خبرگزاری مهر – گروه استانها: تالاب گاوخونی مشترک بین استان‌های یزد و اصفهان است که پرآب‌ترین بخش آن در استان در منطقه ورزنه استان اصفهان قرار دارد. این تالاب مهمترین نوع خود در فلات مرکزی ایران است که تا دو دهه پیش از منبع اصلی و دائمی یعنی رودخانه زاینده‌رود تأمین می‌شد.
البته سیلاب‌ها و زیرحوضچه‌های فصلی و موقت دیگری نیز در تغذیه این تالاب نقش داشته‌اند، اما سهم آنها کمتر از ۱۰ درصد بوده است. اکنون این تالاب نفس‌های آخر را می‌کشد چرا که اگرچه همیشه آب دارد اما حجم آب در حوضچه استان یزد بسیار اندک و سرشار از آلودگی‌ها ناشی از سرازیر شدن فاضلاب‌های خانگی و صنعتی است.
هر چند مطالعات علمی درباره تأثیر این تالاب بر میزان آبدهی قنوات یزد صورت نگرفته اما گذشتگان و بازماندگان آنها عقیده دارند که این تالاب قنات‌های این منطقه تا شهرستان خاتم را تغذیه می کرده به طوری که هر گاه سطح آب تالاب بیشتر بوده، آبدهی قنوات نیز افزایش داشته است.
یزدی‌ها از این تالاب حق آبه ای دارند که به دلیل بسته شدن در بالا دست عایدی ندارند و این تالاب نه تنها سهمی از آب برای آنها به ارمغان ندارد بلکه در آینده نزدیک با خشک شدن آب موجود در تالاب، ریزگردهایی که با فاضلاب‌های خانگی و صنعتی ترکیب شده را سرازیر یزد خواهد کرد و آلودگی شهرهای آلوده استان را به مراتب افزایش خواهد داد. یزدی‌ها از این تالاب حق آبه ای دارند که به دلیل بسته شدن در بالا دست عایدی ندارند و این تالاب نه تنها سهمی از آب برای آنها به ارمغان ندارد بلکه در آینده نزدیک با خشک شدن آب موجود در تالاب، ریزگردهایی که با فاضلاب‌های خانگی و صنعتی ترکیب شده را سرازیر یزد خواهد کرد
بله تالاب گاوخونی نفس‌های آخر را می‌کشد، این تالاب در سال ۱۳۵۴ در فهرست تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر قرار گرفت و از این منظر رسیدگی دائمی به شرایط آن اهمیت جهانی دارد، اما تصاویر ماهواره‌ای از اوایل دهه ۸۰ روند کم آبی این تالاب اکولوژیک را به شدت نمایان می‌کند.
تالاب گاوخونی در حال حاضر در حدود یک درصد از مساحت خود را حفظ کرده و این یک درصد، نه تنها از زاینده‌رود تأمین نمی‌شود، بلکه در شرایط خشکسالی، حاصل سیلاب‌های فصلی که سابقاً در زندگی تالاب نقش داشتند، هم نیست.
درست است که خشکسالی‌ها حال و روز امروز این تالاب را نامساعد کرده اما گسترش کشاورزی در منطقه ورزنه بدون حساب و کتاب، باعث شده که هیچگاه حقابه استان یزد از این محل، تأمین نشود و حتی عواقب آن گریبانگیر یزدی‌ها باشد.
برخی عقیده دارند که این تالاب بر اساس مستندات علمی اثر مستقیم بر حوضچه‌های آبریز یزد ندارد اما با توجه به ادعای گذشتگان کویرنشین که آب را در دل زمین جابجا می‌کردند و با حفر قنات و چاه آن را از دل زمین بیرون می‌کشیدند این تالاب با توجه به شیبی که به سمت شهرستان‌های ابرکوه و خاتم دارد، در تغذیه قنات‌های این مسیر، نقش مؤثری داشته است.
