خبرگزاری مهر، گروه استانها: در روزهای اخیر بحث نقد و بررسی برنامه آمایش سرزمین استان در برخی از حوزه‌ها گرم است و هر گروهی سعی دارد از منظر تخصصی خود نگاهی به سند آمایش سرزمینی بیندازد و نکاتی از آن استخراج کند از سوی دیگر معدود گروه‌هایی هستند که درباره اصلاح این طرح آمایش سرزمینی که اصلاً برای همین کار انتشار یافته تا گروه‌ها و مدیران و دستگاه‌های دولتی و غیردولتی و اساتید دانشگاه و… نظراتشان را بیان کنند، اظهار نظر می‌کنند و تقریباً همه نمایندگان استان سمنان در مجلس و مدیران دولتی، گروه‌های اجتماعی، احزاب سیاسی، فعالان اقتصادی و … درباره آن سکوت پیشه کرده‌اند.
آمایش سرزمینی اما از آن جهت مهم است که می‌تواند منشأ تحولات و بسیاری اعتبارات و تحولات باشد و در نتیجه اگر عدالت و توازن در آن رعایت نشود متأسفانه مجموعه استان سمنان به مشکل بر می‌خورد این در حالی است که گروه اقلیتی به دنبال تمرکز همه چیز در یک جا هستند و حاضر نیستند اندک امکانات و تجهیزاتی به دیگر نقاط استان سمنان برسد که همین موضوع آفت بزرگ آمایش سرزمینی است.
در ادامه با محمد مهدی کریمی کارشناس اقتصادی و بودجه نویسی به گفتگو نشستیم، کریمی خود سال‌ها در حوزه بودجه به فعالیت پرداخته و اعتقاد دارد که آمایش سرزمینی اصلاً از اصل در اهداف خود درگیر مشکل است چه برسد به مصادیق؛ وی اعتقاد دارد که نباید شرق استان را خالی گذاشت زیرا باعث بیکاری و فقر و همچنین مهاجرت بیشتر خواهد شد.
*نظر شما درباره اهداف این طرح چیست؟
برای نقد برنامه‌های آمایش باید از فرایند تهیه آن شروع کرد. به طور کلی اجرای برنامه‌های آمایش سرزمین در ایران از موفقیت چندانی برخوردار نبوده است، اما برای تدوین بهتر این گونه برنامه‌ها می‌توان سوالات زیر را مد نظر قرار داده و به تجزیه و تحلیل آن پرداخت. آیا این برنامه در راستای برنامه‌های بالادستی نظیر چشم‌انداز بیست ساله است؟ آیا در تهیه برنامه پنج‌ساله هفتم نقش دارد؟ یا به عبارتی چه نقشی در تهیه برنامه پنج‌ساله هفتم که به زودی تهیه خواهد شد دارد؟ آیا این برنامه در ادامه برنامه آمایش استان که در سال ۱۳۹۵ تهیه شده است قرار دارد؟ روش تحقیق این برنامه از کجا الگو گرفته است؟ جمع‌آوری داده‌ها به چه طریقی انجام شده است؟
در واقع باید گفت این برنامه تبیین وضع موجود است، نه ترسیم وضع مطلوب. قبل از هر چیز باید تعریفی از آمایش سرزمین داشته باشیم آمایش یعنی آماده شدن برای تغییرات آینده یا آمادگی برای آینده و آمایش سرزمین یعنی مدیریت کشور. هدف آمایش تغییر و تأثیر بر دو موضوع جمعیت و فعالیت است. یعنی بازآرایی فعالیت‌های اجتماعی و فعالیت‌های اقتصادی یعنی فعالیت‌های اقتصادی و در نهایت توسعه پایدار است. توسعه پایدار یعنی سرزمین آرایی و آرایش جمعیت و فعالیت و نه سرزمین آلایی یعنی بزک کردن سرزمین.
