خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: در حال حاضر با حضور پررنگ کودکان و نوجوانان در دنیای دیجیتال، آزار و اذیت یا زورگویی‌هایی که از طریق اینترنت و تلفن همراه اتفاق می‌افتد، بیشتر شده است. این موضوع که از آن با عنوان آزار و اذیت یا زورگویی اینترنتی نام برده می‌شود، می‌تواند در هر کجا، هر زمان و در مدت زمانی طولانی تکرار شود، چنان که کودک یا نوجوان احساس کند هیچ راه فراری ندارد و دچار آسیب‌های تلخ جسمی و روحی شود. البته شاید ما با خیلی از این نوع آزار و اذیت‌ها آشنا نباشیم و حتی شاید خود والدین و نزدیکان یک کودک در فضای مجازی رفتارهایی انجام دهند که حتی تصورش را هم نکنند مصداق کودک‌آزاری باشد، اما حقیقت این است که بر روح و روان کودکان تأثیرات منفی بسیاری برجای می‌ماند به طوری که ممکن است سال‌ها روان‌درمانی نیز نتواند آنها را به فضای سالم زندگی بازگرداند.
در واقع حضور بدون نظارت و بی‌وقفه کودکان و نوجوانان در دنیای دیجیتال و هجم بالای اطلاعات متنوعی که بی‌حد و مرز دریافت می‌کنند، می‌تواند زمینه‌ساز این آزار و اذیت باشد. در کنار آن انتشار اطلاعات شخصی کودکان در فضای عمومی اینترنت و نادیده گرفتن حریم شخصی آنها و هر نوع تلاش از سوی افراد و کاربران در شبکه‌های مجازی که شامل تولید محتواهای نادرست و آزاردهنده برای کودکان است و بعضاً روی اهداف جنسی افراد با تمرکز بر کودکان از طریق اینترنت و بازی‌های آنلاین اتفاق می‌افتد نیز زمینه‌ساز آزار کودکان و نوجوانان است، اما نکته مهم این است که آزار و اذیت‌های آنلاین مستقیماً روح و روان کودک یا نوجوان را هدف گرفته و چون در سال‌های رشد شخصیت او اتفاق می‌افتد، می‌تواند آینده‌اش را تحت تأثیر قرار داده و دچار مخاطره کند.
آمارها حاکی از آن است که آزارگران آنلاین اغلب به علایق کودکان توجه می‌کنند و با استفاده از موسیقی، بازی، قهرمانان فیلم‌ها و داستان‌ها و به طور کلی علایق کودکان سعی به جلب توجه و برقراری ارتباط با کودک کرده و باب گفتگو را باز می‌کنند یا زیر پست‌های کودکان در فضای مجازی اظهارنظر کرده و با آنها صحبت می‌کنند. حتی ممکن است برای کودک یا نوجوان هدیه یا نامه بفرستند و در مکالماتشان از محتواهای جنسی استفاده کنند یا عکس و فیلم‌های نامناسب برایش به اشتراک بگذارند. کودک‌آزار ممکن است کودک را از طریق محبت، اغفال، زورگویی یا اخاذی فریب دهد تا به اهداف پلیدش برسد؛ مثلاً کودک را متقاعد کند در یک فعالیت جنسی آنلاین شرکت کند. حتی برخی از این آزارگران تلاش می‌کنند در ساعات مختلف شب یا روز با کودک و نوجوان تماس بگیرند، به ویژه زمان‌هایی که پدر و مادر در منزل نیستند، سرکار یا خواب هستند که اگر والدین بر فعالیت‌های اینترنتی فرزندانشان نظارت نداشته باشند، عواقب خطرناکی به دنبال خواهد داشت.
در برخی موارد کودک ممکن است شخصی را که برای او مزاحمت اینترنتی ایجاد می‌کند، بشناسد و یا شاید این ادامه‌ی آزار و اذیت و زورگویی غیراینترنتی همسالان آن کودک باشد و یا ممکن است فردی با حساب کاربری ناشناس یا جعلی مرتکب این کار شود و در تمام این موارد کودک به دلیل شرم یا ترس، از مطرح کردن آن با والدین یا معلم پرهیز کند. از آنجایی که کودکان بهای عاطفی گزافی را در این آزار و اذیت‌ها متحمل می‌شوند، والدین باید سعی کنند با کودکان ارتباط کلامی مؤثر و خوب داشته باشند تا کودکان در مواقع نیاز راحت و بدون شرم یا ترس با آنها صحبت کنند. کودکان باید نزد والدین احساس امنیت داشته باشند تا آرامش را در خانه و نزد والدین پیدا کنند نه بیرون و نزد غریبه‌ها!
