خبرگزاری مهر - گروه استانها – ندا سپاهی: دریافت پساب فاضلاب شهری یکی از مطالبات کشاورزان شرق اصفهان در سال‌های اخیر است که در پی خشکی و فصلی شدن زاینده رود و کاهش دبی چاه‌های آب کشاورزی در این منطقه، استفاده از این منبع آبی را حق خود می‌دانند و یکی از بندهای توافق نامه صنف کشاورزان با استانداری اصفهان در آذرماه سال گذشته، اجرایی شدن پروژه پساب فاضلاب اصفهان بود که پس از آن مسئولان استان نیز اعلام کردند اعتبارات این پروژه را پیگیری می‌کنند.
برپایه اعلام وزارت نیرو طبق برنامه منبع و مصارف حوضه زاینده رود، سالانه بین ۳۵۰ تا ۴۰۰ میلیون مترمکعب برای شرب و بهداشت اصفهان، یزد و کاشان در نظر گرفته شده است. میزان آبی که از سامانه آبرسانی باباشیخعلی برای ۵۶ شهر و ۳۱۰ روستای اصفهان با جمعیتی بالغ بر چهار میلیون و ۸۰۰ هزار نفر منتقل می‌شود حدود ۱۲ مترمکعب برثانیه (یک میلیون مترمکعب در روز) است و در فصول گرم سال نیز چاه‌های آب در مدار بهره برداری قرار می‌گیرد.
از این مقدار آب مصرفی که روزانه در بخش خانگی به فاضلاب تبدیل می‌شود نیم میلیون مترمکعب پساب تولید می‌شود که بخشی از آن در اختیار صنایع بزرگ استان و فضای سبز شهری است و اکنون برای استفاده از بخش دیگر این پساب در کشاورزی برنامه ریزی می‌شود.
این در حالی است که منابع آب زیرزمینی اصفهان به دلیل برداشت‌های بی رویه به ویژه در بخش کشاورزی خالی شده و فرونشست زمین به مرحله خطرناک خود در این استان و کلانشهر رسیده است و با وجود اینکه یکی از راهکارهای کنترل پیشروی این معضل، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی با پساب فاضلاب اصفهان بود، اکنون این مهم به حاشیه رفته تا پساب فاضلاب به عنوان منبع آبی پایدار برای کشاورزی اصفهان که عمده کشت آن گندم و غلات و صیفی‌جات است، در اختیار این قشر قرار گیرد.
بهار سال گذشته بود که انتشار فیلم‌هایی از کشت سبزی و صیفی‌جات با استفاده از پساب فاضلاب در شرق اصفهان خبرساز شد؛ خبری که اگر چه توسط مدیر وقت مرکز بهداشت استان به دلیل نداشتن نظارت کافی تکذیب شد اما به گفته منابع آگاه و شاهدان عینی، برخی کشاورزان در آن مقطع شبانه با برداشت پسابی که از تصفیه خانه‌های جنوب، شرق و شمال اصفهان در رودخانه زاینده رود جریان داشت اراضی زیرکشت را آبیاری می‌کردند.
طبق نتایج مطالعاتی که دانشگاه اصفهان درباره وجود آلاینده‌های نوپدید و دترجنت‌ها در منابع آبی در سال ۱۳۹۷ رسانه‌ای کرد این آلاینده‌ها بر اثر دفع داروها و تخلیه انواع مواد شیمیایی و شوینده در منابع آب و فاضلاب اصفهان وجود دارد و سیستم قدیمی تصفیه خانه‌های این استان فاقد تجهیزات مناسب برای فیلتر و پاکسازی بسیاری از این آلودگی‌هاست که بر اثر استفاده در اراضی کشاورزی امکان جذب آن در محصولات تولید شده و ورود آنها به زنجیره غذایی انسان وجود دارد.
پساب تصفیه خانه جنوب اصفهان و ورزنه برپایه مشاهدات میدانی با تخلیه در رودخانه زاینده رود به آلودگی شدید رودخانه منجر شده و همچنین پساب خروجی تصفیه خانه‌های شمال و شرق اصفهان از میان اراضی کشاورزی می‌گذرد و با آن محصولات مختلفی از جمله ذرت، جو، گندم، شلغم کشت می‌شود.
