خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: اواخر سال ۱۳۹۸ ایران نیز مانند دیگر کشورهای جهان درگیر ویروس کرونا شد. شیوع کرونا باعث شد تا سازمان بهداشت جهانی همان سال، وقوع یکی از دشوارترین موقعیت‌های پاندمیک در جهان مدرن را اعلام کند.
این وضعیت باعث شد تا همه جوامع به سمت موقعیت تعلیق بروند و به همین دلیل به ناچار عمده مناسبات در فضای مجازی بازتعریف شد. نیاز به فضای مجازی در دوره‌ای که حضور بی‌واسطه افراد در جوامع با خطر درگیر شدن با ویروس و شاید مرگ همراه بود، سبک زندگی جدیدی را پدید آورد و جامعه ایران نیز از این امر مستثنی نبود.
شیوع کرونا در دورانی بوجود آمد که صنعت نشر ایران به دلیل، تحریم‌های دوباره نظام استکبار جهانی و نوسان قیمت ارز با مشکلات عدیده‌ای دست و پنجه نرم می‌کرد. عمده ناشران منتظر بودند تا با فروش در نمایشگاه کتاب سال ۹۹ اندکی از مشکلات ناشی از نوسان ارز و بالا رفتن قیمت‌های چاپ بکاهند، اما همه‌گیری کرونا و تعطیل شدن نمایشگاه، امیدها برای تأمین نقدینگی به ناامیدی بدل شد. این شرایط در روزهایی رخ داد که کتابفروشی‌ها نیز برای پیشگیری از شیوع کرونا مانند دیگر صنف‌های اقتصادی تعطیل شدند.
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تلاش کرد تا با تأمین مبالغی به صورت وام برای ناشران اندکی از مشکلات آنها بکاهد، تلاشی که البته به نتیجه چندانی ختم نشد. این میان ناشرانی که از قبل توانسته بودند خود را با شیوه‌های نوین بازاریابی و عرضه کالا در فضای مجازی همخوان کنند، مشکلات به مراتب کمتری نسبت به ناشرانی که تنها به ساختار سنتی فروش وابسته بودند، داشتند.
پس از آنکه به طور قطعی مشخص شد که نمایشگاه کتاب تهران در سال ۹۹ برگزار نخواهد شد، ایده نمایشگاه مجازی کتاب تهران شکل گرفت. برای نخستین بار نیکنام حسینی‌پور، مدیرعامل وقت خانه کتاب، در اواخر فروردین ۹۹ احتمال برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران را مطرح کرد. پس از آن بود که مطالعات برای برگزاری این نمایشگاه آغاز شد.
برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران
با تأمین زیرساخت‌ها برای برگزاری یک نمایشگاه مجازی کتاب و برای سنجش هرچه بیشتر ایده‌ها در میدان عمل، جنوب استان کرمان به عنوان منطقه پایلوت برای برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب انتخاب و این نمایشگاه از ۲۹ آذر ۱۳۹۹ برپا شد و تا سوم دی ماه به کار خود ادامه داد. دسترسی آسان به سایت نمایشگاه حتی با تلفن همراه، راحتی خرید و امکان ارسال رایگان کتاب از طریق پست از ویژگی‌های این نمایشگاه بود.
برگزاری موفقیت‌آمیز نمایشگاه مجازی کتاب در جنوب کرمان، مسئولان فرهنگی وقت را به این نتیجه رساند که امکان برگزاری این نمایشگاه در سراسر کشور وجود دارد. به همین دلیل مدیرعامل وقت خانه کتاب و ادبیات ایران به عنوان نخستین رئیس نمایشگاه مجازی تعیین و این نمایشگاه روز سه‌شنبه ۳۰ دی ۱۳۹۹ با حضور سیدعباس صالحی و محسن جوادی، به ترتیب وزیر و معاون فرهنگی وقت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ایوب دهقانکار و مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران و هومان حسن‌پور رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران افتتاح شد. ۱۸۴۷ ناشر در این نمایشگاه به عرضه آثار خود پرداختند.
