به گزارش خبرنگار مهر، نشر ماهی چهارمین چاپ کتاب «ذهن روسی در نظام شوروی» اثر آیزایا برلین و ترجمه رضا رضایی را با شمارگان ۷۰۰ نسخه، ۴۱۵ صفحه و بهای ۶۵ هزار تومان منتشر کرد. چاپ سوم این کتاب سال ۱۳۹۸ با شمارگان ۷۰۰ نسخه، ۴۱۵ صفحه و بهای ۶۵ هزار تومان منتشر شده بود. نشر ماهی چاپ نخست این کتاب را در بهار سال ۱۳۹۲ با شمارگان ۱۱۰۰ نسخه نسخه و بهای ۱۸۵۰۰ تومان منتشر کرده بود.
آیزایا برلین فیلسوف سیاسی، اندیشه‌نگار و نظریه‌پرداز سیاسی و منتقد ادبیات، یکی از مهم‌ترین متفکران جهان در قرن بیستم بود. او در سال ۱۹۰۹ در لتونی (که جزئی از قلمرو روسیه بود) به دنیا آمد و در سال ۱۹۹۷ در آکسفورد درگذشت. از او به عنوان یکی از برجسته‌ترین راویان اندیشه در قرن بیستم یاد می‌شود. تک‌نگاری‌های او از اندیشمندان برجسته‌ای چون هانس گئورگ هامان، کارل مارکس، جامباتیستا ویکو، یوهان گوتفرید فون هردر و... راه نوینی را در خوانش اندیشه‌ها آفرید.
«ذهن روسی در نظام شوروی» مجموعه چند مقاله، گزارش و گفت‌وگوهایی است که آیزایا برلین در سفر خود به شوروی فراهم آورده است. برلین تا زمان حیات خود هیچگاه این نوشتارها را منتشر نکرد، تا این‌که ۶ سال پس از مرگش این کتاب با همت و ویراستاری «هنری هاردی» تدوین و منتشر شد.
کتاب ۱۰ فصل دارد. عناوین این فصول به ترتیب از این قرار است: «هنر روسیه در دوره استالین»، «سفر به لنینگراد»، «ادیب بزرگ روس»، «گفت‌وگوهایی با آخماتووا و پاسترناک»، «باریس پاسترناک»، «چرا اتحاد شوروی خود را عایق کاری می‌کند»، «دیالکتیک مصنوعی»، «چهار هفته در اتحاد شوروی»، «فرهنگ روسیه‌ی شوروی» و «بقای روشنفکران روس».
در فصل نخست برلین، به بررسی و تحلیل انواع هنرها و ادبیات در شوروی زمان استالین و روابط هنرمندان و ادیبان با همدیگر می‌پردازد. نبرد میان تجربه گرایان ادبی و هنری که از قضا آنارشیست هم بودند با متعصبان بلشویک در این فصل شرح داده شده است. نبردی که بعدها به تشکیل اتحادیه‌های نویسندگان و هنرمندان انقلابی پرولتری انجامید، هرچند که بعدها این اتحادیه‌ها به جرم تروتسکیسم تصفیه شدند. تخریب هنر و ادبیات و سلاخی نویسندگان و هنرمندان به توسط رژیم استالین از دیگر نکات درخشان این فصل است.
فصل دوم نیز گزارشی است از سفر این فیلسوف در سال ۱۹۴۵ به شهر لنینگراد و دیدارش با نویسندگان و شاعرانی چون زوشچنکو، آخماتووا و... روایت جذاب و طناز برلین از پلیس مخفی شوروی و مامورانی که باید او را در این سفر می‌پاییدند، خواندنی است. فصل سوم کتاب نیز زندگینامه و همچنین معرفی و شرح آثار و اندیشه‌های اوسیپ ماندلشتام، شاعر، ادیب و منتقد شهیر روسی و خالق آثاری چون «طبیعت واژه‌ها»، «دفترهای مسکو» و «گفت‌وگویی درباره دانته» به قلم آیزایا برلین منتشر شده است.
فصل چهارم شرح گفت‌وگوهای برلین با آخماتووا و پاسترناک آمده و فصل پنجم نیز به معرفی و شرح و بررسی آثار و تفکرات باریس پاسترناک برنده نوبل ادبی در سال ۱۹۵۸ و نویسنده رمان «دکتر ژیواگو» اختصاص دارد.
برلین در فصل ششم به بررسی دلایل هراس مسئولان شوروی از ارتباط با غرب می‌پردازد. «دیالکتیک مصنوعی» با عنوان دوم «ژنرال استالین و هنر حکومت» فصل هفتم کتاب است که در آن درباره چگونگی به ثمر رسیدن انقلاب کمونیستی در شوروی و همچنین طرز نگاه و دید استالین به مقوله حکومت مباحثی مطرح شده است.
فصل هشتم نیز شرح خاطرات سفر نویسنده به اتحاد جماهیر شوروی در اواخر سال ۱۹۴۵ است. برلین این مطلب را در سال ۱۹۵۶ به مرحله نگارش درآورده بود. فصل نهم نیز به بررسی ساختارها و روابط فرهنگی و زیرساختارهای این حوزه، در شوروی اختصاص دارد؛ و در نهایت فصل انتهایی کتاب نیز نوشتار کوتاهی درباره معرفی و همچنین وضعیت روشنفکران روسیه – به ویژه در زمان حکومت استالین ـ درج شده است.