کشاورزی در ۶ هزار هکتار از اراضی برخوار با پساب فاضلاب
آنطور که محمدمهدی امین، رئیس مرکز بهداشت استان اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: محصولات کشاورزی در نقاطی از استان با پساب تصفیه خانه فاضلاب کشت می‌شود که گسترده‌ترین آن تصفیه خانه پساب شمال است که بین پنج تا ۶ هزار هکتار از اراضی شهرستان برخوار با پساب این تصفیه خانه زیر کشت گندم، جو و ذرت علوفه‌ای می‌رود و به طور عمده به مصرف خوراک دام می‌رسد.
وی ادامه می‌دهد: با وجود اینکه منطقه وسیعی با استفاده از پساب تصفیه خانه شمال زیر کشت رفته، این محصولات فرآوری نیز می‌شود اما اینکه آیا فرآوری خوراک دام را از آلودگی مصون می‌سازد باید جهاد کشاورزی پاسخ دهد.
رئیس مرکز بهداشت استان اصفهان می‌افزاید: طبق آمار ۶ ماهه اول ۱۴۰۰، پس از شهرستان برخوار، شهرستان شهرضا بیشترین سطح زیر کشت با پساب را دارد و ۶۷.۵ هکتار از اراضی زیرکشت گندم، جو و ذرت علوفه‌ای آن با پساب تصفیه خانه فاضلاب آبیاری شده است. همچنین در بوئین و میاندشت نیز ۱۵ هکتار کشت گندم، جو و سیب زمینی و فریدن ۸.۲ هکتار ذرت علوفه‌ای، نجف آباد ۲ هکتار کشت فلفل دلمه‌ای و خوانسار ۲ هکتار محصولات باغی با استفاده از پساب تصفیه‌خانه های فاضلاب استان آبیاری می‌شود.
امین با بیان اینکه هنوز استانداردی برای استفاده مجدد از پساب که مصوب سازمان محیط زیست کشور باشد، وجود ندارد، می‌گوید: طرح پیش نویس استاندارد استفاده مجدد از پساب چندین سال پیش توسط وزارت علوم با همکاری دانشگاه‌های کشور از جمله اصفهان تهیه و تدوین شد که استاندارد کیفی استفاده از پساب در بخش‌های مختلف صنعتی، کشاورزی، فضای سبز شهری و تفریحگاه‌ها و تزریق به منابع آب زیرزمینی را مشخص می‌کرد اما متأسفانه مصوب نشد.
طبق آمار ۶ ماهه اول ۱۴۰۰، پس از شهرستان برخوار، شهرستان شهرضا بیشترین سطح زیر کشت با پساب را دارد و ۶۷.۵ هکتار از اراضی زیرکشت گندم، جو و ذرت علوفه‌ای آن با پساب تصفیه خانه فاضلاب آبیاری شده است. وی خاطرنشان می‌کند: در چنین شرایطی باید با ایجاد ممنوعیت از استفاده پساب در کشت محصولات غذایی جلوگیری کرد یا اینکه سازمان‌های قانونگذار اجازه دهند با استناد به استانداردهای سازمان جهانی بهداشت و با استفاده از تکنولوژی‌های روز، پساب را تصفیه کرده و در اختیار کشاورزان شرق قرار دهیم.
در حال حاضر تنها استاندارد موجود کشور، استاندارد مورد تأیید سازمان حفاظت محیط زیست برای دفع پساب در منابع آب دریافت کننده یا رودخانه‌ها و نیز دفع در زمین‌های کشاورزی است که البته این استانداردها برای کاشت محصولات مثمر مناسب نیست. این در حالی است که سازمان‌های معتبر مانند سازمان جهانی بهداشت یا وزارتخانه‌های محیط زیست کشورهای توسعه یافته استانداردهای خاصی در دسته بندی‌های مختلف برای استفاده مجدد از پساب فاضلاب تعریف کردند و اگر برای محصول خوراکی باشد سختگیرانه ترین استانداردها و بالاترین کیفیت برای آن مشخص شده است.