نمایشگاه مجازی کتاب عدالت دسترسی کتاب را برای همه ایرانیان فراهم کرده است و این گام مهمی برای دستیابی به عدالت فرهنگی است. می‌دانیم که سیستم توزیع کتاب در کشور با اشکالی جدی مواجه است و بسیاری از مناطق دور از مرکز از داشتن کتابفروشی مطلوب و به روز محرومند. نمایشگاه مجازی کتاب فرصت دسترسی به تازه‌ترین آثار ناشران کشور را برای همه ایرانیان فراهم کرده است این نمایشگاه نیز امکان خرید در تمامی ساعات شبانه روز و امکان ارسال رایگان کتاب‌ها به آدرس خریدار، دسترسی راحت به عناوین کتاب‌ها، امکان حضور در سایت با استفاده از تلفن همراه، امکان خرید تلفنی برای مناطقی که سرعت اینترنت مناسب نبود یا در مناطقی که مردم به امکاناتی چون کامپیوتر و تلفن همراه دسترسی نداشتند و… را فراهم کرده بود. به همین دلیل نمایشگاه با استقبال خوب و بی سابقه مخاطبان مواجه شد و به همین دلیل سایت نمایشگاه در روز نخست اختلال پیدا کرد. همچنین قرار بود که این نمایشگاه ششم بهمن همان سال به کار خود پایان دهد که با صلاحدید مدیران وقت نمایشگاه و همچنین ناشران به مدت چهار روز دیگر تمدید شد.
در نهایت روز جمعه ۱۰ بهمن ۱۳۹۹ اعلام شد در این نمایشگاه ۲۲۳ هزار و ۸۶۷ سفارش خرید ثبت و ۵۷۰ هزار و ۸۲۹ بسته از طریق پست و ۲۷ هزار و ۸۰۵ بسته از طریق خود ناشران برای خریداران کتاب ارسال شد. بدین ترتیب نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران با فروش یک میلیون و ۲۵۴ هزار و ۵۹۹ نسخه کتاب به ارزش ۶۴۰ میلیارد و ۲۵۸ میلیون و ۷۷ هزار و ۵۶۸ ریال به کار خود پایان داد. (برای دیدن آمارهای نمایشگاه نخست به این نشانی بروید.)
اما پس از پایان این نمایشگاه آمارهای مهم‌تری نیز احصا شد. آمارها نشان می‌داد که در نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران از بیش از سه هزار نقطه روستایی کتاب خریداری شده است. شاید علاقه‌مندان به کتاب در این مناطق هیچگاه پایشان به نمایشگاه کتاب تهران باز نمی‌شد. این آمار نشان دهنده آن بود که نمایشگاه کتاب تهران به وسعت کل ایران پراکنده شده است.
نمایشگاه مجازی دوم / تقویت زیرساخت‌ها
تداوم روزهای کرونایی کشور به سال ۱۴۰۰ باعث شد تا در این سال نیز برای دومین سال پیاپی برنامه‌ای برای برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به صورت حضوری تهیه و تدوین نشود. مسئله تغییر دولت نیز در اواسط امسال پیش آمد و محمدمهدی اسماعیلی جایگزین سیدعباس صالحی شد. مدیران فرهنگ در دولت جدید برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب را راهکار مناسبی برای جبران عدم برگزاری نمایشگاه فیزیکی دانستند. به نظر می‌رسد که رویکرد این دولتمردان به حفظ نمایشگاه مجازی باشد تا نمایشگاه فیزیکی کتاب تهران به عنوان مهم‌ترین رویداد فرهنگی کشور در قالب نمایشگاه و (نه صرفاً یک فروشگاه بزرگ کتاب) برگزار شود. اگر این ایده عملی شود قطعاً اتفاق خجسته‌ای است، اما باید منتظر شد و دید که در نخستین برگزاری نمایشگاه کتاب به صورت فیزیکی در دولت جدید مخاطب با چه ساختاری مواجه می‌شود؟
اما با تعیین علی رمضانی، مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات به عنوان رئیس دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، فراخوان ناشران برای ثبت نام در این نمایشگاه در اوایل دی منتشر شد و ناشران از روز شنبه یازدهم دی تا روز پنج‌شنبه شانزدهم دی ۱۴۰۰ فرصت داشتند تا با مراجعه به پایگاه اینترنتی مؤسسه خانه کتاب ketab.ir ضوابط و شرایط حضور در این نمایشگاه را مشاهده کرده و نسبت به ثبت‌نام اقدام کنند. همچنین طبق سال گذشته عضویت ناشران داخلی در سامانه «پست کتاب» به منظور بهره‌مندی از تخفیف‌های پست کتاب، ویژه نمایشگاه مجازی کتاب تهران الزامی بود. ناشران در این نمایشگاه می‌توانند کتاب‌های خود را که از سال ۱۳۹۱ منتشر کرده‌اند، عرضه کنند.
