خبرگزاری مهر - گروه دین و آئین- نگار احدپور اقبلاغ: نقش مکان‌ها در تعاملات اجتماعی و فراهم آوردن محلی برای ارتباط افراد با یکدیگر است. چراکه ابعاد محیط اجتماعی بر یکدیگر تأثیر می‌گذارد و رابطه متقابل معناداری را ایجاد می‌کند. تمدن نوین اسلامی بر خلاف تمدن‌های رایج و مادی جهان رنگ و بویی از آموزه‌های وحیانی و دینی را در خود جای نداده‌اند، دارای ارکان و فاکتورهای طلایی و ممتازی است که ضامن بقا و سعادت زندگی مادی و اخروی است. مساجد، مکان‌های مقدس و بقاع متبرکه نیز در بٌعد اجتماعی از همین الگو پیروی می‌کنند.
مسجد به عنوان جایگاه عبادت مسلمانان، از مهم‌ترین نهادهای جامعه اسلامی با کارکردی چند منظوره به شمار می‌آید و همواره در طول تاریخ اسلام نقشی بنیادین و اصلی ایفا نموده است. در پیروزی انقلاب اسلامی، مسجد به عنوان پایگاه اصلی انقلاب نقش آفرینی کرد و امروز هم مسجد می‌تواند در کانون تحولات اسلامی قرار بگیرد و در کنار مساجد، سایر اماکن مذهبی نظیر بقاع متبرکه و امامزادگان هم چنین وضعیتی داشته باشند. خبرگزاری مهر درصدد است با نگاهی به تاریخچه و وضعیت این نهادهای مهم فرهنگی در گذشته و حال، بازتعریف کارکردهای نهادهای دینی و مذهبی را با توجه به بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی در ضمن گزارش‌ها و گفتگوهایی بررسی نماید. می‌توانید مجموعه گزارش‌ها را در اینجا مشاهده کنید. در گفتگو با حجت الاسلام سید ناصرالدین نوری زاده، معاون امور مجلس و استان‌های سازمان اوقاف و امور خیریه به بررسی کارکردهای اجتماعی مسجد در نظام اسلامی پرداخته‌ایم و به دنبال پاسخ این پرسش هستیم که فقدان چه کارکردهایی مساجد را به نهادهایی سکولار تبدیل می‌کند. آنچه در ادامه می‌خوانید بخش سوم از سلسله مطالب بازتعریف کارکردهای نهادهای دینی و مذهبی است:
حجت الاسلام سید ناصرالدین نوری زاده، معاون امور مجلس و استان‌های سازمان اوقاف و امور خیریه با اشاره به اینکه در اهمیت و جایگاه مهم و اساسی مسجد در اسلام هیچ جای تردید و شکی وجود ندارد، گفت: تنها اندکی تأمل و مطالعه تاریخ اسلام و قرآن کافی است که انسان جایگاه حقیقی این خانه‌های خدا را دریابد.
وی با ذکر نمونه‌هایی از اهمیت مسجد در اسلام تصریح کرد: نخستین مکانی که خداوند برای پرستش قرار داد مکه یا همان مسجدالحرام بود، پیامبر (ص) در راه مدینه مدتی را منتظر شدند تا حضرت علی (ع) به ایشان ملحق شوند و در این مدت مسجدی بنا کردند که بسیار مورد احترام ایشان بود، پیامبر (ص) هنگام ورود به مدینه قبل از هر کاری مسجدی بنا کردند که هم محل زندگی ایشان و هم دارالحکومه بود. تمام امور حکومتی، اجتماعی و سیاسی در زمان پیامبر (ص) در مسجدالنبی انجام می‌شد. مقام امام جماعتی مسجد اصلی شهرهایی که مرکز حکومت‌های اسلامی بود با حاکم شهر بود و وی منبر و محراب اصلی حکومت را در دست داشت.
