خبرگزاری مهر، گروه استانها- مریم ساحلی: گیسوان طلایی شالیزارهای گیلان، آشنای دیرینه آب و خاک و دستان پینه بسته شالیکاران این دیار است و همه آنچه که به این محصول ارزشمند ربط می‌یابد، نگاه گیلانیان را به خود می‌خواند.
برنج از غذاهای اصلی ایرانیان به شمار می‌آید و گیلان با رتبه دوم تولید برنج در کشور، بزرگترین تولیدکننده ارقام بومی و با کیفیت برنج در ایران است. هر چند افزایش بهای این محصول راهبردی در سال‌های اخیر سبب شده تا سفره بسیاری از ایرانی‌ها و گیلانیان از این محصول مرغوب خالی بماند اما کسی نیست که نداند شالیکاری از ارکان مهم اقتصاد کشاورزی گیلان به شمار می‌آید.
رکن مهمی که همواره تحت تأثیر عواملی چون کشاورزی سنتی، عدم مدیریت مطلوب منابع آبی موجود، بروز نبودن کارخانه‌های شالیکوبی و چالش‌های موجود در حد فاصل مسیر تولید تا بازار قرار داشته است. و البته باید توجه داشت که تغییرات اقلیم و بروز خشکسالی‌ها در سال‌های اخیر از این موضوع نشان داد که باید از کشت این محصول در استان‌های کم‌آب صرف نظر کرد؛ همین موضوع سبب شده است تا ضرورت برنامه ریزی صحیح برای کشت برنج در استان‌های شمالی بیش از پیش احساس شود.
و اما هشتمین روز از بهمن ماه امسال وزیر جهاد کشاورزی در سفر هیئت دولت به گیلان اعلام کرد که خودکفایی در محصول برنج یکی از موضوعات مهمی است که در دولت سیزدهم و وزارت جهاد دنبال می‌شود.
«سید جواد ساداتی نژاد» با بیان اینکه سالانه یک میلیون تن برنج به کشور وارد می‌شود، تصریح کرد: «با توجه به ظرفیتی که کشور در تولید برنج دارد نباید واردات برنج داشته باشیم و با طرحی که در سه استان شمالی داریم، با افزایش دوره کشت به راحتی می‌توان مقدار مورد نیاز کشور را تولید کرد.» متعاقب انتشار این خبر اظهارات متعددی از سوی کارشناسان کشاورزی و فعالان محیط زیست بیان شد. روش‌های افزایش تولید، شرایط اقلیمی موجود، کم آبی‌ها و آب بر بودن کشت برنج از جمله مواردی است که در این راستا مطرح می‌شود.
اهمیت تأمین امنیت غذایی به ویژه در تولید برنج
«محمود هوشیار فرد» پژوهشگر و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی گیلان در گفتگو با خبرنگار مهر بر اهمیت کشاورزی به عنوان یکی از بخش‌های اقتصادی و تولیدی مهم در هر جامعه تاکید کرد و گفت: امنیت غذایی مقوله بسیار مهمی است که از ارکان توسعه پایدار به حساب می‌آید.
وی با بیان اینکه برنج بعد از گندم دومین غذای اصلی کشور و یک محصول راهبردی است، افزود: این محصول در بیش از ۱۰۰ کشور دنیا در مساحتی حدود ۱۶۴ میلیون هکتار و تولید سالیانه حدود ۵۱۰ میلیون تن کشت می‌شود. میزان تولید برنج در کشور حدود دو میلیون و ۳۰۰ هزار تن و مصرف سرانه برنج برای هر ایرانی ۳۶ کیلوگرم است.
هوشیار فرد با اشاره به اینکه ایران چهارمین کشور بزرگ واردکننده برنج در دنیا به میزان ۱.۲ میلیون تن به ارزش یک میلیارد دلار است، ادامه داد: از این‌رو وابستگی به واردات این محصول اساسی خطر بزرگی برای امنیت غذایی کشور به شمار می‌رود وابستگی به واردات این محصول اساسی خطر بزرگی برای امنیت غذایی کشور به شمار می‌رود.
وی با تأکید بر اینکه حرکت در مسیر تأمین امنیت غذایی، تلاش برای خودکفایی و کاهش واردات برنج یکی از برنامه‌های وزارت جهاد کشاورزی است، اضافه کرد: برای تأمین ۱۰۰ درصدی نیازمند ارزیابی، مطالعه و تحلیل نظام مند یک برنامه یا نوآوری به منظور تصمیم گیری آگاهانه برای بازبینی و تجدید نظر مقتضی و شایسته است.