تأثیر گسترش کشاورزی ورزنه در کاهش سهمیه استان یزد از تالاب
مدیر انجمن حامیان تالاب گاوخونی کویر یزد در این زمینه در گفتگو با خبرنگار مهر با تائید بر اینکه قنات‌های استان از محل گاوخونی تغذیه می شده، به گسترش کشاورزی در ورزنه و تأثیر آن در کاهش آب تالاب در حوضچه یزد اشاره کرد و افزود: در حال حاضر آب محدود در تالاب، آب آلوده به فاضلاب شهری و صنعتی است که برای استان نه تنها فایده‌ای ندارد بلکه دردسر ساز هم است.
غلامرضا صادقی ندوشن به طرح این پرسش که قاتل تالاب گاو خونی کیست؟ پرداخت و افزود: این اتفاق ناخوشایند مقصر واحدی ندارد. از کاهش نزولات آسمانی گرفته تا بی برنامه بودن دولت‌ها و استفاده بی رویه و نا صواب مردم و کشاورزان و صنعتگران و مهاجران و افزایش نزدیک به سه برابر شدن جمعیت ایران همه و همه دست به دست یکدیگر دادند تا اینکه مرداب را به مردن رساندند.
وی ادامه داد: لازم به توضیح است با افزایش هزار برابری فضای سبز درشهر اصفهان و دیگر شهرها با مهاجرت روستاییان به شهر، با توسعه صنایع کوچک و بزرگ آبخواه و از طرفی با تغییر سبک زندگی و صدها عوامل دیگر در مصرف آب انتظار بهتری نمی‌شود داشت.
مرگ گاوخونی بیشترین آسیب را به ورزنه و یزد می‌زند
این فعال محیط زیست ادامه داد: با این تفاسیر پس از مرگ این باتلاق گاوخونی بیشترین ضرر و آسیب مردم بخش ورزنه و یزد می‌بینند.
مدیر انجمن حامیان تالاب گاوخونی کویر یزد اظهار داشت: تالاب گاوخونی در فلات و جلگه مرتفع مرکزی واقع شده است. روستا و شهرهای همجوار باتلاق گاو خونی از شمال به شهرستان نائین و شمال غربی به بخش ورزنه و جنوب غربی به بخش حسن آباد جرقویه (سفلی و علیا) و دهستان خارا و غرب به اسفنداران و رامشه و در جنوب به شهرستان شهرضا و در جنوب شرقی به شهرستان و کویر ابرکوه و از شرق به بخش ندوشن و شمال شرقی روستای سورک، علی شفیع و قلعه خرگوشی هستند.
وی افزود: این باتلاق از چهار حوضه آبریز شامل حوضه زرین رود، رودخانه زرچشمه، رودخانه ایزدخواست و حوضه آبریز ندوشن، از سلسله کوه‌های گل بید و برنا چاه ندوشن تغذیه می‌شود که یکی از مهمترین و اصلی‌ترین حوضه آبریز گاو خونی زرین رود است که از سلسله کوه زاگرس از سرشاخه‌های زرد کوه بختیاری سرچشمه می‌گیرد و با طی کردن بیش از ۴۰۰ کیلومتر در باتلاق گاو خونی آرام می‌گیرد.
صادقی، دیگر حوضه را زر چشمه که از کوه‌های جنوبی شهرضا (قمشه) سرچشمه می‌گیرد و بیشتر به صورت فصلی به این باتلاق می‌ریزد، نام برد و افزود: حوضه رودخانه ایزدخواست دیگر حوضه‌ای است که از کوه مروارید سرچشمه می‌گیرد و از دشت اسفنداران و رامشه به صورت فصلی به آنجا می‌رسد.
وی، آخرین حوضه آبریز این تالاب را حوضه آبریز منطقه ندوشن از کوه‌های علی شفیع تا سلسله کوه‌های بید ورازین به صورت سیلاب به آن می‌ریزد، نام برد.
موقعیت جغرافیایی تالاب
مدیر انجمن حامیان تالاب گاوخونی کویر یزد بیان کرد: تالاب گاوخونی به شکل یک چند ضلعی نامتقارن است که حدود ۳۴ کیلومتر طول دارد و عرض آن متغیر است. نزدیک ترین راه دسترسی به تالاب از منطقه ندوشن به روستای خارا از بخش حسن آباد جرقویه است.