*جایگاه این سند و اهمیت آن در چیست؟
اگر قرار باشد که جایگاه سند آمایش را تعریف کنیم، برنامه آمایش سرزمین مرز بین برنامه کلان و برنامه منطقه‌ای است و از این جهت اهمیت دارد. همانطور که عنوان شد از اهداف مهم آن توزیع جمعیت و فعالیت یعنی ساماندهی اجتماع انسانی و توزیع اشتغال است. آمایش سرزمین در مقابله با عدم تعادل و توازن منطقه‌ای ایجاد می‌گردد یعنی باید با توجه به هدف آمایش تعادل بخشی جمعیت و فعالیت برای آینده صورت پذیرد و برای رسیدن به این دو هدف در صورت لزوم، اجتماع انسانی جدید (شهرک‌های انسانی) و اجتماع صنایع جدید (شهرک‌های صنعتی جدید) ایجاد شود.
به لحاظ مستندات قانونی و اداری، مجلس شورای اسلامی در برنامه ششم توسعه ایران جز ۱ بند الف ماده ۲۶ بر لزوم تدوین سندهای ملی و استانی آمایش سرزمین در سال اول و اجرای آن از سال دوم تاکید کرده است و برای نظارت بر عملکرد دولت از طریق تشکیل کمیته آمایش سرزمین ذیل کمیسیون برنامه و بودجه مجلس اقدام کرده است همچنین مهم است تعیین شود به لحاظ استفاده از الگوها، اعم از داخلی و یا خارجی از کدام الگوها استفاده شده یا خواهد شد. همینطور تعیین شود از کدام مدل‌های آمایش سرزمین استفاده شود مهم است انواع مدل‌های تحلیل سیستم ارزی مدل سیستمی مدل توسعه شهری و روستایی استفاده شده است.
برای تحت تأثیر قرار دادن و توزیع تراکم جمعیت و تراکم صنعت، فعالیت و اشتغال و انتقال جمعیت و صنعت به سمت مناطق با تراکم جمعیت کمتر چگونه و چه ابزاری باید به کار برده شود، وضع مطلوب را نوید می‌دهد. همانطور که گفته شد این می‌تواند از طریق ایجاد شهرهای جدید، ایجاد فعالیت‌های جدید، ایجاد تکنولوژی‌های جدید انجام شود. یعنی وظیفه آمایش سرزمین به منصه ظهور درآوردن آنچه که به صورت بالقوه در مناطق و شهرستان‌ها وجود دارد است نه آنچه که است.
*و نقد شما دقیقاً به همین ماهیت اشاره می‌کند?
بله؛ معمولاً در تحقیقات تعریف مفهومی و عملیاتی را مدنظر قرار می‌دهند در تعریف مفهومی، شفاف‌سازی موضوع یعنی تبیین وضع موجود و در تعریف عملیاتی نحوه رسیدن به وضع مطلوب ترسیم می‌گردد. آمایش سرزمین یعنی آمادگی برای توزیع جمعیت و فعالیت و چگونگی رسیدن به توسعه، از طریق تکنولوژی‌های نو همینطور دگردیسی در توزیع و ساماندهی جمعیت. تعیین زمان و درجه و مقیاس‌های رسیدن به اهداف آمایش.
فاصله نابرابری در این سند به حدی است که این برنامه آمایش توان برقراری توازن و تعادل جمعیت و فعالیت را ندارد بنابراین باید عمیق‌تر و دقیق‌تر مورد توجه قرار گیرد. بدین منظور برای تحقق دو هدف اساسی آمایش یعنی توزیع جمعیت و توزیع فعالیت پیشنهاد ذیل ارائه می‌گردد ایجاد یک شهر تحت عنوان شهر وسمه در مرز بین شهرستان‌های دامغان و شاهرود (کنار کلاته ملأ و دهملا) در ابتدای شرق استان برای تجمیع روستاهای منطقه با توجه به ظرفیت‌های کشاورزی و معدنی و ایجاد یک شهر در میانه شرق استان تحت عنوان شهر معدن دشت یا میاندشت با توجه به ظرفیت‌های معادن و گردشگری و با در نظر گرفت برش سفر و کاهش تصادفات جاده‌ای صورت گیرد.