مقام امام جماعتی مسجد اصلی شهرهایی که مرکز حکومت‌های اسلامی بود با حاکم شهر بود و وی منبر و محراب اصلی حکومت را در دست داشت
وی افزود: این شواهد تاریخی و بسیاری دیگر نشان می‌دهد اساساً مسجد در همه ابعاد و زوایای مادی و معنوی نظام اسلامی نقش محوری برعهده دارد. البته در بعضی برهه‌های تاریخی به دلیل وجود حاکمان بی‌دین نقش مسجد تضعیف شده است اما همواره در بدنه مردمی جامعه اسلامی پناهگاه مردم و محور همه حرکت‌های انقلابی و اصلاحی بوده است.
نوری زاده خاطرنشان کرد: با اندکی تأمل در تاریخ مبارزات ملت‌های مسلمان، به این نتیجه میرسیم که مساجد نقش حساس و مهمی در مبارزه با نظام‌های جائر حاکم و نفوذ بیگانگان داشته‌اند. مساجد که همواره عبادتگاه مستمر و دائمی مردم بوده و همه روزه برای ادای فرایض مذهبی در شرایط عادی در آنها گرد هم جمع می‌شده‌اند، مکانی برای مشورت، تبادل افکار و اطلاعات و تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و مبارزاتی بوده‌اند و این بر اساس سنت و رویه‌ای ایجاد شده که در صدر اسلام و به‌ویژه زمان پیامبر اکرم (ص) پایه‌ریزی شده است. در حقیقت، نهضت‌های اسلامی به قدری ریشه در آموزه‌ها و تفکرات مسجدی داشته‌اند که به صراحت می‌توان گفت با نفی مساجد از حرکت‌های اسلامی، نهضتها به یکباره از هویت اسلامی خود ساقط خواهند شد.
نقش مسجد در پیشبرد اهداف انقلاب
وی گفت: اما در پیروزی انقلاب اسلامی ایران که نقطه عطفی در تاریخ مبارزات ملت مسلمان در منطقه بود و پایه‌های عظیم بیداری و خیزش اسلامی را بنا نهاد و امید را در دل‌های مسلمین زنده کرد، مسجد نقش بی‌بدیلی داشته است که از دو جهت عمده می‌توان آن را بررسی کرد:
معاون امور مجلس و استان‌های سازمان اوقاف و امور خیریه با اشاره به نخستین کارکرد مسجد در نظام اسلامی گفت: روند فرهنگی و آموزشی و علمی مساجد منحصر به صدر اسلام نیست و در دوره‌های بعد هم اندیشمندان، متخصصان و دانشپژوهان علوم و معارف اسلامی جلسات بحث و درس خود را در مساجد برپا می‌کردند. مجالس تفسیر و قرائت قرآن، مباحث کلامی، فقهی و حدیثی در مساجد جهان اسلام در عصر ائمه علیهم‌السلام و پس از آن تا آن‌جا که تضادی با منافع حکومت‌های وقت نداشته، برگزار می‌شده است. در دوران انقلاب اسلامی، مساجدی که از مدیریت قوی و ائمه جماعات فعال و متعهد و انقلابی برخوردار بودند، کلاس‌های مختلف در جهت آگاهی‌دادن به مردم در ابعاد و زمینه‌های مختلف برگزار می‌کردند. در رژیم پهلوی مردم از هر صنف و طبقه، طی زندگی روزمره، کم‌وبیش نابسامانی وضع فرهنگی را احساس می‌کردند و هر کس متناسب با آگاهی و دانسته‌های خویش تحلیلی از وضع آن دوران داشت. با فراگیر شدن انقلاب اسلامی، مسجدها جایگاهی بسیار مؤثر در این زمینه یافتند، سخنرانی‌های روحانیون و دانشگاهیان در مساجد، حسینیهها و اماکن مذهبی، مردم را بیش از پیش با ابعاد فساد، ظلم، تبعیض و بی‌عدالتی که در ساختار سیاسی- اجتماعی و همچنین اقتصادی و فرهنگی کشور رایج بود، آشنا کرد.