ضروری است والدین با همراهی هوشمندانه و آگاهانه کودکان و نوجوانان در دنیای دیجیتال، به تغییر رفتارهای ناگهانی آنها، مشکلات فیزیولوژیک و روانی، پرخاشگری و عصبانیت، افت تحصیلی، وابستگی شدید به ابزار دیجیتال، انزوا و دوری از همسالان، عدم اعتماد به نفس یا اعتماد به نفس کاذب و خودشیفتگی مشهود در کودکان و نوجوانان توجه کرده و در مواقع لازم و زمانی که نسبت به چیزی مشکوک شدند یا واکنش‌های احساسی یا اضطراب در کودکان مشاهده کردند، با حفظ آرامش و پس از کسب آگاهی لازم با یک مشاور خانواده، مددکار اجتماعی یا پلیس تماس گرفته و از عواقبش نترسند؛ چرا که در بسیاری موارد خانواده‌ها به دلیل ترس از آبرو این مسائل را کتمان کرده و باعث می‌شوند که این آزارگران آزادانه در جامعه و فضای اینترنت زندگی کرده و کودکان آنها نیز در ترس‌های مداوم تا بزرگسالی باقی بمانند. پس لازم است ضمن بالا بردن آگاهی، سواد دیجیتال و همدلی با کودکان و نوجوانان در دنیای دیجیتال جرأت گزارش‌دهی در این گونه موارد را هم به کودک و هم به والدین بدهیم تا موضوع آگاهانه و قانونی بررسی شود.
کودک به چه کسی گفته می‌شود؟
در اصطلاح علم حقوق، »کودک یا صغیر به کسی گفته می‌شود که از نظر سن به نمو جسمانی و روانی لازم برای زندگی اجتماعی نرسیده باشد.» در ماده ۱ پیمان نامه جهانی حقوق کودک در تعریف کودک این گونه آمده است: کودک یعنی انسان زیر ۱۸ سال مگر که بر طبق قانون قابل اعمال، سن قانونی کمتر تعیین شده باشد. در اعلامیه حقوق کودک آغاز و پایان دوره کودکی را مشخص نکرده است و پیمان‌نامه نیز از مداخله در قانون محلی یا قانون بین المللی قابل اجرا اجتناب می‌کند تا به تحقق حقوق کودک کمک بیشتری کرده باشد به همین دلیل سایر دولت‌های عضو در تعیین حداقل حدود سنی باید به مصالح کودک توجه داشته باشند تا حداکثر بقاء و رشد کودک تضمین شود در قوانین ایران پایان دوران کودکی مشخص نشده است یک فرد را می توان در یک موقعیت کودک و در یک موقعیت دیگر بالغ تلقی کرد.
کودک در بدو تولد دارای حقوق اولیه‌ای است که داشتن، نام، ملیت، حفظ هویت و روابط خانوادگی است و در ماده ۷ پیمان نامه حقوق کودک به این حقوق اشاره شده است در قانون داخلی نیز در قانون ثبت احوال مصوب ۵۵ ماده ۱۰ و ۱۲ بر اهمیت ثبت ولادت اشاره کرده است.
به رغم اینکه در اسناد سازمان ملل متحد به ویژه کنوانسیون حقوق کودک ۱۹۸۹ میلادی، سن ۱۸ سال برای تشخیص کودک اعم از بزهکار و بزه دیده تعیین شده است، اما در نظام حقوقی ایران از یک سو، شاهد تفاوت‌هایی از لحاظ سن بزهکاری و بزه دیدگی هستیم و از سوی دیگر، سن بزهکاری و سن مسئولیت کیفری، از گذشته تا کنون دچار تغییرات و تحولاتی به این شرح بوده است که به رغم وجود ابهام در حوزه تعریف کودک بزه دیده در قوانین فعلی ایران، مطابق ماده ۱ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان سال ۱۳۸۱ هجری شمسی، سن برخورداری کودکان و نوجوانان از انواع و اقسام حمایت‌ها و مساعدت‌ها در برابر سوء رفتارها و بزه ها، هجده سال است. این امر بیانگر این است که نظام حقوقی ایران در این باره همگام با یافته‌های علمی و کنوانسیون حقوق کودک ۱۹۸۹ میلادی است.
