌های انتخاب و داوری در ادوار مختلف جشنواره فیلم کوتاه تهران در طول این سال‌ها گفته‌اند این فیلمسازان بیشتر تمایل به تصویرگری مسائل و معضلات اجتماعی دارند، تا آنجا که انجمن سینمای جوانان ایران به عنوان یکی از متولیان اصلی تولید و پخش فیلم‌های کوتاه یکی از مأموریت‌های خود را ساخت فیلم‌هایی امیدآفرین با نگاهی به آینده توصیف می‌کند و اولویت‌های خود را مبتنی بر همین موضوع می‌داند. آنچه اما واضح است تلاش کوتاه‌سازان در زمینه روایت قصه‌هایی که است در اطرافمان رخ می‌دهد و برایمان ملموس‌تر است. نگاهی کوتاه به خلاصه داستان‌های رسمی که از سوی سازندگان همین ده اثر منتشر شده نشان دهنده این است که اکثر این فیلم‌ها نیز تمی اجتماعی دارند.
اما فیلم‌های کوتاه جشنواره فجر امسال چه قصه‌هایی را روایت می‌کنند؟
«آهو» به کارگردانی و تهیه‌کنندگی مهسا رضوی روایتگر تلاش‌های آهو برای حل مشکل بی‌خوابی در آپارتمان جدید است که او را ناخواسته وارد زندگی زوج پر دردسر طبقه بالا می‌کند.
رضا نجاتی هم در تازه‌ترین تجربه‌اش در «ارفاق» به سراغ روایت داستانی در یک مدرسه رفته است، او که برای تصویرگری این قصه از بازیگرانی همچون هوتن شکیبا، سیاوش چراغی‌پور، اصغر پیران، مهیار راحت‌طلب، محمد شاکری، منصور نصیری، علی راد و شایان پناهی بهره گرفته است در خلاصه داستان «ارفاق» آورده است: «دانش‌آموزی به همراه دوستش برای معلم ریاضی‌شان دسیسه چینی می‌کنند.»
«تابوت» را اکبر زارع با محوریت یک غسالخانه کارگردانی کرده است، غسالخانه‌ای که اتفاقی برای یکی از تابوت‌های قدیمی و مقدس آن را دچار مشکلاتی می‌کند، قصه‌ای که «تابوت» در دل خود دارد این است که «سقف غسالخانه روستا در اثر باران فرو ریخته و تابوت قدیمی و مقدس زیر باران مانده است. سه تن از ریش سفیدان روستا به نمایندگی از اهالی در محل واقعه حاضر می‌شوند تا راه چاره‌ای پیدا کنند.» داوود نورپور، کریم اشتری، احمد مسرت، رحیم عباس زاده، جلال خاکزاد، بهروز علی پور، بشیر یوزباشلو، قادر یوزباشلو و حسن سلمانی در این فیلم کوتاه به ایفای نقش پرداخته‌اند.
«گوزن» ساخته هادی بابایی‌فر اما دنیای یک کودک را روایت می‌کند، کودکی که از همان کودکی مشکلی بزرگ را پیش روی خودش می‌بیند. در خلاصه داستان «گوزن» آمده است: «پسر بچه‌ای برای نجات جان برادر بیمارش که در آستانه‌ی مرگ است تصمیم می‌گیرد به مبارزه با فرشته مرگ برود.» احسان بخشی‌زاده یکی از بازیگران این فیلم کوتاه است.
محمدمعین روح‌الامینی در تازه‌ترین تجربه فیلمسازی‌اش در عرصه فیلم کوتاه به سراغ «لئو» رفته و وضعیت خاص یک گزارشگر فوتبال را به تصویر کشیده است. آنچه که در خلاصه داستان رسمی این فیلم می‌خوانیم این است که: «خالد در یک وضعیت خاص وظیفه گزارش فوتبال را برعهده دارد» حسن خوشحالت، محمد متین ضیافت و مصطفی موسوی از بازیگرانی هستند که در این فیلم کوتاه به ایفای نقش پرداخته‌اند.
از میان ده فیلم کوتاهی که برای رقابت در چهلمین جشنواره فیلم فجر برگزیده شده‌اند تنها یک فیلم انیمیشن به چشم می‌خورد که آن را با عنوان «گذشته»، حمید محمدی کارگردانی کرده است و این تنها سهم فیلم‌های انیمیشن از این رویداد سینمایی است.