وی افزود: مسجد به همان اندازه که در طرد رژیم طاغوت از سوی مردم اثر داشت در بازگشت به خویشتن، خودشناسی و ارزیابی هویت فراموش شده ملت ایران نیز مؤثر بود. مردم از طریق مساجد هویت فراموش شده خویش را به‌خاطر آوردند و به فرهنگ اصیل، آرمان‌های والا و ارزش‌های انسانی معارف اسلامی بازگشتند. طبیعی است که مقصود از کارکرد آموزشی مساجد به معنای عهده‌داری همه امور مربوط به تعلیم و تربیت نیست، بلکه مسجد درواقع باید بسان دیدهبان امور جامعه را با دید انتقادی بررسی و منعکس کند و در مرحله‌ای فراتر، به نقد و تحلیل و ارزیابی آنها از منظر هدف تعلیم و تربیت بپردازد. در این رابطه شایسته است مساجد ما با مراکز فرهنگی و تعلیم و تربیت موجود در جامعه مرتبط باشند.
مسجد درواقع باید بسان دیدهبان امور جامعه را با دید انتقادی بررسی و منعکس کند و در مرحله‌ای فراتر، به نقد و تحلیل و ارزیابی آنها از منظر هدف تعلیم و تربیت بپردازد
نوری زاده در ادامه عنوان کرد: به‌طور کلی فرهنگ مردم ایران یک فرهنگ دینی بوده است، حتی قبل از ظهور و ورود اسلام به ایران، جامعه ایرانی جامعه‌ای با فرهنگ دینی بوده است. مثل مکتب زرتشت و… به‌ویژه فرهنگ شیعی در ایران عامل مهمی بوده است، چرا که تشیع پیوسته منادی اعتراض به حکومت‌ها بوده و مکتب شیعه روحانیت معترض را تربیت کرده و روحانیتی که خانه او مساجد بوده است. نقش فرهنگی و آموزشی مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی پس از تبعید امام خمینی قدس سره در سال ١٣٤٣ جدی‌تر می‌شود.
وی با اشاره به کارکرد سیاسی و اجتماعی مسجد عنوان کرد: یکی از مهم‌ترین کارکردهای مسجد، توجه و رسیدگی به امور نیازمندان و فقرای جامعه است. مسجد به‌واسطه آن‌که می‌تواند به شیوه صحیح و از طریق کانال‌های مطمئن، فقرای محله را شناسایی کند و محرم ایشان باشد، بهترین پایگاه رسیدگی به احوال محرومان و سامان‌دادن به مشکلات ایشان است. همچنین معمار کبیر انقلاب اسلامی با الهام گرفتن از روش و سیره نبی‌اکرم (ص) مردم را به فرهنگ اصیل اسلامی توجه داد و با توجه به نبودن امکانات، از مساجد برای ساماندهی حرکت‌های سیاسی، اجتماعی و سنگر مبارزات انقلابیون بهره برد. حضرت امام خمینی در این خصوص می‌گویند مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت‌های اسلامی بوده و از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می‌شده است و از مسجد حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و وارد کردن آنها در زیر بیرق اسلام بوده است.
کارکرد عبادی تنها کارکرد مسجد نیست
وی افزود: مسجد پویا برای یک جامعه مسلمان بازوی کارآمدی به‌شمار می‌رود، چون قادر است مسائل دینی را متناسب با شرایط و احوال زمان متحول کند و در این صورت دین برای هر سوالی در هر زمانی پاسخی خواهد داشت. از همان روزهای آغاز نهضت اسلامی بسیاری از امور با مساجد مرتبط بودند؛ امور داوری، قضاوت، حل‌وفصل دعاوی، مسائل مهم و اساسی اجتماعی، مشورت پیرامون جنگ، اجتماعات عمومی، پرستاری بیماران و مجروحان و اعلام وظایف حکومتی در مسجد صورت می‌گرفت. به هر کجا که اسلام گام می‌نهاد، چه مسلمانان آن را فتح می‌کردند یا می‌ساختند، به زودی و بی‌درنگ مسجدی ساخته می‌شد اما امروز مساجد با مشکلات و چالش‌هایی روبه‌رو هستند که لازم است برای رفع آنها چاره‌اندیشی شود.