رئیس مرکز بهداشت استان اصفهان در این باره می‌گوید: برای مثال استاندارد پسابی را که سازمان جهانی بهداشت برای کشت محصول غذایی تعیین کرده باید B.O.D آن ۱۰ میلی‌گرم بر لیتر، کلیفرم گوارشی آن در حد صفر و کدروت پساب کمتر از یک NTU و کلر باقیمانده ۲ دهم میلی‌گرم بر لیتر باشد. برای کشت غیرمثمرنیز پارامترهای اشاره شده کمی بالاتر بوده و سختگیری کمتری دارد.
امین تصریح می‌کند: با توجه به اینکه ایران استانداردی برای استفاده مجدد از پساب ندارد، می‌توان به استانداردهای سازمان جهانی بهداشت استناد کرد و با ارتقای سیستم‌های تصفیه خانه‌های فاضلاب اصفهان و نصب دستگاه‌های تصفیه تکمیلی و پیشرفته، کیفیت پساب را به آن حد رساند و از این پساب در استان استفاده کرد.
وی با بیان اینکه در حال حاضر تنها تکنولوژی تصفیه خانه‌های فاضلاب استان اصفهان می‌تواند کیفیت پساب فاضلاب شهری را به استاندارد کنونی سازمان محیط زیست برساند و ما اجازه استفاده این پساب را در کشاورزی و محصولات غذایی نداریم، اظهار می‌کند: بودجه‌ای که قرار است برای تصفیه خانه‌های اصفهان تخصیص یابد به منظور ارتقای این تصفیه خانه هاست؛ یعنی کیفیت پساب را از استانداردهای کنونی سازمان محیط زیست ایران بالاتر نمی‌برد و اگر نیاز به تصفیه تکمیلی و پیشرفته باشد که کیفیت پساب را برای آبیاری محصولات کشاورزی و غذایی ارتقا دهد باید بودجه جداگانه تخصیص دهند.
رئیس مرکز بهداشت استان اصفهان اضافه می‌کند: حجم پساب تولیدی در اصفهان بسیار بالاست و حدود نیم میلیون مترمکعب در روز پساب تولید می‌شود که بخشی به مصارف صنعت و فضای سبز شهری می‌رسد و بخشی نیز برای کشاوری باقی می‌ماند. با توجه به اینکه کشت غالب کشاورزان مثمر است تنها رویکرد این است که بخش خصوصی و دولتی سیستم‌های تصفیه پیشرفته را که همه موجود و تعریف شده است، نصب کنند و کیفیت پساب را ارتقا دهند که حتی بتوان پساب تصفیه شده را در کشت گلخانه‌ای نیز استفاده کرد.
اما اسماعیل کهرم بوم شناس و فعال محیط زیست با اشاره به وجود سموم و فلزات سنگین و مواد صنعتی در پساب فاضلاب شهری، می‌گوید: تصور می‌کنم اگر چنانچه درباره استفاده ازپساب فاضلاب در کشت غلات و برای درختان مثمر مطالعه نشود و این سموم و محصولاتی که در داخل این آب‌ها وجود دارد تجزیه نشود مشکلات چند برابر خواهد شد؛ به بیان دیگر از سمومی استفاده می‌کنیم که اینها باعث مسمومیت هموطنان عزیز ما می‌شود. آیا درست است که این سموم را پای درختان و گیاهان مثمر بدهیم و بعد میوه آن را در شهر بفروشیم؟
وی در گفت‌وگو با خبرنگار مهر خاطرنشان می‌کند: می‌دانید که بسیاری از محصولاتی که به خارج صادر کردیم از جمله روسیه و بلاروس، اینها متأسفانه محصولات کشاورزی ایران را به بهانه اینکه مسموم است، بازگرداندند.
پساب باید سه مرحله تصفیه شود
این بوم شناس و کارشناس محیط زیست با بیان اینکه فاضلاب در سه مرحله باید تصفیه شود، می‌افزاید: مرحله اول و دوم تصفیه به ترتیب فیزیکی و شیمیایی است که با فیلتر اولیه و اضافه کردن کلر، پساب را از مواد شیمیایی تصفیه کنند اما مرحله سوم تصفیه بیولوژیکی است که اگر میکروب، ویروس، میکروارگانیسم‌ها و جاندار بیماری زایی در پساب وجود دارد در این مرحله حذف و پاک شود.