این کتاب پیشگفتاری به قلم «استروب تالبوت» دارد و همچنین مقدمه را نیز هاردی، ویراستار و تدوینگر این کتاب نوشته است. لازم به ذکر است که زندگینامه تمام شخصیت‌های فرهنگی، ادبی و هنری چون باریس پاسترناک، آنا آخماتووا و اوسیپ ماندلشتام که در این کتاب از آنها نام برده شده، در بخش انتهایی کتاب توسط«هلن راپاپورت» به چاپ رسیده است.
بسیاری از مورخان و متفکرانی که در حوزه‌های هنر و ادبیات اندیشه ورزی کرده‌اند، مدام این سوال مطرح بوده و هست که چرا ادبیات و هنر غنی روس در پیش و اوایل انقلاب اکتبر ۱۹۱۷، با نویسندگان مطرح و جاویدانی چون لرمانتف، پوشکین و تالستوی، در مسیر خود به نویسندگانی چون میخاییل شولوخوف، چنگیز آیتماتوف و گریگوری باکلانوف با آثار پیش‌پا افتاده‌ای چون «دن‌آرام» و «نوزده ساله‌گان جاویدان» می‌رسد؟
حتی نویسنده‌ای چون ماکسیم گورکی، که دو دوران پیش و پس از انقلاب را تجربه کرد و تنها نویسنده باقیمانده از دوران درخشان ادبیات روسی در پیش از انقلاب بود، آثارش پس از به قدرت رسیدن استالین، نسبت به آثار قبلی‌اش، نزول آشکاری دارد.
حتی تعجب برانگیز که چرا نویسنده‌ای چون او بر «رئالیسم سوسیالیستی» که تنها سبک رسمی ادبی در روسیه بود و حکومت سرسختانه و مستبدانه از آن دفاع می‌کرد، صحه گذاشت؟ برلین به این مساله در فصل نخست با عنوان «هنر روسیه در دوره استالین» اشاره کرده و به طور مشخص در صفحه ۶۰ کتاب به این تایید گورکی و نقد آن می‌پردازد.
انواع هنرها در روسیه نیز پس از به قدرت رسیدن استالین، به وضعیت بغرنجی دچار شدند. در هنر تئاتر دولت به هنرمندان مشهور و خلاقی چون «میرهولد» و «واختانگوف» اجازه کار نداد. شاخص‌ترین هنرمند موسیقیدان این دوره نیز «دیمیتری شوستاکوویچ» است که آثار استالینی‌اش ارزش چندانی ندارد.
سینماگران برجسته‌ای چون «سرگی آیزنشتاین» و «الکساندر داوژنکو» با آثار درخشانی چون «رزمناو پوتمکین»، «۱۰ روزی که دنیا را تکان داد»، «زمین» و «مردی با دوربین فیلمبرداری» نیز با آن‌که معتقد و وفادار به انقلاب بودند، پس از به قدرت رسیدن استالین، اجازه ساخت فیلم با تفکر خود را پیدا نکردند.
همچنین وضعیتی اسفباری که استالین بر هنرمندان طراح و معماری چون «ولادیمیر تاتلین» و آوانگاردهای هنرهای تجسمی چون واسیلی کاندینسکی و البته پیروان و بنیانگذاران نحله فلسفی و ادبی «ساخت‌گرایی» چون رومن یاکوبسون، یوری تینیانوف و ویکتور اشکولوفسکی، تحمیل کرد؛ نیازی به بازگویی مجدد ندارد.
برلین با تقسیم‌بندی دوره‌های ادبی معاصر روسیه، به سه دوره «۱۹۰۰ تا ۱۹۲۸»، «۱۹۲۸ تا ۱۹۳۷» و «۱۹۳۷ به بعد» به تحلیل این نزول می‌پردازد. برلین چون خودش نیز اصلیتی روسی داشت، بسیار علاقه‌مند و پیگیر ادبیات و هنر روس بود. به همین دلیل از طریق کار در سفارت‌خانه انگلستان، بارها به شوروی سفر کرد و در خلال آن دیدارهای بسیاری نیز با ادیبان و هنرمندان مشهور داشت.
مشاهدات برلین و شرح دیدارهایش با اهالی ادب و هنر روسی، نکات حیرت‌آوری را برای مخاطب روشن می‌کند. به عنوان مثال در فصل چهار کتاب با نام «گفت‌وگوهایی با آخماتووا و پاسترناک» در ابتدای مطلب درباره چرایی سفر خود در سال ۱۹۴۵ بیان می‌کند که به جز مسایل کاری، بسیار علاقه‌مند بود تا از وضعیت ادبیات و هنر روسیه آگاه شود. این جریان نشان می‌دهد که استالین آنقدر فضای بسته و خفقان رعب‌آوری به وجود آورده بود که هیچ خبری از کشور بیرون نمی‌رفت.
در همین فصل برلین از دیدار خود با آیزنشتاین بسیار افسرده یاد می‌کند و دلیل این افسردگی هم تقبیح استالین از نسخه اصلی فیلم «ایوان مخوف» بود. این رویدادها و نقل این مسایل و مشکلات پیشتر در هیچ کتاب دیگری منتشر نشده بود.
در مجموع باید بیان کرد که «ذهن روسی در نظام شوروی» یک دایرةالمعارف کامل تحلیلی از وضعیت روشنفکری، ادبیات و هنر روسیه در دوران استبداد استالین است. برلین در مقام یک منتقد و اندیشمندی که بر مساله آزادی بسیار تفکر کرده، در این کتاب به روشنگری از وضعیت روسیه استالین دست زده است.