گذشته روایتگر داستان نویسنده‌ای در دهه ۴۰ شمسی است که مورد آزار و اذیت و تهدید مأموران حکومتی قرار گرفته و در هراسی دائمی به سر می‌برد.
اگر از آن دسته فیلم کوتاه بین‌های حرفه‌ای باشید و جشنواره فیلم کوتاه را دنبال کرده باشید احتمالاً فردین انصاری را با «فشن» به یاد می‌آورید، او به تازگی به سراغ ساخت «ماجان» با قصه‌ای متفاوت از آنچه که پیش از این از او دیده‌اید رفته است، در این فیلم داستان چند دانش‌آموز را می‌بینید. در خلاصه داستان «ماجان» آمده است: «دانش آموزان یک روستا از جمله سجاد برای برنده شدن در یک مسابقه باید انشا بنویسند.» ایمان نظیفی، امیرمحمد فرهمند و… در این فیلم به ایفای نقش پرداخته‌اند.
روایت قصه‌هایی از افغانستان همواره یکی از جذاب‌ترین ایده‌ها در آثار تصویری بوده است که پیشروی این نوع روایتگری را می‌توان برادران محمودی در فیلم‌های بلند سینمایی دانست. حالا همراه با تحولات افغانستان تمایل فیلمسازان ایرانی به انعکاس قصه‌هایی از این کشور در قالب‌های مختلف سینمایی بیشتر هم شده است. افشین اخلاقی‌فیض‌آثار نیز قصه‌ای از دختران افغانستان را با «هاجرو» به جشنواره فجر آورده است.
در خلاصه داستان این فیلم آمده است: «هاجرو دختری افغان است که از تمام حقوق اولیه زنان منع شده، برادرش حتی اجازه خروج از اتاقش را به او نداده است. روزی پسر جوانی به نام اسلم به طور اتفاقی به خانه آنها می‌آید و هاجرو عاشق او می‌شود و برای رسیدن به اسلم مردد است که بماند یا برود.» مرضیه موسوی، عالم صبور، عماد رسولی، نازیلا احمدی، ستاره موسوی بازیگران «هاجرو» هستند.
شادی کرم رودی امسال هم در قامت کارگردان و هم در قالب بازیگر در چهلمین جشنواره فیلم فجر حضور دارد، حضوری دو وجهی که هم در بخش سودای سیمرغ برای او رقم می‌خورد و هم در میان ده فیلم کوتاه این جشنواره. شادی کرم رودی علاوه بر اینکه یکی از بازیگران فیلم همسرش با نام «بی‌رویا» است و از این منظر در میان بازیگران این رویداد هم رقابت را تجربه می‌کند خودش نیز کارگردانی و البته بازیگری فیلم کوتاهش با عنوان «هرگز گاهی همیشه» را بر عهده داشته است. این فیلم روایتگر قصه ترنج است و در آن آمده است: «ترنج با دانستن رازی درباره خواهر دبیرستانی‌اش، در برزخ تصمیم‌گیری قرار می‌گیرد.» علاوه بر شادی کرم رودی، پانیذ اسماعیلی، پونه پارسایی و… در این فیلم به ایفای نقش پرداخته‌اند.
حورا طباطبایی نیز قصه‌ای اجتماعی را با «ویار» به جشنواره فیلم فجر آورده که در آن آمده است: «ظهر جمعه محسن، نیما و فرید می‌خواهند خبر ناگواری را به نسترن بدهند.» در «ویار» سهیل باوی، کوشان همتی، امیررضا منصوری و… بازی کرده‌اند.
سهم استان‌ها؛ استعدادهایی که دیده می‌شوند
بر خلاف آنچه که در سینمای بلند دیده می‌شود و آثار عمدتاً محصول تهران و برگرفته از اتفاقات پیرامونی آن هستند، سینمای کوتاه اما به دل استان‌ها نیز می‌زند، این موضوع در اغلب مواقع از رهگذر فعالیت دفاتر انجمن سینمای جوانان در شهرهای مختلف ایران رخ می‌دهد تا جایی که حتی گاهی نهادها و مؤسسات در ساخت یک فیلم کوتاه نیز سرمایه گذاری می‌کنند. به طوری که در جریان جشنواره فیلم کوتاه تهران فیلمی از همین مؤسسات به اسکار نیز معرفی شد. فیلم کوتاه داستانی «کپسول» که با مشارکت باشگاه فرهنگی ورزشی صنعت مس رفسنجان و با حمایت روابط عمومی مجتمع مس سرچشمه رفسنجان ساخته شد یکی از نمونه‌های همین نوع سرمایه گذاری‌ها در سینمای کوتاه در خارج از پایتخت است.