وی تصریح می‌کند: اگر چنانچه پساب فاضلاب سه مرحله تصفیه نشود و برای تولید کشاورزی استفاده شود، محصول تولید شده را روسیه، بلاروس و گرجستان بازگشت می‌دهند و اگر خودمان مصرف کنیم مسموم می‌شویم و یک باره آمار بیماری‌ها بالا می‌رود. هر چند که مسئولان متولی تکذیب می‌کنند که این آمار بیماران شایعه است.
پساب مرهمی بر زخم فرونشست اصفهان
کهرم استفاده از پساب فاضلاب برای تغذیه آبخوان‌ها راهکاری مناسب می‌داند و می‌افزاید: زیرا خاک از نظر مذهبی و شیمیایی و علمی پاک کننده است. آب که وارد سطوح زمین می‌شود و پایین می‌رود خاک سموم فلزات سنگین مانند کدمیوم و … را فیلتر می‌کند. آب یک متر که پایین برود پاک است در نتیجه وقتی این پساب به سفره زیر زمینی در ۲۰۰ متر یا ۳۰۰ متر می‌رسد هیچ ترکیب و سمی ندارد. در نتیجه برای پر کردن سفره‌های آب زیرزمینی کاملاً مناسب است اما اینکه به طور مستقیم در کرت‌های کشاورزی رها شود و چغندر بکارند و درخت انگور و گلابی و هلو آب سیراب کنند اشکال دارد؛ بنابراین برای تغذیه آبخوان مناسب است حتی قابل خوردن است.
به گزارش مهر، طبق مطالعاتی که مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان انجام داده است استفاده از پساب فاضلاب برای کشت بذر امکان پذیر است.
آب یک متر که پایین برود پاک است در نتیجه وقتی این پساب به سفره زیر زمینی در ۲۰۰ متر یا ۳۰۰ متر می‌رسد هیچ ترکیب و سمی ندارد. در نتیجه برای پر کردن سفره‌های آب زیرزمینی کاملاً مناسب است
در همین ارتباط حمید ملاحسینی عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان با اشاره به مطالعاتی که تیم پژوهشی این مرکز در مورد بار میکروبی و عناصر سنگین پساب تصفیه خانه شمال اصفهان و احتمال آلودگی گیاهان کشت شده در منطقه برخوار داشته‌اند، به خبرنگار مهر می‌گوید: در نتیجه مطالعات مشخص شد با توجه به اینکه تصفیه تکمیلی پساب انجام نمی‌شود این پساب قابلیت استفاده در محصولات مثمر مانند سبزی و صیفی که به صورت خام مصرف می‌شوند، ندارد و آبیاری این محصولات با پساب ممنوع است.
بار میکروبی پساب در کشت بذر وجود ندارد
وی با بیان اینکه پساب تصفیه خانه شمال به فلزات سنگین آلوده نیست اما مشکل آلودگی میکروبی دارد، می‌افزاید: انجام دو مرحله تصفیه بار میکروبی پساب را نمی‌تواند کم کند و تصفیه تکمیلی پساب باید مورد توجه باشد که در این باره برخی مواد قانونی وجود دارد که تصفیه تکمیلی را بهره بردار باید انجام دهد و از سوی دیگر عده‌ای معتقدند این موضوع حاکمیتی است و دولت باید تصفیه پساب را انجام دهد.
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان اضافه می‌کند: بذر گندم، جو و علوفه را با این پساب به صورت آزمایشی تولید کردیم که برای بذر بار میکروبی وجود نداشت زیرا زمانیکه محصول برداشت می‌شود بیش از ۲۰ روز زیر نور آفتاب است و تابش آن میکروب را از بین می‌برد و آلودگی پوشش روی سطح گندم برطرف می‌شود، بذر گندم مشکلی ندارد.
