خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ در کشور ایران از دوران بسیار قدیم تاکنون برای مهار و کنترل آب و سیلاب و استفاده مفید از آن فعالیت‌های متعددی انجام شده است که از جمله آنها می‌توان به ساخت سدها و یا کانال‌های آب‌بر با قدمت صدها و هزاران سال اشاره کرد که آثار و بقایای آنها هنوز هم در جای جای کشور به چشم می‌خورد.
به عبارت دیگر مدیریت منابع آبی و استفاده بهینه از آنها همواره یکی از اولویت‌های ساکنان این سرزمین بوده و هست. در این خصوص هزاران سازه آبی تاریخی در سراسر کشور و در مسیر رودها و رودخانه‌ها، چشمه‌ها، مظهر قنات‌ها و … قرار دارند که همچنان در برخی مناطق نقش‌آفرینی حیاتی در زندگی شهری و روستایی ایفا می‌کنند. در این رابطه استان‌های غربی کشور از غنای آثار آبی تاریخی قابل توجهی برخوردارند.
یکی از سازه‌های آبی که در ایران شهرت زیادتری دارد، سازه‌های آبی شوشتر است که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت جهانی شده است و شاید خیلی‌ها تصور کنند این مجموعه تنها مجموعه‌ای از سازه‌های آبی در کشور است که می‌تواند در قالب مجموعه‌ای تاریخی معرفی شود. در حالی که سازه‌های آبی در ایران متنوع است.
از آنجا که آب در ایران و سازه‌های آن به واقع گنجینه‌ای محسوب می‌شود، مؤسسه‌ای به نام گنجینه ملی آب ایران ایجاد شده که از جمله وظایف آن ایجاد موزه‌های آب، شناسایی و معرفی آثار و سازه‌های آبی تاریخی و دیگر وظایف قانونی در رابطه با مفهوم آب و تاریخ عینی و شفاهی آب در سراسر کشور و در قالب شرکت‌های آب منطقه‌ای است. این تکلیف در سازمان آب و برق خوزستان برعهده گروه گنجینه آب و سازه‌های آبی تاریخی دفتر مدیریت گردشگری و مهندسی عمومی است.
قنات‌های ۵ گانه ارجان
در این حوزه از سال ۱۳۹۶ تاکنون در خصوص شناسایی سازه‌های آبی تاریخی فعالیت‌های گسترده‌ای انجام شده و طبق آخرین آمار بالغ‌بر ۵۸۳ سازه آبی تاریخی در قالب طرح"مطالعه و شناخت نویافته‌های تاریخی سازه‌های آبی استان خوزستان و برنامه جامع مدیریت آن" در سطح استان خوزستان مورد شناسایی قرار گرفته است.
این طرح به استخراج شیوه‌های فنی و محیطی و هیدرولیکی سازه‌های آبی تاریخی پرداخته و تهیه اطلس جامع سازه‌های آبی تاریخی استان را در دستور کار قرار داده است.
درباره این موضوع محمدامین ایزدجو مدیر گردشگری و مشاور مدیرعامل سازمان آب و برق خوزستان در امور گنجینه آب به خبرنگار مهر گفت: علاوه بر مطالعات مقدماتی شامل بررسی مالکیت و محدوده در سازه‌های آبی تاریخی به موضوعات دسترسی، اطلاعات اولیه باستان شناسی نیز پرداخته شده است. این طرح با تعمق در ساختار فنی هر سازه، استخراج تفصیلی داده‌های نقشه‌ای مستندنگاری و مستندسازی وضع موجود فن شناسی و آسیب شناسی کالبدی، شناخت مواد و مصالح به کار رفته در سازه‌ها، تهیه نقشه‌ها و دسترسی‌ها در سیستم اطلاعات جغرافیایی، بانک تصاویر هوایی و دستیابی به اطلس جامع سازه‌های آبی تاریخی را به سرانجام رسانده است.
وی افزود: در این طرح با مطالعه سازه و ساختار معماری هر اثر، برنامه‌های اجمالی حفاظتی برای این سازه‌ها نیز مورد تدوین و تنظیم قرار گرفته است.
سیفون گندی شاپور
سازه‌های آبی تاریخی استان خوزستان تاکنون در قالب ۲۲ گونه مختلف مورد شناسایی قرار گرفته که این سازه‌ها در ۲۴ شهرستان استان پراکندگی دارد. تنوع و تعدد سازه‌های آبی شناسایی شده مشتمل بر سازه‌هایی از جمله قنات، نهر، کانال، کاریز، سیفون، سی سرا، سفته، حمام، حوض، سازه‌های سنگی، سد، چشمه، چاه، پل، بند، بیاره، آب انبار، آباره، آسیاب و بند آن هم در طول ادوار مختلف تاریخی است.
خطیبی رئیس گروه گنجینه آب و سازه‌های آبی تاریخی نیز در این رابطه گفته است: برای جانمایی و مستندسازی مکانی و کارکردی هر اثر، شیوه‌هایی استاندارد و در دسترس اتخاذ شده و علاوه مستندسازی نزدیک به دوازده هزار صفحه اسناد و نقشه و تصویر، دستاورد مکانی سازه‌ها در سامانه‌هایی از جمله گوگل ارث درج شده است. همچنین، نسبت به طراحی نرم‌افزار روزآمد و قابل دسترس برای این سازه‌ها در جهت اهداف پژوهشی، معرفی، حمایت و حفاظت و توسعه گردشگری اقدامات لازم انجام گرفته است.