این دو تغییر در شرق استان می‌تواند توزیع جمعیت و فعالیت را از سمت غرب به سمت شرق انتقال دهد. نیز موجب می‌گردد فعالیت‌های مرتبط اعم از صنعتی و گردشگری شکل بگیرد و وضعیت منطقه را با توجه به تعریف و چشم‌انداز آمایش عملیاتی کنند.
*در این سند حتی الگوی سابق که شرق استان قطب کشاورزی بود هم رعایت نشده یعنی برای مثال درباره گلخانه‌ها اصلاً اسمی از شرق استان برده نشده است
در این سند و در فناوری اطلاعات آی تی آمده است که فناوری اطلاعات در مرکز استان مستقر شود حال باید گفت کدام مرجع و منبع علمی تاکید کرده است که فناوری اطلاعات تنها مناسب شهرستان مرکز است و شهرهای دیگر قابلیت این موضوع را ندارد. در حالی که فناوری اطلاعات یعنی آی تی امروز مبتنی بر فضای مجازی است و می‌تواند حتی در روستاها هم به همان اندازه شهرها مورد استفاده قرار گرفته و توسعه یابد. ضمن اینکه اگر ملاک استقرار فناوری اطلاعات، صنعتی بودن منطقه است که گرمسار از سمنان صنعتی تر است.
اگر فناوری اطلاعات بر مبنای پارک‌های علم و فناوری است که این بستر در شهرستان شاهرود مهیاتر است. بنابراین پیشنهاد می‌گردد موضوع فناوری اطلاعات از شهرستان سمنان به سطح استان انتقال یابد. تا رشد و توسعه آن در تمام شهرستان‌های استان امکان پذیر شود.
دیگر نقد ما این است که در مقیاس عملکرد سند استانی، ملی و فراملی مشخص نشده است مقیاس عملکرد شهرستان‌ها هر یک از شهرستان‌ها در وظایف، نقش‌ها، تولیدات یا خدماتی که با آنها واگذار شده تا چه سطحی را پوشش می‌دهند. در برخی از حوزه‌ها عملکرد بعضی از شهرستان‌ها ملاک نیست از جمله حمل و نقل هوایی مانند فرودگاه شاهرود، نقش فراملی دارند که جایی اشاره نشده است نقد بعدی اما این است که در زمینه صنعت و معدن اغلب شهرستان‌های استان و مخصوصاً شرق استان مستعد توسعه صنایع معدنی و همینطور کشاورزی است. این موضوع آنطور که باید چشم‌انداز مناسبی در وضع مطلوب برای آن تعیین نشده است. پیشنهاد می‌گردد این نقش و موضوع باید به اغلب شهرستان‌ها سرایت داده شود.
*درباره مؤلفه‌هایی که باید در این طرح دیده می‌شد صحبت کنید
برنامه آمایش سرزمین که در دست تهیه است برای یک دوره ۲۴ ساله و تا سال ۱۴۲۵ تدوین خواهد و از سوی دیگر محیط‌های کلان معمولاً با توجه به شش مؤلفه (عامل) ذیل بررسی می‌شود: اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، تکنولوژی، زیست محیطی و قانونی، این شش عامل به دو دسته حاکمیتی و مردمی تقسیم می‌شود.
یعنی بستر مؤلفه‌های حاکمیتی (سیاسی، قانونی، زیست محیطی) را حاکمیت آماده می‌کند تا مؤلفه‌های مردم (اقتصادی، اجتماعی، تکنولوژی) در آن بستر رشد و توسعه پیدا کند. به عبارتی حداقل دو مؤلفه (اقتصادی و اجتماعی) از شش مؤلفه یاد شده، در اینگونه برنامه‌ها هدف قرار می‌گیرد به عبارت دیگر با بررسی وضع موجود، برای رسیدن به وضع مطلوب شاخص تعیین می‌شود و با استفاده از شاخص‌های تعیین شده و عملکرد برنامه در سال‌های آینده ارزیابی می‌گردد. در غیر این صورت ارزیابی عملکرد برنامه امکان پذیر نیست کما اینکه تا کنون نیز هیچیک از برنامه‌های تهیه شده در استان از ارزیابی و گزارش به دور بوده است.