بزه در فضای مجازی یا جرم سایبری چیست؟
جرم سایبری نوعی از جرم است که با استفاده از رایانه، یا درون فضای سایبر و یا علیه رایانه دیگری واقع می‌شود. هرچه وابستگی انسان به رایانه، شبکه و اینترنت بیشتر شود، زمینه توسعه جرایم سایبری نیز آماده‌تر می‌گردد.
کودکان در فضای مجازی در معرض چه جرایمی قرار دارند؟
از جمله جرایمی که کودکان در فضای سایبری و مجازی در معرض آنها قرار دارند می‌توان به طور کلی به جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی که لازمه سن کودک است همچون؛ ۱. هرزه نگاری، ۲. قاچاق جنسی از طریق اینترنت، ۳. آزار و اذیت اینترنتی، ۴. توریسم جنسی، ۵. تقاضای جنسی، ۶. خشونت رسانه‌ای اشاره کرد.
علل بزه دیدگی کودک در فضای سایبری چیست؟
درباره این که چرا کودکان و نوجوانان در قبال جرایم و سوء استفاده‌ها خیلی آسیب پذیرند، می‌توان به برخی از مهم ترین دلایل آن اشاره کرد:
۱. ضعف فیزیکی؛
۲. فقدان آگاهی، تجربه و ضعف خودکنترلی؛
۳. نرمش‌ها یا ضمانت‌های اجرایی ضعیف علیه بزه دیدگی؛
۴. فقدان حق انتخاب برای کودکان در تعیین سرپرستشان یا موارد دیگر و یا ضعف توانایی آنها در انتخاب.
صیانت از هویت فرهنگی یکی از راهکارهای مقابله‌ای است.
پیش‌بینی، شناسایی و ارزیابی خطر وقوع جرم از یک سو و اتخاذ تدابیر و اقدام‌های لازم برای از بین بردن یا کاهش جرم در قالب برنامه ملی از سوی دیگر، از مؤثرترین روش‌های کاربردی پیشگیری از جرم به شمار می‌آیند. تدوین برنامه ملی پیشگیری از جرم، مستلزم فرآیندی است که با در نظر گرفتن آن، سازوکارهای مهار جرم در هر جامعه مشخص شده و سپس به اجرا در می‌آیند. در همین خصوص شرکت‌های امنیت خصوصی نیز از طریق مراقبت و نگهبانی و ساز و کارهای کنترل ورودی‌ها و هشداردهنده‌ها، در پیشگیری از جرم مشارکت می‌کنند. در واقع پیشگیری از جرم گاهی آگاهانه و گاهی به طور ناخودآگاه توسط واحدهای تأمین امنیت ادارات و پلیس اعمال و اجرا می‌شود. راهکارهای مقابله‌ای برای این موضوع را می‌توان به ۴ دسته تقسیم کرد: ۱. صیانت از هویت فرهنگی ۲. ایجاد احساس و امنیت عمومی ۳. قانون گرایی ۴. پیشگیری وضعی.
فرهنگ مقوله دیرپایی است که درگذر زمان‌های بسیار دور ضمن ساخت و ساز زندگی انسان‌ها، سبب قوام ملت‌ها یا ریشه‌های قومی گوناگون بوده و هم اکنون نیز تعیین کننده رفتارهای مطلوب اجتماعی محسوب می‌شود. ارتباطات اجتماعی امروزه نیز شکل جهانی به خویش گرفته و تأثیر بسیار زیادی در پیامدهای فرهنگی کشورهای مختلف جهانی از جمله ایران داشته است. عوارض حاصل از فرهنگ جهانی همواره خوشایند نیست و با توجه به عرف ملت‌ها رسوبات سختی را به جای می‌گذارد و سپس موجبات پدیدار شدن سیلاب‌های فرهنگی می‌شود، که یک وجه بسیار خطرناک آن هجمه فرهنگی محسوب می‌شود و راهکار مقابله از نوع فرهنگ ابتدا شناخت ابعاد فرهنگی جامعه و عملکردهای آن به طور دقیق و علمی است و می‌توان گفت؛ تکنولوژی بیشتر از آن که ذاتاً فناورانه باشد ماهیتی اخلاقی و فرهنگی و انسانی دارد و تکنولوژی به خودی خود مخرب نیست و نحوه استفاده از آن بسیار مهم است.