همچنین برای برگزاری هرچه مطلوب‌تر این دوره، تیمی مشغول احصای مشکلات نمایشگاه در دوره اول شد. پس از احصا این مشکلات، جلسات و دیدارهای متعددی میان ریاست این نمایشگاه با نهادهای ذی‌ربط از جمله شرکت ملی پست ایران، بانک صادرات به عنوان بانک عامل نمایشگاه، مرکز ماهر وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و… برپا شد و مشکلات یک به یک برطرف شدند.
رئیس دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران در نشست خبری این رویداد به ارائه گزارش برنامه‌ها و فعالیت‌های انجام شده برای برگزاری هرچه مطلوب‌تر این نمایشگاه پرداخت. (گزارش این نشست را از اینجا بخوانید.) در این نمایشگاه بیش از دو هزار ناشر شرکت کرده‌اند و در بخش خارجی نیز ناشرانی از ۱۵ کشور جهان حضور دارند. مانند سال قبل مخاطبان می‌توانند از تخفیف ۲۰ درصدی و امکان دریافت رایگان کتاب بهره‌مند شوند.
با تمهیدات اندیشیده شده به منظور تسهیل در روند خرید علاقه‌مندان و مخاطبان کتاب، وبگاه دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران در نشانی ketab.ir چهار روز زودتر از تاریخ شروع نمایشگاه، یعنی از چهارشنبه (بیست‌ونهم دی‌ماه ۱۴۰۰) باز شد و مخاطبان می‌توانستند از این تاریخ پس از ثبت نام در سایت، کتاب‌های مورد نیاز خود را جست‌وجو و آن را به بخش علاقه‌مندی‌های صفحه شخصی‌شان اضافه کنند تا فرایند خرید در زمان فعالیت نمایشگاه، آسان‌تر شود.
برای برگزاری هرچه مطلوب‌تر دومین نمایشگاه مجازی کتاب، تیمی مشغول احصای مشکلات نمایشگاه در دوره اول شد. پس از احصا این مشکلات، جلسات و دیدارهای متعددی میان ریاست این نمایشگاه با نهادهای ذی‌ربط از جمله شرکت ملی پست ایران، بانک صادرات به عنوان بانک عامل نمایشگاه، مرکز ماهر وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و… برپا شد و مشکلات یک به یک برطرف شدند امسال نیز طبق سال گذشته بن‌های خرید کتاب برای دانشجویان، طلاب و اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها در نظر گرفته شد. بن کتاب دانشجویان و طلاب مبلغ ۲۵۰ هزار تومان با سهم مشارکت ۱۰۰ هزار تومانی از طرف برگزارکنندگان، تعیین شده است. یعنی دانشجویان و طلاب می‌توانند با پرداخت ۱۰۰ هزار تومان بن خرید ۲۵۰ هزار تومانی را تهیه کنند. بن کتاب اعضای هیأت علمی نیز به مبلغ ۵۰۰ هزار تومان با سهم مشارکت ۲۵۰ هزار تومانی از سوی برگزار کنندگان، افزایش پیدا کرده است.