ملاحسینی خاطرنشان می‌کند: در نتیجه اگر کشاورزی در شرایط موجود بخواهد با پساب آبیاری کند درخواست خود را به اداره کشاورزی باید ارائه دهد، محدوده اراضی و آب، خاک و گیاه پایش شود و پس از اجرای کشت پایلوت برای تولید بذر به این شیوه اقدام کند؛ این موضوع برای اجرا در برخوار در فرمانداری و استانداری مطرح شده و در حال بررسی است.
وی با بیان اینکه استفاده از پساب تصفیه خانه‌های اصفهان برای تولید نهال نیز توصیه نمی‌شود، می‌گوید: با توجه به اینکه احتمال تماس بهره بردار با نهال و انتقال آلودگی به او وجود دارد، نمی‌توان این پساب را برای تولید نهال استفاده کرد.
نمی‌توان از این منبع آب پایدار چشم پوشید
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان معتقد است در شرایطی که این استان و کلانشهر به دلیل تخلیه آبخوان‌ها براثر برداشت‌های بی رویه دچار بحران فرونشست شده و از سوی دیگر با کشت نشدن اراضی شرق، خاک از بین رفته و کانون‌های ریزگرد شکل می‌گیرد یا تغییر کاربری اراضی، همه و همه منابع اصفهان را به تاراج می‌دهد، پساب به عنوان منبع آبی پایدارمی تواند گره گشای این مشکلات باشد.
ملاحسینی می‌افزاید: میزان پساب فاضلاب استان سالانه بیش از ۳۰۰ میلیون مترمکعب است. از این منبع آب نمی‌توان چشم پوشید زیرا این منبع پایدار یک هدف‌گذاری گلوبال (جهانی) است و در استان نیز بهترین راهکار تصفیه تکمیلی پساب است
اکنون برخی بهره برداران (کشاورزان) برخوار می‌گویند ما اگر صاحب این آب باشیم خودمان تصفیه تکمیلی آن را انجام خواهیم داد از سوی دیگر سازمان آب نیز می‌گوید به صنعت اختصاص دهد؛ از این رو به نظر می‌رسد که برای موضوع تخصیص پساب نیازمند تصمیم‌گیری حاکمیتی است، تصمیمی که همه جوانب و مشکلات استان را در نظر گیرد
وی با بیان اینکه این منبع آب نباید از کشاورزی به صنعت برسد، اضافه می‌کند: اکنون برخی بهره برداران (کشاورزان) برخوار می‌گویند ما اگر صاحب این آب باشیم خودمان تصفیه تکمیلی آن را انجام خواهیم داد از سوی دیگر سازمان آب نیز می‌گوید به صنعت اختصاص دهد؛ از این رو به نظر می‌رسد که برای موضوع تخصیص پساب نیازمند تصمیم‌گیری حاکمیتی است، تصمیمی که همه جوانب و مشکلات استان را در نظر گیرد. تا کجا می‌خواهیم صنعت را در اصفهان گسترش دهیم در حالی که این خطه دیگر نه هوا دارد، نه آب و زمین نیز فرونشسته و شاهد جولان ریزگردها هستیم و دیگر امنیتی برای زندگی کردن در اصفهان نیست.
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان می‌افزاید: کشاورزان می‌توانند تعاونی تشکیل دهند پساب را به عنوان منبع پایدار به آنان واگذار کنیم زیرا راغب به خریداری این آب هستند و از طرفی دولت و دستگاه‌های متولی بر فرآیند استفاده از آن نظارت و کنترل کنند.
به گزارش مهر، در شرایطی که هنوز تصفیه خانه‌های فاضلاب اصفهان امکان تصفیه تکمیلی پساب فاضلاب را ندارند و بار میکروبی پساب‌ها بهداشت و سلامت عموم جامعه را تهدید می‌کند ضروری به نظر می‌رسد که ضمن انجام مطالعات جامع و دقیق‌تر نسبت به اثرات مصرف محصولات آبیاری شده با پساب، راهکار علاج بخشی منابع آب زیرزمینی با تزریق پساب برای کنترل دامنه فرونشست زمین در اصفهان از هم اکنون مد نظر باشد که قطره قطره آن نجات بخش تمدن این دیار از قهقرای توسعه ناپایدار است.