افزایش سطح زیر کشت شالیزارها
این پژوهشگر درباره امکان افزایش تولید از طریق گسترش سطح زیر کشت شالیزارها نیز گفت: کشت برنج در کشور به صورت سنتی و بر اساس تشخیص فردی کشاورزان است در حال حاضر بیش از ۸۰ درصد بهره برداران کشاورزی در گیلان غالباً خرد و دهقانی هستند و میانگین سن آنها نیز بالای ۵۵ سال بوده و وارد سن کهنسالی شده‌اند.
وی با اشاره به اینکه بیشتر مناطق مناسب برای کشت برنج در شمال کشور قرار داشته و تمایل بیشتری در کشاورزان برای کشت برنج به روش نشائی وجود دارد، افزود: استان‌های شمالی کاسه برنج کشور هستند و هم اکنون سطح زیر کشت برنج در این استانها حدود ۴۶۰ هزار هکتار و در سایر استانها حدود ۱۷۰ هزار هکتار است.
هوشیار فرد در ادامه با بیان اینکه سطح زیر کشت برنج در استان‌های گیلان و مازندران بر خلاف گلستان قابلیت افزایش چندانی ندارد، اضافه کرد: البته امسال در برخی نواحی گیلان زمین‌های درختکاری و استخرهای خاکی پرورش ماهی یا اراضی حاشیه تالاب زیر کشت برنج رفته لذا می‌توان اراضی جدیدی برای کشت در استان‌های شمالی بر اساس معیارهای بیوفیزیکی و اقتصادی، اجتماعی به دو دسته مناسب و متوسط پهنه بندی کرد.
وی ادامه داد: بسیاری از باغات مرکبات فعلی استان‌های شمالی به ویژه مازندران در سال‌های دور زیر کشت برنج بودند و امروز نیز باغات درجه ۳، که بیش از ۲۰ درصد باغات استان‌های شمالی را تشکیل می‌دهند، ظرفیت تبدیل شدن به شالیزار را دارند زیرا افزایش سن درختان بذری یا پیوندی مرکبات با قدمت بیش از ۶۰ سال در باغات و عملکرد غیر اقتصادی و بازارپسندی پایین از مسائلی است که برای تولید در بخش باغبانی مشکلاتی را ایجاد کرده است. البته موضوع اصلی فقط تعیین اراضی مناسب برای کشت برنج نیست بلکه باید به دنبال حداکثر سازی سود کشاورزان با توجه به شرایط آب و هوایی و تغیرات اقلیمی نیز باشیم.
اهمیت حمایت‌ها و رفع موانع
هوشیار فرد با اشاره به اینکه خرید توافقی برنج در مقایسه با خرید تضمینی تأثیر بیشتری بر کاهش ضرر و زیان‌های دولتی و ثبات نسبی قیمت برنج داشته باشد، یادآور شد: کشت قراردادی برنج، مطمئن‌ترین و قابل اعتمادترین راه و قدم اول رسیدن به خودکفایی است کشت قراردادی برنج، مطمئن‌ترین و قابل اعتمادترین راه و قدم اول رسیدن به خودکفایی است. شالیکاری قراردادی تجاربی را برای شالیکاران به همراه دارد که می‌توانند حتی بعد از پایان مدت قرارداد از آن استفاده کرد، آنها یاد می‌گیرند چگونه مزرعه خود را مدیریت کنند.
وی اضافه کرد: این توافق می‌تواند بین کشاورز و برخی نهادها و شرکت‌های پشتیبان کننده دولتی، نیمه دولتی، تعاونی‌ها یا بانک‌ها انجام گیرد. البته شالیکاران برخلاف برخی محصولات زراعی یا باغی دغدغه فروش ندارند ولی همواره در معرض خطر نوسان قیمت نهاده‌ها و هزینه‌های تولید قرار دارند.
پژوهشگر حوزه کشاورزی اضافه کرد: دغدغه‌های اصلی کشاورزان شامل نداشتن نقدینگی کافی برای کاشت، داشت و برداشت و نبود حمایت فنی در راستای کاهش هزینه‌های تولید به ویژه نهاده‌هایی همانند کود، سم و ماشین آلات و تجهیزات لازم است. همچنین کشت مکانیزه برنج و افزایش واحدهای بانک نشاء که مهمترین زیرساخت کشت مکانیزه بشمار می‌رود باید فراهم شود.