همچنین بنا به گفته رئیس دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران در صورت تأمین اعتبار از سازمان‌هایی چون بهزیستی، کمیته امداد امام خمینی، ستاد اجرایی فرمان امام، بنیاد مستضعفان و… قرار است اعتبار خرید کتاب برای مناطق کم برخوردار و محروم فراهم شود. همچنین نباید کار خوب روابط عمومی خانه کتاب و ادبیات ایران را در ارائه اخبار و گزارش‌های به موقع برای برگزاری این نمایشگاه فراموش کرد. روابط عمومی خانه کتاب و ادبیات ایران با انتشار اطلاعیه‌های پی در پی، ناشران و علاقه‌مندان به کتاب را در جریان جز به جز برگزاری این نمایشگاه گذاشت و به صورتی شبانه روزی برای خبررسانی به‌موقع تلاش کرد. این مرکز همچنین در همیاری با نهادهایی چون شهرداری تهران اطلاع‌رسانی گسترده در شهر تهران را در دستور کار خود قرار داده و برای اطلاع رسانی در دیگر شهرها نیز تمهیدات مناسبی را اندیشیده است. کار جهادی آنها منجر به برگزاری هرچه مطلوب‌تر این نمایشگاه خواهد شد.
ایده دیگری که برای این نمایشگاه اجرایی شده اجرای پویش ملی نذر کتاب است. خانه کتاب و ادبیات ایران قرار است پویش ملی «نذر کتاب» را با یاری خیرین و حامیان حقیقی و حقوقی همزمان با دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران و با هدف رساندن کتاب به علاقه‌مندانی که امکان خرید کتاب ندارند، اجرا می‌کند.
علاقه‌مندان برای مشارکت در این پویش می‌توانند با مراجعه به ketab.ir وارد سامانه دومین نمایشگاه مجازی کتاب تهران شده و از طریق صفحه نذر کتاب مبلغ مورد نظر خود را در درگاه اختصاصی این پویش پرداخت کنند. همچنین شماره حساب ۱/۷۷۲۲۷۷۷/۱۰ و شماره کارت ۱۸۶۷-۱۰۴۸-۷۲۷۰-۵۰۴۱ بانک رسالت به نام خانه کتاب و ادبیات ایران برای دریافت حمایت‌های مردمی پیش‌بینی شده است.
حامیان حقیقی و حقوقی مشارکتکننده در این پویش می‌توانند معادل وجه واریزی، مشخصات و کد ملی افراد یا گروه‌هایی را اعلام کنند تا کد ملی آنها بر اساس میزان مبلغ واریزی حامی شارژ شود.
بر اساس این فراخوان، اگر فرد یا گروه خاصی مورد نظر حامیان نباشد، خانه کتاب و ادبیات ایران با سمن‌ها (سازمان‌های مردم نهاد) و گروه‌های جهادی که در سطح کشور نیازسنجی انجام داده و گروه‌های هدف را برای بهره‌مندی از این طرح شناسایی کرده‌اند، تعامل کرده و پس از کسب اطلاعات لازم متناسب با نیاز آنها کد اعتباری رایگان برای خرید کتاب اختصاص خواهد داد.
اکنون همه چیز برای برگزاری یک نمایشگاه مجازی مطلوب فراهم شده است و مخاطبان از امروز می‌توانند با مراجعه به سایت نمایشگاه (ketab.ir) به خرید کتاب‌های مدنظر خود بپردازند و در کمترین زمان ممکن کتاب‌ها را درب منزل خود دریافت کنند. نمایشگاه مجازی کتاب عدالت در دسترسی کتاب را برای همه ایرانیان فراهم کرده است و این گام مهمی برای دستیابی به عدالت فرهنگی است. می‌دانیم که سیستم توزیع کتاب در کشور با اشکالی جدی مواجه است و بسیاری از مناطق دور از مرکز از داشتن کتابفروشی مطلوب و به روز محرومند. نمایشگاه مجازی کتاب فرصت دسترسی به تازه‌ترین آثار ناشران کشور را برای همه ایرانیان فراهم کرده است. امید است که با احصا آمارهای این نمایشگاه امکان تأسیس کتابفروشی در مناطق کم برخوردار نیز با حمایت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی میسر شود.