وی تاکید کرد: به این ترتیب تنها بهره وران از نمک این باتلاق مردم حسن آباد، جرقویه و خارا هستند که با طی کردن ۹ کیلومتر به اول تالاب می‌رسند و حدود هفت کیلومتر به عمق پیش می‌روند و با ایجاد حوضچه‌های نمک اقدام به استحصال نمک می‌کنند و در کارخانه‌های چرم سازی، پارچه بافی و سیستم‌های خنک کننده صنعتی به فروش می‌رسانند چرا که آلودگی این نمک از فلزات سنگین بسیار بالا است و کاربرد غذایی ندارد.
صادقی گفت: فاصله تالاب تا قلعه خرگوشی ۲۳ کیلومتر و در فاصله ۳۰ کیلومتری بخش ورزنه و در ۱۴۷ کیلومتری شهر اصفهان و تا ندوشن از مسیر برناچاه حدود ۵۸ کیلومتر و مساحت تالاب به صورت تقریبی ۴۷۰ کیلومتر مربع است.
تاریخچه تالاب
مدیر انجمن حامیان تالاب گاوخونی کویر یزد گفت: از قدمت و چگونگی تشکیل این باتلاق دقیقاً اطلاعاتی وجود ندارد که در چه دوران زمین شناسی شکل گرفته است بلکه همه جسته و گریخته و در این خصوص مطالبی ارائه کردند و تاکنون یک تیم علمی و باستان شناس به صورت میدانی و تخصصی از چگونگی تشکیل تا حالت اغماء امروزی مطالعه و بررسی نکرده است.
وی ادامه داد: نکته جالب این است که در زمان ساخت قلعه خرگوشی که کیلومتر شماری نبوده فاصله این قلعه تا ندوشن ۶۳ کیلومتر و فاصله آن تا ورزنه هم ۶۳ کیلومتر است و در واقع خط مرزی و عرفی که بین دامداران ندوشن و ورزنه از قدیم الایام رایج بوده کوه سیاه بوده است و هر دو بهره ور با رعایت این موضوع دامداری می‌کردند.
صادقی با بیان اینکه به هر حال تالاب گاوخونی یکی از ۲۲۰ تالاب کشور است که در سال ۱۳۴۵ شمسی به عنوان یکی از تالاب‌های مهم بین المللی در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است.
پیدایش تالاب
مدیر انجمن حامیان تالاب گاوخونی کویر یزد اظهار داشت: آنچه که محرز است برف و باران‌های عظیمی که در صدها یا میلیونها سال پیش می باریده بدیهی است نیاز به یک آبراه داشته که این سیلاب و روان آب‌های دائمی از آن خارج شود به تدریج آرام گیرند.
وی افزود: اکثر حوضه‌های آبی به دریا راه دارند ولی این حوضه بخش جنوبی آن سلسله کوه‌های زاگرس به خلیج فارس می‌ریزد و لیکن در شمال آن راهی به دریا ندارد و سیلاب و روان آب‌هایی که از سرشاخه زرد کوه بختیاری و دامنه‌های زاگرس جاری می‌شود از آبراه زردکوه شروع و با طی مسافتی از چهارمحال بختیاری، اژیه، نائین، ورزنه، برزند، دشت کویر شهرضا و ابرکوه و هرات و مروست و یزد و بنا به احتمالاتی در استان کرمان بروز و ظهور خود را نشان می‌دهد که صحت و سقم آن در تخصص بنده نیست. در وسط باتلاق گاوخونی حفره‌ای وجود دارد که سفره‌های آب زیر زمینی حوضچه یزد، فارس، سیرجان و کرمان را تغذیه می‌کرده و اکنون با تکنولوژی که بشر به آن دست پیدا کرده در یزد با حفر چاه‌هایی بیش از ۲۰۰ متر آبی به سطح می‌آورند که ذخیره میلیاردها سال قبل است
صادقی ادامه داد: ولی آنچه که مهم است نفوذ و تقویت سفره‌های آب زیر زمینی در طول بیش از ۴۰۰ کیلومترتا تالاب گاو خونی که نقش اساسی داشته و دارد. در وسط باتلاق گاوخونی حفره‌ای وجود دارد که سفره‌های آب زیر زمینی حوضچه یزد، فارس، سیرجان و کرمان را تغذیه می‌کرده و اکنون با تکنولوژی که بشر به آن دست پیدا کرده در یزد با حفر چاه‌هایی بیش از ۲۰۰ متر آبی به سطح می‌آورند که ذخیره میلیاردها سال قبل است.