وی ادامه داد: بسیاری از کشاورزان ناچارند دسترنج خود را به واسطه‌ها بفروشند زیرا در غیر این صورت باید پس از تبدیل شلتوک به برنج آن را مستقیم به مغازه‌دار بفروشند که آن نیز برای کسب سود بیشتر سعی می‌کند محصول را با قیمت پایین‌تری خریداری کند.
افزایش بهره وری مزارع برنج
هوشیار فرد افزایش بهره وری مزارع برنج را نخستین گام در خودکفایی برنج دانست و گفت: در بخش تولید برنج ضمن توجه به توسعه جنبه‌های کمی تولید باید به جنبه‌های کیفی آن نیز توجه ویژه داشت. این موضوع با برنامه ریزی‌های ویژه و بکارگیری فناوری‌های نوین و کارا، استفاده بهینه از منابع تولید می‌تواند تحقق یابد و به تولید محصولی بیانجامد که ضمن تکمیل رژیم غذایی، موجبات خودکفایی در محصول را نیز فراهم آورد.
وی با اشاره به بروز پدیده خشکسالی در طول نیمه دوم قرن بیستم، ادامه داد: برنج از جمله گیاهان بشدت وابسته به آب بوده و میزان آب مصرفی اراضی شالیزاری به ازای هر هکتار به طور میانگین ۸ تا ۱۰ هزار متر مکعب است. بر اساس آمارها میزان کاهش سالیانه تولید برنج در کشور ناشی از کم آبی بیش از ۱۰ درصد است که امسال به ۳۰ درصد هم رسیده و دولت برای جبران کمبود اقدام به واردات ۲۰۰ هزار تن برنج خارجی و عرضه برنج‌های پرمحصول فجر و شیرودی در سامانه بازارگاه به نرخ مصوب کرده است. لذا برای کاشت برنج نگرانی تأمین آب داریم و باید این نگرانی‌ها حل شود. چرا که در صورت عدم توجه به مدیریت بهینه این نهاده کمیاب، مشکل کم آبی در هر سال زراعی نمود بیشتری می‌یابد.
این پژوهشگر با بیان اینکه در سال‌های اخیر مسئله کم آبی و در دسترس بودن آب لازم و به موقع هنگام تهیه خزانه، آماده سازی زمین در طول دوره رشد نیز به این نگرانی‌ها اضافه شده است در سال‌های اخیر مسئله کم آبی و در دسترس بودن آب لازم و به موقع هنگام تهیه خزانه، آماده سازی زمین در طول دوره رشد نیز به این نگرانی‌ها اضافه شده است، بیان کرد: زیرساخت‌های سنتی مانند آب بندان ها از بین رفته‌اند. اما با تسطیح، نوسازی و یکپارچه سازی اراضی شالیزاری و استفاده مطلوب از آب‌های سطحی؛ کاشت ارقام پرمحصول، کیفی و ذائقه پسند و دارای دوره رشد کوتاه‌تر، ارقام کم آب بر، مقاوم به ورس به ویژه ناشی از بارش‌های آخر فصل، مدیریت تغذیه و کنترل آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز می‌توان میزان تولید برنج را در استان‌های شمالی افزایش داد.
وی با اشاره به اینکه باید توجه داشت که در صورت تسطیح و یکپارچه سازی شالیزارها میزان مصرف آب در واحد سطح به نصف تقلیل می‌یابد، اضافه کرد: استفاده از آبیاری قطره‌ای، آبیاری تناوبی و سامانه تیپ در شالیزارها می‌تواند باعث کاهش ۳۰ تا ۵۰ درصدی مصرف آب برای تولید محصول شود. همچنین تعیین ارزش واقعی آب در بخش تولید برنج و قیمت گذاری آن بر اساس قیمت واقعی از ابزارهای مناسب مدیریت آب است.
این پژوهشگر با بیان اینکه باید به معرفی ارقام اصلاح شده جدید برنج توجه ویژه داشت، تصریح کرد: ارقام جدید تنها زمانی با استقبال شالیکاران مواجه می‌شوند که در کنار افزایش تولید، حفظ کیفیت و جلب رضایتمندی مصرف کنندگان را نیز به همراه داشته باشد. البته در این موضوع که بسیاری از ارقام اصلاح شده برنج در مقایسه با برنج‌های وارداتی از کیفیت بهتری برخوردارند تردیدی نیست اما نباید از یاد برد که گیلان با رتبه دوم تولید برنج کشور، بزرگترین تولیدکننده ارقام بومی و با کیفیت برنج در کشور محسوب می‌شود.