تولید فیلم کوتاه در مراکز استان‌ها اتفاقاً یکی از مسیرهای ورود استعدادهای جوان استانی به عرصه سینمای بلند نیز محسوب می‌شود که در طول دهه‌های گذشته توانسته محل ظهور فیلمسازانی باشد که بعدها سینما را در مدیوم بلند دنبال کنند و جزو سرآمدان این حرفه باشند، که نام‌آورترین این نمونه‌ها را می‌توان اصغر فرهادی دانست.
سهم دفاتر استانی از ویترین فیلم کوتاه در جشنواره امسال سه فیلم است.
تبریز از جمله استان‌هایی است که سهمی از فیلم‌های جشنواره را به خود اختصاص داده است، همان استانی که پیش از این برادران ارک با فیلم کوتاه «حیوان» از آن برخاسته بودند. فیلمسازان بااستعدادی که حالا یک مؤسسه فیلمسازی نیز در همین استان دارند، در ادامه فعالیت‌های خود فیلم سینمایی «پوست» را به جشنواره فیلم فجر دو سال پیش ارائه دادند و یکی از موفق ترین فیلمسازان آن دوره از جشنواره شدند. دفتر استانی تبریز حالا فیلم کوتاه «تابوت» را در ویترین فجر دارد که اکبر زارع آن را کارگردانی کرده است.
کاشان نیز که چندی پیش از نخستین میزبانان مهدی آذرپندار سرپرست انجمن سینمای جوانان بود یکی دیگر از مراکزی است که تولیداتش توانسته مهمان این رویداد سینمایی شود. محمدمعین روح الامینی «لئو» را در کاشان ساخته تا بتواند نماینده این شهر در فجر چهلم باشد.
از دیگر استان‌هایی که می‌توان حضورشان را در ویترین این رویداد دید، استان اصفهان است که فیلم کوتاه «ماجان» به کارگردانی فردین انصاری را راهی فجر کرده است.
کارنامه جشنواره‌ای؛ تقدیرشدگان در مهمترین رویداد فیلم کوتاه ایران
عمده جوایز سینمای ایران متعلق به فیلم‌های کوتاه است، در هر جشنواره‌ای می‌توان ردپایی از آنها را دید، سیری که در طول این سال‌ها طی شده نشان می‌دهد آثار کوتاه توانسته‌اند در معتبرترین فستیوال‌های جهانی حضور پیدا کنند و جوایزی را به خود اختصاص دهند، همان موضوعی که مدیران سینمایی نیز بر آن صحه می‌گذارند و در آمارهایشان به آن تکیه می‌کنند، به طوری که حالا می‌توان فیلم کوتاه را از پرچمداران سینمای ایران در رویدادهای جهانی دانست. با این حال مهمترین ماراتن فیلم‌های کوتاه در ایران به جشنواره فیلم کوتاه تهران ختم می‌شود.
آنچه که باعث می‌شود فیلمسازان این عرصه به جشنواره فیلم کوتاه دوچندان اهمیت دهند این است که حضور و موفقیتشان در آن می‌تواند یکی از تضمین‌های ورود به جشنواره فیلم فجر هم باشد این را بندی از آئین نامه جشنواره فجر می‌گوید که در آن تاکید شده که تنها فیلم‌هایی می‌توانند در بستر فجر حضور داشته باشند که قبلاً جشنواره فیلم کوتاه تهران را آزموده باشند.
گرچه اغلب فیلم‌های برگزیده شده برای حضور در فجر چهلم حضورهای موفق جهانی دارند اما در یک مرور کارنامه‌ای تنها موفقیت‌های این ده فیلم در جشنواره فیلم کوتاه تهران را رصد می‌کنیم.
از میان این ده فیلمی که برای حضور در جشنواره فیلم فجر انتخاب شده‌اند چهار فیلم پیش از این توانسته‌اند در جشنواره فیلم کوتاه تهران موفقیت‌هایی را چه در بخش نامزدها و چه در بخش جوایز به دست بیاورند.