در راستای بالا بردن سطح دانش عملی و فرهنگی و حقوقی پیشنهادات زیر ارائه می‌شود:
۱. بررسی بسیار دقیق انواع بزه‌های موجود در فضای مجازی که کودکان و نوجوانان را هدف خود قرار داده‌اند.
۲. بررسی انگیزه‌ها و اهداف اعمال بزه بر کودکان در فضاهای مجازی برای پیشگیری از وقوع آنها.
۳. بررسی روش‌های جلوگیری از وقوع جرایم رایانه‌ای از طریق آموزش ابعاد حقوقی این جرم و فرهنگسازی در این زمینه.
۴. برگزاری کارگاه‌های رایانه و حقوق برای دانش آموزان و والدین و فرهنگسازی در این زمینه.
۵. آگاهی دادن به خانواده‌ها برای محافظت و نظارت مناسب از کودکان خود در فضاهای مجازی و بالا بردن سطح سواد دیجیتال آنها.
۶.شناخت و بهبود نقاط ضعف قانونی مقابله با چنین جرایمی.
کودکان و نوجوانان به عنوان یکی از مهمترین و در عین حال آسیب پذیرترین اقشار جامعه همواره به نحو جدی در معرض انواع بزه دیدگی و صدمات جبران ناپذیر جسمی، روانی، اجتماعی و... قرار داشته‌اند و به لحاظ شرایط ویژه و کاربرد وسیع فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات در عصر حاضر، بیش از هر زمان دیگر در معرض خطر قرار گرفته‌اند. نتیجه این امر، تایید و تاکید نظام‌های حقوقی و اجتماعی مختلف، اعم از داخلی و بین المللی بر اصل لزوم حمایت ویژه از کودکان و نوجوانان است. تحولات همه جانبه عصر حاضر در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، جرم شناسی و... در پیوند با آموزه‌های مذهبی و تلاش‌های مستمر مصلحان اجتماعی و فرهیختگان منجر به انقلاب عظیمی در نگرش به جایگاه کودکان و نوجوانان شده و گشایش افقی جدید از لزوم حفظ کرامت انسانی، حمایت از ابعاد مختلف حقوق کودک و نوجوان و حریم خصوصی آنان، به عنوان سرمایه گرانبهای حال و آینده آنها از جمله اموری هستند که در قلمرو فضای مجازی، زمینه ساز بزه دیدگی کودکان و نوجوانان از طریق نقض حقوق آنها می‌شود. در مورد حفظ حقوق کوکان و نوجوانان در فضای سایبر، برخی کشورها نظیر آمریکا دارای قوانین متنوعی هستند که در مطالعات علمی و تدوین قوانین می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
در پایان، توجه به این نکته مهم است که اگر تا دیروز قتل و سایر جرایم علیه تمامیت جسمی از اهم جرایم علیه اشخاص بوده و معمولا در نظام‌های مختلف بیشترین مجازات را دربرداشته، اما امروزه با پدیداری فناوری‌های نوین جلوه جرایم نیز دگرگون شده و به همین جهت باید حمایت از ارزش‌های مختلف به نوعی عادلانه و هماهنگ ارزش گذاری شود به ویژه آن که در منابع غنی فقه اسلامی قواعد و احکام مرتبط با این گونه امور وجود دارد و انطباق آن با فرهنگ اجتماعی ممکن است. سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی یکی از مهمترین سندهایی است که در راستای تاکیدات مقام معظم رهبری در مورد رها بودن فضای مجازی تدوین شده چرا که بر آسیب پذیرترین بخش جامعه که کودکان هستند تاکید داشته و برای کاهش آسیب پذیری در این حوزه موثر است. در این سند، سیاست‌های کلان، اقدامات کلان و تقسیم کار ملی در حوزه مدیریت و راهبری، ایجاد محیط صیانت شده، توسعه محتوا و خدمات رده بندی شده، حمایت و مراقبت، فرهنگسازی و ارتقای سواد فضای مجازی و تعاملات بین الملل تبیین شده است.
محمدمهدی سیدناصری، دکترای حقوق و فعال حقوق کودکان