حال برای تهیه اینگونه برنامه‌ها باید حداقل وضعیت همان دو هدف در محدوده جغرافیایی برنامه آمایش مورد تجزیه و تحلیل قرار بگیرد. سپس بر اساس اینکه این دو مؤلفه در سطح مورد مطالعه، دارای چه معیارها و شاخص‌هایی است، وظایف، نقش‌ها و یا کارکردهایی برای آن تعیین و در تدوین برنامه لحاظ شود. نه اینکه فلان منطقه انگور یا پسته یا کروم دارد پس در تهیه برنامه آمایش توسعه انگور، پسته و استخراج کروم را اضافه کنند.
بر همین اساس برنامه‌های ملی، منطقه‌ای، استانی و شهرستانی تهیه می‌شود بنابراین به طور خلاصه هدف هر آمایش سرزمین، شامل توزیع و متناسب سازی جمعیت و همچنین توزیع و متناسب سازی فعالیت خواهد بود اکنون وضع موجود در شرق و غرب استان در مورد شاخص‌های دو هدف مورد نظر برنامه (توزیع جمعیت و فعالیت) به شرح است که ۵۱ درصد از جمعیت در شرق و حدود ۵۰ درصد در غرب ساکن هستند.
در جمعیت روستایی ۶۹ درصد در شرق و ۳۱ درصد در غرب ساکن هستند در واحدهای صنعتی ۱۷ درصد در شرق و ۸۳ درصد در غرب استقرار دارند و از لحاظ وسعت و جغرافیا شرق ۷۳ درصد و غرب ۳۷ درصد از کل وسعت را به خود اختصاص داده‌اند حال سوال اینجاست که برنامه آمایش سرزمینِ در دست تهیه، چگونه و حداقل بخشی از این دو هدف مورد نظر را محقق خواهد کرد؟
*چشم‌انداز سند کنونی بدون تغییر را چه می‌بینید؟
با توجه به آنچه از برنامه آمایش سرزمین استان بر می‌آید، در بهترین شرایط وضع موجود را محقق خواهد کرد و نه وضعیت مطلوب؛ به عبارت دیگر با این سند، اتفاقی که در ۴۳ سال گذشته برای شرق استان افتاده، ادامه پیدا خواهد کرد.
یعنی با جمعیت تقریباً برابر و بدون در نظر گرفتن مساحت، غرب استان پنج برابر بیشتر از غرب تولید خواهد داشت بنابراین بعید است این برنامه بتواند توزیع جمعیت و فعالیت را در سطح استان متناسب کند.
همانطور که در گفته شد، آنچه در برنامه آمده است مربوط به وضع موجود است در نتیجه استخراج کروم، مس و منگنز گنجانده شده در سند برای شرق استان متعلق به گذشته است و چیز جدید نیست از سوی دیگر تسریع در توسعه آینده و جبران عقب افتادگی‌های شرق استان، به تکنولوژی‌های نو و فرایندهای مراحل بعد از استخراج و تولید اولیه، نظیر ایجاد واحدهای فرو کروم، فرو سلیکو منگنز، آلیاژهایی مانند برنج، برنز و فولاد آلیاژی، اجرای کشاورزی مدرن (هیدروپونیک، ایروپونیک) نیاز دارد.
از طرف دیگر احداث نیروگاه‌های خورشیدی با مقیاس بزرگ به همراه تولید باطری‌های و پیل‌های ذخیره انرژی نیاز دیگر استان سمنان است که اصلاً شرق در آن جایی ندارد لذا در حالی که در کمال تعجب، اغلب این تکنولوژی‌ها در غرب استان سمنان وجود دارند سهم شرق استان تولید گوجه و سیب زمینی و پیاز است!