وی ادامه داد: در دست نوشته‌هایی که از گذشته بجا مانده آمده است که آبی که در تالاب گاوخونی فرو می‌رود، ۶۰ فرسنگ دورتر، در کرمان بالا می آمده. بر اساس مستندات گذشته با طغیان آب در تالاب گاو خونی، قنوات طهره خانی و اهرستان یزد کمتر از یکماه از داغی آب دائمی بالاتر می‌رفت بدون اینکه کشاورزان یزدی مطلع باشند که امسال آب بیشتری وارد تالاب شده است.
این فعال محیط زیست تاکید کرد: این نشان می‌دهد که تالاب گاوخونی که ادعا می‌شود تأثیری بر حوضچه‌های آبخیز استان نداشته، قنات‌های شهرستان‌های ابرکوه و خاتم را تغذیه می کرده و با کاهش سهمیه استان، این قنوات تحت تأثیر قرار گرفته و بسیاری از آنها خشک شده‌اند.
مدیر انجمن حامیان تالاب گاوخونی کویر یزد حفظ پوشش گیاهی و جلوگیری از فرسایش خاک، تثبیت شن‌های روان و پودرنمک از شوره زارها به مراتع، کنترل سیلاب‌های مخرب و هدایت و تأثیرگذاری روان آب‌ها به سفره‌های آب زیرزمینی و … را از اثرات این تالاب بر اکوسیستم نام برد.
آلودگی و ریزگردها تنها عایدی یزد از گاوخونی در سال‌های آینده
وی ادامه داد: حال که تالاب با اندکی آب آن هم ترکیب شده با فاضلاب صنعتی و خانگی راهی یزد می‌شود، آب آن فایده‌ای برای استان ندارد و با خشک شدن در آینده نزدیک، آلودگی‌های آن همراه با ریزگردها استان را درگیر خواهد کرد.
صادقی گفت: به هر حال چنانچه توجهی به این باتلاق نشود در آینده نه چندان دور با تغییر اکوسیستم باتلاق، ندوشن و شهرضا و ابرکوه و مروست را به مخاطره می‌اندازد و شاهد کوچ استانی مردم و دیگر موجودات به استان‌های همجوار خواهیم بود.
شرایط تالاب گاوخونی مورد توجه محمدصالح جوکار نماینده مردم یزد در مجلس شورای اسلامی قرار گرفت و او در تذکر آئین‌نامه‌ای در سال گذشته ضرورت احیای باتلاق گاوخونی را خواستار شد.
تذکر نماینده یزد برای احیای گاوخونی همانند دریاچه ارومیه
وی در این تذکر عنوان کرده بود که همان طور که با برنامه‌ریزی دریاچه ارومیه احیا شد، برای باتلاق گاوخونی نیز بایستی اعتبارات جدی در نظر گرفته شود و نسبت به احیای آن اقدام کرد.
اختلافات میان استانی بر سر آب در حال تشدید شدن است و سهم خواهی ها گسترش یافته اما عقیده داریم که استان یزد هم باید از حقابه خود دفاع کند و باتلاق و تالاب گاوخونی حقابه ای است که از دیرباز برای یزدی‌ها در نظر گرفته شده بوده اما به دلیل سو مدیریت در گسترش کشاورزی در بالا دست، امروز بهره‌ای از آن ندارد و مسئولان نباید از این حقابه غافل بمانند.