کاهش ضایعات کارخانجات برنجکوبی
وی در ادامه کاهش ضایعات کارخانجات برنجکوبی را گام دوم خودکفایی دانست و اظهار کرد: کاهش ضایعات شکستگی برنج از دغدغه‌های شالیکاران است و قیمت برنج شکسته ۳۰ تا ۵۰ درصد برنج سالم است؛ از سویی راندمان تبدیل برنج سفید سالم مطلوب نیست و از سوی دیگر شالیکوبی های سنتی عامل ضایعات برنج هستند.
هوشیار فرد با اشاره به اینکه میزان ضایعات برنج به طور میانگین عددی حدود ۱۲ درصد است که قابل قبول نیست، ادامه داد: با کاهش یک درصدی ضایعات برنج از هدر رفت حداقل ۳۰ هزار میلیارد ریال سرمایه جلوگیری می‌شود. متأسفانه طی چند سال اخیر زمان نامناسب کاشت و همچنین برداشت برنج و سهمیه بندی زمانی نامناسب آبیاری در کنار سایر عوامل مانند خرمن کوبی با خرمن کوب ها یا کمباین‌های نامناسب، ناکافی بودن میزان مهارت مکانیک در اپراتوری خشک کن شلتوک، کمبود منابع مالی به منظور نوسازی و بهینه سازی کارخانه‌های برنجکوبی مهمترین عوامل ضایعات شکستگی برنج سفید محسوب می‌شوند.
وی با بیان اینکه افزایش بهره وری مزارع برنج، نیازمند هوشمندی در کشت این محصول است افزایش بهره وری مزارع برنج، نیازمند هوشمندی در کشت این محصول است، تصریح کرد: شالیکاران باید مدیریت پذیرتر شوند.
هوشیار فرد با بیان اینکه در تولید برنج مهمترین گزینه استفاده از کود و سم در زمان مناسب است که بر افزایش یا کاهش عملکرد برنج تأثیر مستقیم دارد به گونه‌ای که برای هر نوع خاک بر اساس آزمایش میزان و نوع کود مصرفی متفاوت است، افزود: با مدیریت بهینه مزارع برنج می‌توانیم شاهد افزایش تولید برنج به طور متوسط تا ۱۵ درصد باشیم.
وی ادامه داد: برگزاری دوره‌های آموزشی کاربردی و چهره به چهره و ارتباط مروج با کشاورز و اعتماد متقابل بسیار مهم است. در واقع باید تلاش شود تا اعتماد سازی لازم در جامعه کشاورزان صورت گیرد و از این طریق شالیکاران به کارشناسان و اطلاعات ارائه شده اطمینان پیدا کنند. ارتباطات منظم و متوالی کارشناسان و مروجان با کشاورزان باعث می‌شود تا آنها همواره این احساس را داشته باشند که در تمام مراحل به کارشناسان دسترسی دارند و می‌توانند از راهنمایی‌های آنان بهره جویند.
هوشیار فرد اضافه کرد: امیدواریم با پشتکار کشاورزان و برنامه ریزی های صورت گرفته میزان تولید برنج طی ۵ سال آینده افزایش قابل توجهی داشته باشد.
ضرورت حرکت در مسیر درست
کارشناسان امر در سال‌های اخیر بارها کاستی‌های موجود در مسیر تولید برنج را یادآور شده‌اند و بر اهمیت موضوعاتی چون مدیریت مناسب منابع آبی موجود و ممانعت از هدر رفت آب، روزآمد کردن کارخانجات برنجکوبی، معرفی ارقام جدید مناسب با اقلیم، مکانیزه ساختن کشت، آموزش کشاورزان و تنظیم بازار تاکید داشته‌اند. و اما اکنون که صحبت از افزایش تولید و قدم نهادن در مسیر خودکفایی این محصول راهبردی است، توجه به راهکارهای کارشناسان مجرب و تلاش برای رفع معضلات موجود و برنامه ریزی بر اساس امکانات موجود و ملاحظات اقلیمی و زیست محیطی، ضرورتی انکارناپذیر است.