خبرگزاری مهر - گروه بین الملل: حدود یک ماه است که از آغاز دور جدید تنش‌ها در روابط روسیه و اوکراین می‌گذرد؛ تنشی که پس از به رسمیت شناختن استقلال دو جمهوری دونتسک و لوهانسک از سوی روسیه هم اکنون منجر به حمله نظامی روسیه به اوکراین شده است. دلایل اصلی روسیه برای حمله به اوکراین به تلاش اوکراین برای عضویت در ناتو بر می‌گردد اما دلایل دیگر همچون تحرکات مرزی اوکراین با ناتو علیه روسیه و توقیف نفتکش‌های روسی در دریای سیاه عوامل مهم دیگر در تحریک روسیه بودند اما شاید آنچه بیش از همه در این ماجرا پررنگ باشد، تمایل روسیه به قدرت نمایی بیشتر در برابر غرب و ناتو است که با این اقدام مسکو نشان داد که آماده هرنوع برخورد با طرح‌ها یا برنامه‌های توسعه طلبانه غرب و ناتو است. به گونه‌ای که پوتین نیز در سخنرانی خود از هرگونه اقدام حتی اقدام هسته‌ای نیز سخن به میان آورد.
اهمیت اوکراین
اوکراین به عنوان حوزه نفوذ روسیه در سال‌های بعد از فروپاشی شوروی شناخته می‌شود و فاصله مکانی آن با شهرهای مهم روسیه از مهم‌ترین دلایل وابستگی‌های سرزمینی دو طرف است. در رابطه با اهمیت اوکراین ذکر چند نکته قابل تامل است:
۱- اوکراین دومین کشور پهناور در اروپا بعد از روسیه است که با قرارگرفتن در همسایگی غربی روسیه و دارا بودن خط ساحلی در امتداد دریای سیاه موجب شده تا دقیقاً در مرکز درگیری‌های ژئوپلتیک میان روسیه و غرب قرار گیرد.
۲- مسکو معتقد است که در صورت الحاق اوکراین به ناتو امنیت ملی این کشور به خطر می‌افتد زیرا اوکراین تنها ۵۰۰ کیلومتر با مسکو و ۸۵۰ کیلومتر با سن پترزبورگ فاصه دارد. به همین منظور روسیه تمام تلاش خود را به کار گرفته که از الحاق اوکراین به ناتو ممانعت به عمل آورد.
۳- از نگاه روسیه، اوکراین همیشه بخشی از روسیه بوده و کی یف اولین خاستگاه دولت روس بوده است. ۵ خط اصلی انرژی روسیه از اوکراین می‌گذرد که این ۵ خط، ۸۰ درصد گاز روسیه به اروپا و ۷۵ درصد نفت روسیه را انتقال می‌دهد اما در این میان اخیراً روسیه مهم‌ترین خط انتقال انرژی اش یعنی نورد استریم ۲ را به بهره برداری رسانده است که صادرات گاز روسیه به اروپا را از ۵۵ میلیارد مترمکعب در سال به ۱۱۰ میلیارد متر مکعب خواهد رساند و بدون عبور از خاک اوکراین، گاز روسیه را به آلمان می‌رساند.
۴- اوکراین جزء بازیگران بزرگ بازار جهانی گندم، ذرت و روغن آفتاب گردان است که بیشتر این محصولات را به کشورهای دنیا صادر می‌کند.
۵- اوکراین یک منطقه امنیتی برای روسیه بوده است. اوکراین در طول جنگ جهانی دوم در تحولات این جنگ و شکست آلمان موثر بود زیرا آلمانی‌ها مجبور بودند بیش از ۱۶۰۰ کیلومتر از اوکراین عبور کنند تا به مسکو برسند. در صورت الحاق اوکراین به ناتو این مسافت به ۵۰۰ کیلومتر می‌رسد. از سوی دیگر یک سوم جمعیت اوکراین که عمدتاً در مناطق شرقی این کشور در مرز با روسیه حضور دارند، به زبان روسی تکلم می‌کنند و حرکت اوکراین به سمت ناتو به نوعی یک خیانت به هویت ملی و تاریخی روسیه محسوب می‌شود.
۶- اوکراین به دلیل دارا بودن صنایع توسعه یافته و اقتصادی مدرن به یک ظرفیت مهم برای اتحادیه اروپا در حال تبدیل شدن بود که روسیه در سال ۲۰۰۱۴ صنعت این کشور را فلج کرد و بخش‌هایی را هم که نتوانست به خاک خود منتقل کند با بمباران از بین برد.