«ارفاق» ساخته رضا نجاتی یکی از همین فیلم‌هاست که علاوه بر اینکه جایزه بهترین فیلمبرداری را برای آرمان فیاض رقم زد در ۵ بخش دیگر یعنی بهترین صدا برای حسین قورچیان، بهترین تدوین برای عماد خدابخش، بهترین فیلمنامه و بهترین کارگردانی برای رضا نجاتی و بهترین فیلم برای سولماز وزیرزاده نامزد شود.
انیمیشن «گذشته» نیز از دارندگان جوایز این رویداد سینمایی بود که دیپلم افتخار بهترین طراحی جلوه‌های بصری را برای مهدی شرکت معصوم، جایزه بهترین کارگردانی فیلم پویانمایی را برای حمید محمدی به ارمغان بیاورد و در ادامه دو نامزدی در بخش بهترین فیلم و بهترین فیلمبرداری داشته باشد.
«هرگز گاهی همیشه» نیز سهمی در جوایز جشنواره فیلم کوتاه تهران داشت که از رهگذر همان شادی کرم رودی تندیس بهترین فیلمنامه و امیر عاشق حسینی و زهره علی اکبری جایزه بهترین صدای فیلم را دریافت کردند. این فیلم نامزدی در دو بخش دیگر را نیز برای سازندگانش رقم زد که بهترین کارگردانی فیلم برای شادی کرم رودی و بهترین فیلم برای آرین وزیردفتری از جمله آنها بود.
«ویار» ساخته حورا طباطبایی نیز توانست سهمی از جوایز جشنواره فیلم کوتاه تهران را داشته باشد، در جریان همین رویداد بود که این فیلم توانست مدال ایسفا را به خود اختصاص دهد.
سرمایه‌گذاران دولتی؛ جایی برای بخش خصوصی هست؟
فیلم کوتاه آورده مالی چندانی برای صاحبانش ندارند؛ این گزاره‌ای است که همواره سازندگان فیلم کوتاه مطرح می‌کنند و حضور در این عرصه را بیشتر ماحصل یک علاقه می‌دانند؛ علاقه به فیلمسازی. همین هم باعث شده فرایند ساخت فیلم کوتاه در گروی سرمایه‌گذاری بخش‌های دولتی باشد در واقع به دلیل نبود چرخه اقتصادی مطمئن بخش خصوصی چندان وارد این میدان نمی‌شود و بخش عمده‌ای از ویترین سالانه فیلم کوتاه محصول سرمایه‌گذاری نهادهای دولتی است.
انجمن سینمای کوتاه جوانان ایران به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین نهادها، اصلی‌ترین متولی تولید فیلم کوتاه به شمار می‌رود که البته در طول یک دهه گذشته سیاستگذاری‌های کلانش برای حمایت از ساخت خالی از انتقاد نبوده؛ موضوعی که گاه بر برگزاری جشنواره فیلم کوتاه تهران هم سایه انداخته و توانسته است نمودی عینی پیدا کند با این فراز و فرودها اما این نهاد همواره محل رجوع فیلمسازان بوده و توانسته محل پرورش بسیاری از استعدادها و البته هدایت آنها به سمت سینمای حرفه‌ای باشد.
مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی که این روزها در تقلا برای تغییر نامش با موازات مأموریت‌های تازه تعریف شده‌اش، است از دیگر نهادهایی محسوب می‌شود که نه دوشادوش انجمن سینمای جوانان که در کنارش، دست به تولید فیلم‌های کوتاه می‌زند، این مرکز حضوری فعال در حوزه انیمیشن سازی هم دارد و بخشی از محصولات موفق انیمیشنی یادگاری از همین نهاد است.
در ویترین جشنواره فیلم فجر هم در بخش فیلم‌های کوتاه آنچه بیشتر رخ نمایی می‌کند حضور چشمگیر آثار ساخته شده در نهادها و ارگان‌های دولتی است.
از فهرستی که منتشر شده سهم بخش خصوصی فیلم‌های «آهو»، ارفاق»، «گوزن» و «هرگز گاهی همیشه» است.
مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی هم تنها «گذشته» را در فجر امسال دارد.
۵ فیلم باقی‌مانده این فهرست شامل «تابوت»، «لئو»، «ماجان»، «هاجرو» و «ویار» نیز ساخته شده در انجمن سینمای جوانان ایران است که خود را مأمور به تولید فیلم‌هایی در همین زمینه می‌داند.