نوری زاده تاکید کرد: یکی از بارزترین کارکردهای مسجد، جنبه عبادی است که معمولاً بیشتر مساجد در این زمینه برنامه دارند اما کارکرد مسجد تنها کارکرد عبادی نیست، بلکه مساجد باید در تمام ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و هنری به مخاطبان خدمات ارائه دهند که امروز بسیاری از مساجد از این کارکردها محروم هستند. یکی از کارکردهای مسجد، بحث کارکرد اجتماعی آن است. اگر به بحث کارکرد اجتماعی مسجد توجه شود، بسیاری از مشکلات اجتماعی و معضلات جامعه حل می‌شود، زیرا مسجد بهترین محل برای انجام امور اجتماعی مختلف است. حال‌وهوای معنوی و همکاری خالصانه مردم در مساجد را در کمتر جایی غیر از مسجد می‌توان دید. نقش مسجد باید پررنگ‌تر از حال حاضر باشد.
وی افزود: باخبرشدن از احوال یکدیگر و کمک برای رفع مشکلات ازجمله کارکردهای اجتماعی مسجد است. بحث‌های صندوق‌های قرض‌الحسنه در مساجد ضرورتی است که باید مورد توجه قرار گیرد، زیرا زمینه‌ساز حل مشکلات اقتصادی می‌شود. متأسفانه امروز کارکرد اجتماعی در بیشتر مساجد ما بروز و ظهور ندارد که باید مورد توجه باشد. از دیگر کارکردهای مسجد، کارکرد فرهنگی است. بسیاری از مساجد در کنار بحث‌های عبادی به این موضوع هم توجه کرده‌اند و با طراحی زیبای فرهنگی برای افراد رجوع‌کننده به مسجد برنامه فرهنگی قابل‌توجهی برگزار می‌کنند.
معاون امور مجلس و استان‌های سازمان اوقاف و امور خیریه بیان کرد: در صورت تقویت و توجه به این موضوع است که محله ارتقا و رشد فرهنگی می‌یابد. با وجود هجمه‌های فرهنگی فراوانی که جامعه ما و نسل جوان را تهدید می‌کند، بحث کارکرد فرهنگی باید در مساجد تقویت شود. یکی دیگر از کارکردهای مهم مسجد، کارکرد سیاسی است که از زمان رسول‌خدا (ص) بر آن تأکید شده و هم‌اکنون نیز اهمیت آن کاملاً مشخص است. بر همین اساس، آن حضرت پس از بنیانگذاری نظام اسلامی، مسجد را که مرکزی عمومی و محل تجمع مسلمانان برای ادای فرایض دینی بود، به‌عنوان پایگاه حکومت و نهاد سیاسی اسلام برگزید. همچنین نقش اقتصادی مسجد همواره در صدر اسلام مورد توجه بوده است. افراد نیازمند به مسجد می‌رفتند و در آن‌جا به آنها کمک می‌شد. هم‌اکنون نیز صندوق‌های قرض‌الحسنه‌ای در مساجد شکل گرفته است و به مردم نیازمند از طریق آنها کمک می‌شود. مردم با اعتماد کامل از این صندوق‌ها وام دریافت می‌کنند، زیرا می‌توانند بدون پرداخت مبلغی اضافی به‌عنوان سود، بدهی‌های خود را به مسجد پرداخت کنند.
مسجد و دفاع‌مقدس
وی با اشاره به نقش مسجد در دوران دفاع مقدس گفت: در دوران دفاع‌مقدس هم حوادث جبهه‌ها و پیامدهای سیاسی و اجتماعی عملیات رزمندگان، بیشتر از تریبون‌های مساجد برای مردم تبیین می‌شد؛ حتی فرماندهان مؤثر دفاع‌مقدس پس از انجام عملیات‌های مهم، در مساجد حضور پیدا می‌کردند و درباره چگونگی عملیات‌ها و دستاوردهای آن به‌ویژه تأثیر آن در تحولات منطقه‌ای و جهانی سخن می‌گفتند و مردم هم سخنان پرشور آنان را به‌عنوان سفیران صادق دفاع‌مقدس به جان و دل می‌سپردند و برای دیگران نقل می‌کردند.