گام‌های تعریف شده روسیه در اوکراین
نگاه روسیه به بحران اوکراین در قالب چند گام تعریف می‌شود:
۱- به رسمیت شناختن دو جمهوری دونتسک و لوهانسک: این دو جمهوری در مرزهای شرقی اوکراین قرار دارند و حدود ۸۰ درصد مردم آنها به زبان روسی سخن می‌گویند. اولین جرقه‌های استقلال این دو جمهوری در سال ۲۰۱۴ اتفاق افتاد که جدایی طلبان دو استان مترصد الحاق به روسیه بودند که با الحاق کریمه این امر به آینده موکول شد. در طول این سال‌ها روسیه حمایت‌های مالی و نظامی زیادی از این جمهوری‌ها کرد و همزمان با بالا گرفتن تنش‌ها ارسال سلاح و تجهیزات به اوکراین شدت گرفت و پوتین استقلال آنها را به رسمیت شناخت.
۲- روی کارآمدن یک فرد روس گرا: روسیه به دنبال اشغال اوکراین نیست و این را بارها اعلام کرده است. بعد از انقلاب رنگی در اوکراین و روی کارآمدن افراد غربی، اکنون روسیه به دنبال روی کار آمدن فردی روس گرا است تا تهدیدهای امنیتی علیه خود را کاهش دهد. البته در این میان روسیه در گام اول به دنبال برکناری زلنسکی و در دست گرفتن قدرت توسط ارتش است و سپس از مجرای تحولات موجود به دنبال انتخاب یک فرد روس گرا برای اوکراین است.
۳- ایجاد مزیت‌های ژئوپلیتیک برای روسیه: روسیه با استقلال جمهوری‌های خودخوانده و همچنین کریمه به دنبال قطع پای اوکراین از دریای سیاه و ایجاد مزیت‌های اقتصادی برای خود است.
چرایی اقدام توسط روسیه
یکی از سوالاتی که مطرح می‌شود این است که بنابر چه دلایل و عواملی روسیه در این مقطع زمانی اقدام به حمله نظامی به اوکراین کرد. در این رابطه ذکر چند نکته ضروری است:
۱- پیش دستی: چنانچه اوکراین عضو ناتو می‌شد، حمله روسیه به این کشور به منزله حمله به یک عضو ناتو بود. براساس بند ۵ ناتو چنانچه یک عضو این پیمان مورد حمله قرار گیرد، یعنی به کل اعضای آن حمله صورت گرفته و اقدام جمعی در این مورد در دستور کار ناتو قرار می‌گیرد.
۲- دفع تهدیدهای ناتو: ناتو اخیراً مانورهای نظامی گسترده‌ای در مرزهای روسیه انجام داد که منجر به واکنش قاطع روسیه به این تهدیدها بود.
۳- عدم پاسخ قاطع: روسیه به خوبی به این امر پی برده بود که ناتو و غرب توان پاسخ گویی به آن را ندارند و در این راستا حمایت برخی بازیگران همچون چین را به همراه دارد زیرا از منظر چین نیز تهدید ناتو به شرق یک تهدید اصلی محسوب می‌شود. در مقابل این موارد پاشنه آشیل روسیه برای رسیدن به گزاره ناتوانی ناتو، وابستگی آنها به انرژی روسیه است.
ایران و آمریکا در بحران اوکراین
آمریکا از ایجاد تنش خودساخته در اوکراین به دنبال چند هدف است: الف) اوکراین دروازه ورود به روسیه و جمهوری‌های استقلال یافته است و آمریکا تلاش دارد که این حوزه را همچنان برای خود حفظ کند. حفظ آن نیز از طریق حضور نظامی یا وجود یک دولت کاملاً وابسته است. ب) ایجاد تنش در مرزهای نزدیک به روسیه در جهت رسیدن به راهبرد بی ثبات سازی خود. تحولات چند وقت اخیر در قزاقستان نیز نشات گرفته از همین راهبرد بود. ج) اختلال در صادرات انرژی روسیه به اروپا با نشان دادن روسیه به عنوان یک کشور تمامیت خواه برای سایر کشورهای اروپایی. د) مسایل مربوط به منافع شخصی برخی افراد در دولت آمریکا که نمونه بارز آن پسر بایدن است که سرمایه گذاری عظیمی در اوکراین صورت داده است.
جمهوری اسلامی ایران در برابر تحولات موجود در اوکراین راهبرد بی طرفی فعال را اتخاذ کرد؛ یعنی نه له و نه علیه این اقدامات واکنش نشان داد. با توجه به این راهبرد از یک سو گسترش ناتو به شرق برای ایران یک تهدید محسوب می‌شود و از سوی دیگر ایجاد بی ثباتی و ناامنی در روسیه و اوکراین از منظر اقتصادی برای ایران به ویژه بحث گندم که ایران بزرگ‌ترین صادرکننده از روسیه است، تداوم جنگ منجر به اختلالاتی در این زمینه خواهد شد.
در مجموع می‌توان گفت که تحولات اوکراین نقطه عطفی در تحولات اروپا و کل دنیا محسوب شود و از این رهگذر هر بازیگری به دنبال حداکثر منافع و کسب دستاورد برای خود است. البته در این میان روسیه ابهت ناتو و آمریکا را در هم شکست و بر این مبنا چالش‌های امنیتی برای کشورهای غربی به وجود آورد.