آن طور که سمیه خطیبی اشاره کرد، تنوع سازه‌های آبی در استان خوزستان و تعریف اجمالی کارکردی آن در جدول زیر مندرج است:
| شرح |
نوع سازه |
| این نام اختصاری شامل آسیاب آبی و بقایای این نوع سازه تلقی شده است. |
آسیاب |
| سنگ آسیاب شامل منطقه‌هایی می‌شود که در آن تنها سنگ آسیاب بوده و عمدتاً محل تولید سنگ آسیاب است. |
سنگ آسیاب |
| پل شامل پل و چک و هر چه که عملکرد پل ارتباطی بر روی آب را داشته باشد می‌شود. |
پل |
| پل بند شامل سازه‌هایی است که علاوه بر عملکرد پل ارتباطی، عملکرد بند را نیز داشته و به نوعی برای مقاصد لازم سطح آب را تغییر می داده است. |
پل بند |
| بند به نوعی از سازه گفته می شود که عملکرد اصلی آن تغییر سطح ارتفاعی آب بوده و تا حدودی عملکرد سد را داشته است. |
بند |
| بیاره نوعی از سازه شبیه به پل بوده که از آن به عنوان انتقال آب با شکل پل گونه استفاده می‌کردند. این سازه به نوعی پل آب بر بوده که در برخی مناطق وظیفه دسترسی هم در کنار انتقال آب انجام می داده است. |
بیاره |
| آباره از نظر کارکرد شبیه به بیاره بوده و سازه‌های انتقال آب را آباره می‌گفتند که این لفظ در شهرستان‌های مختلف متفاوت بوده و برخی بیاره و برخی آباره می‌گویند. |
آباره |
| این سازه که در خوزستان برای انتقال آب رودخانه به زمینهای کشاورزی بالادست بوده و عمدتاً با کندن سفته‌هایی در دل رودخانه و انتقال آب در یک مسیر طولانی با فواصل معین انجام می گرفته است. |
قنات |
| کاریز نیز همچون قنات وظیفه انتقال آب را به عهده داشته که این شکل در استان خوزستان به ورودی آب قنات‌ها بیشتر اتلاق می‌شود. |
کاریز |
| سیفون یک وسیله انتقال آب در داخل رودخانه و عمود بر جهت حرکت رودخانه است که آب را با کیفیت مختلف و در دو سطح از هم جدا و انتقال می داده است. |
سیفون |
| سی سراها سازه‌هایی است که آب باران و آب‌های سطحی را در محلی چاه گونه و دست کند جمع آوری می‌کردند. |
سی سرا |
| آب انبار که عموماً در مسیر کاروان‌ها قرار داشته محلی برای جمع آوری و ذخیره آب بوده است. |
آب انبار |
| حوض همچون آب انبار بوده با این تفاوت که آب انبارها در زیر زمین و مسقف هستند، اما حوض‌ها بر روی زمین و به صورت باز عمل می کرده اند. |
حوض |
| حفره‌هایی که به منظور تأمین آب بوده و جوشش طبیعی آب داشته یا دارند |
چشمه |
| مکان هایی که به منظور دستیابی به آب حفر می کردند و عمدتاً دارای ساختی مجهز و دارای دسترسی به آب بوده اند. |
چاه |
| سازه‌های سنگی که به منظور هدایت و کنترل آب در برخی مناطق همچون دزفول و شوشتر ایجاد می شده است. |
سازه سنگی |
| حمام‌ها که با استفاده از چشمه و کانال و یا قنات آب آنها تأمین می شده و در جای جای استان پراکنده است. |
حمام |
| مسیرهای انحرافی آب جهت تأمین نیاز کشاورزی و بعضاً شرب بوده و بسیاری علاوه بر تأمین نیاز کشاورزی به تأمین آب برای آسیاب یا دیگر سازه‌های آبی استفاده می شده است.(گاه با حجاری در دل کوه و گاه به صورت ساخت) |
نهر |
| سدها که در استان خوزستان تعداد آن کمتر بوده و عمدتاً از بند استفاده شده، اما در مواردی که نیاز به تجمیع آب در سطح وسیع بوده از سد استفاده شده است. |
سد |
| کانال‌ها در مواردی احداث شده که نیازمند تأمین آب برای سطح وسیعی از زمین‌ها و سازه‌ها بوده است. |
کانال |
| این سیستم که نمونه شاخص آن در گتوند وجود داشته جهت کنترل و پخشایش مناسب آب استفاده می شده است. |
آب پخش |
| این نوع سازه نام محلی دیگری از کاریز بوده و عمدتاً برای انتقال آب از بدنه‌ی رودخانه برای مصارف شُرب و کشاورزی بوده است |
سفته |
خطیبی درباره سازه‌هایی که از این تعداد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند نیز گفت: بیش از ۵۰ درصد این سازه‌ها هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده و در تفاهم با اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خوزستان مقرر شده این اتفاق طی فرآیند و مراحلی انجام شود.
گروه مهندس مشاور این طرح مشتمل‌بر تخصص‌های معماری، مرمت آثار و مرمت بناها، جامعه‌شناس، شهرساز، باستان‌شناس و فعالان گردشگری در طول تهیه این طرح تاکنون بالغ بر ۲۵ هزار کیلومتر مسافت درون استانی در مناطق مختلف کوهستانی تا جلگه‌ای پیموده شده و مستندات آن در قالب دسترسی‌ها با کمیت، کیفیت و تنوع متعدد نسبت به سازه‌ها تنظیم و پردازش شده است.
این طرح و محتوای تولید شده زمینهای برای ثبت ملی و جهانی شبکه سازه‌های آبی تاریخی استان خوزستان فراهم آورده و بهره‌مندی از تجربیات انجام چنین طرح‌هایی می‌تواند تسری دهنده در سطح کشور بوده و به درک امروزی جامعه از آب و پاسداری از آن یاری برساند.