وی یادآور شد: مساجد در دوران دفاع‌مقدس ازجمله مراکز مهم اعلام اقلام مورد نیاز جبهه‌ها و نیز محل جمع‌آوری کمک‌های مردمی بودند. صرف‌نظر از ارزش مادی کمک‌های مردمی که در خور توجه است، حضور معنوی آحاد مختلف مردم در امر کمک‌رسانی به جبهه‌ها شگفت‌آور بود. پیرمردی را می‌بینی که انگشتر یادگاری پدرش را به‌عنوان باارزش‌ترین متاع زندگانی خود تقدیم رزمندگان می‌کند و از اینکه به دلیل کهولت سن توان حضور در جبهه‌ها را ندارد، گریه می‌کند؛ یا پیرزنی را می‌بینی که با اهدای چند تخم‌مرغ محلی، خود را در دفاع‌مقدس سهیم می‌داند؛ یا کودکی خردسال که قلک خود را به همراه نامه‌ای برای رزمندگان به مسجد می‌آورد؛ یا مادرانی که هنر دستی و خیاطی خود را تقدیم می‌کنند؛ یا نوعروسانی که جهیزیه خود را در شب اول عروسی به ستاد کمک‌های مردمی تحویل می‌دهند و دهها مورد دیگر که شگفت‌انگیزترین جلوه‌های ایثار و حماسه این ملت در تاریخ دفاع‌مقدس است.
نوری زاده گفت: مساجد پس از دوران دفاع‌مقدس نقش مهمی در نشر ارزش‌های دفاع‌مقدس و انتقال پیام شهیدان پیدا کردند. برگزاری مراسم سالگرد شهدا، برپایی نمایشگاه‌ها و تهیه روزنامه‌های دیواری و تبلیغات عمومی، ازجمله فعالیت‌های مساجد پس از دفاع‌مقدس محسوب می‌شود. مساجد، همان‌طور که خانه رزمندگان و شهیدان در دوران دفاع‌مقدس بودند، امروز بهترین کانون دینی و فرهنگی برای نشر ارزش‌ها و اهداف والای آنان به حساب می‌آیند. اگر مسئولان ترویج فرهنگ دفاع‌مقدس، مساجد را به‌عنوان مجاری انتقال ارزش‌های دفاع‌مقدس مورد توجه قرار دهند و به جای ریختن بودجه‌های کلان در هاضمه هنر مدرنیته، استعدادهای هنری و ادبی بسیجیان عزیز در پایگاه‌های مساجد و نمازگزاران خلاق را شکوفا کنند، درحقیقت پیوندی جاودانه بین نسل امروز و فردا و ارزش‌های دفاع‌مقدس ایجاد خواهند کرد. در آن صورت، آحاد مردم همان‌طور که حادثه عاشورا را در گنجینه تاریخ خود حفظ کرده‌اند، به همان شکل وقایع هشت‌سال دفاع‌مقدس را بخشی از اعتقادات خود دانسته و آن را جاودانه در سینه تاریخ این ملت نگه می‌دارند.
مسجد سکولار و بی توجهی به رویدادها و کارکردهای اجتماعی
وی در پایان با بیان اینکه مسجد فقط مکان برپایی نماز و فرایض نیست، بلکه کارکردهای اجتماعی دیگر نیز دارد عنوان کرد: مسجدی که در آن به مسئله و گرفتاری‌های مردم جامعه، دفع خطر دشمن از مردم و سیاست جهان اسلام به معنای راه درست اندیشیدن و رسیدن به هدف جوامع اسلامی توجه نشود مسجد سکولار است. چراکه فقط به فرد و ارتقای او می‌پردازد و نسبت به اجتماع مسلمانان چه در سطح محله و چه در سطح جهان اسلام بی‌تفاوت است، این چنین مسجدی به مباحث مهمی چون اخوت و برادری در جهان اسلام توجه نکرده و در نتیجه کارکردها و وظایف واقعی مسجد در آن تعریف نشده است.