خبرگزاری مهر - گروه استانها: ایران با ۲۸ رودخانه مرزی به طول بیش از ۱۹ هزار کیلومتر سهم ناچیزی از حقابه آب‌های مرزی دارد و در سال‌های اخیر این حقابه ناچیز توسط کشورهای همسایه هم نادیده گرفته‌شده است.
یکی از منابع مهم برای کشورها بهره‌مندی از حقابه آب‌های مرزی است، موضوعی که طی سال‌های اخیر مورد غفلت و بی‌توجهی مسئولان کشور قرارگرفته است. ایران نیز که بخش بزرگی از مساحت سرزمینی آن مناطق بیابانی و نیمه بیابانی را شامل می‌شود، از این قاعده مستثنی نبوده است به‌طوری‌که اختلاف بر سر بهره‌برداری، تعیین حقابه یا تعیین حدود مرزی (تعیین حاکمیت) رودخانه‌های مرزی آن، یکی از اختلافات مهم این کشور با همسایگان خود در ۱۰۰ ساله اخیر بوده است.
اقدام ترکیه، انفعال ایران
با توجه به قوانین نه‌تنها دولت‌ها از متوقف کردن یا تغییر مسیر آب رودخانه‌ای که از خاک آن‌ها می‌گذرد و وارد خاک دولت دیگری می‌شود، بازداشته می‌شوند بلکه استفاده از آب‌های این رودخانه‌ها به‌نحوی‌که موجب زیان دولت هم‌جوار آن‌ها شود یا مانع استفاده مناسب آن دولت از آب‌های آن قسمت از رودخانه - که در اراضی آن جریان دارد - شود نیز ممنوع است.
اما در این میان اوضاع در مورد کشور ترکیه متفاوت است، از سال ۱۹۳۶ ترکیه تصمیم گرفت آب‌هایش را ریخت‌وپاش نکند. این تصمیم سنگین بدان معنا بود که تمام رودها و آب‌هایی که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند، نصیب همسایگان نشوند؛ بلکه خود ترکیه استفاده‌کننده آن آب‌ها باشد.
این تصمیم ترکیه، Guneydogu Anadolu Projesi یا طرح آناتولی جنوب شرقی نام گرفت که به اختصار آن را GAP نیز می‌نامند. این طرح خودمحورانه ترکیه برای آن است که با سدسازی‌های مختلف و متعدد بر روی رودخانه‌های ترکیه بدون درنظرگرفتن حقابه کشورهای دیگر، آب‌های دجله و فرات را که از این کشور سرچشمه می‌گیرند خود استفاده کنند.
«گاپ»، طرحی عمرانی است که بر پایه آن دولت ترکیه در نظر دارد مجموعه‌ای از سد و نیروگاه برقابی را بر بخش بالایی رودخانه‌های دجله و فرات که از کوه‌های آناتولی مرکزی سرچشمه می‌گیرند و از جنوب شرقی آن کشور به سوی سوریه و عراق روان می‌شوند، بسازد.
سدهایی که پشت هم افتتاح می‌شوند!
دولت ترکیه مدعی است که در چارچوب این طرح، نه تنها برق و آب برای توسعهٔ کشاورزی تأمین شده و سیلاب‌ها کنترل خواهند شد، بلکه امکانات بسیاری مانند جاده، راه آهن، فرودگاه، جاذبه گردشگری، کارخانه، بیمارستان، مدرسه و امکانات نوین برای مردم این کشور فراهم می‌شود و از مهاجرت مردم نیز جلوگیری خواهد شد.
دولت ترکیه، برای اجرای کامل این طرح ۳۰ سال زمان و ۳۲ میلیارد دلار پول در نظر گرفته است. در این طرح، ۱۴ سد بر روی فرات، ۸ سد بر دجله و سرجمع ۱۹ نیروگاه برقابی ساخته خواهد شد. پس از تکمیل، این طرح قرار است ۷.۱ میلیون هکتار زمین کشاورزی را آبیاری و سالانه ۵۵ میلیارد کیلووات-ساعت برق تولید کند.
نخستین سازه بزرگ که در این طرح ساخته شد، سد آتاتورک بود که در سال ۱۹۹۲ تکمیل شد. پس از آن ترکیه سد «ایلیسو» را بر روی رود دجله هم به بهره برداری رساند و با این کار از ورود ۵۶ درصد منابع آب دجله به خاک عراق جلوگیری کرد که این روزها شاهد برخی تبعات زیست‌محیطی آن هستیم.
دجله مستقیماً از ترکیه وارد عراق می‌شود و عراق را آبیاری می‌کند و سرانجام به تالاب هورالعظیم می‌رسد. با بهره برداری از «ایلیسو» باید منتظر مرگ قریب‌الوقوع تالاب هورالعظیم و یک فاجعه بزرگ زیست‌محیطی در منطقه باشیم.
اما طرح گاپ و سد ایلیسو نه‌تنها عراق و جنوب ایران، بلکه شمال و شمال‌غربی آن را نیز به صورت جدی و بحرانی تهدید می‌کند.
گرد و غبار حاصل اجرای طرح گاپ در منطقه!
احمد فاخری‌فرد، عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز و محقق طرح گاپ ترکیه، معتقد است: دریاچه‌ای که سد، آن را به وجود خواهد آورد، ممکن است نکات مثبتی نیز داشته باشد اما از طرفی هم دلایلی داریم که بر اساس آن‌ها، احتمال زیاد دارد ارس نیز از بحران زیست محیطی که این سدها در منطقه مخصوصاً در عراق به وجود می‌آورد، در امان نباشد.
وی با بیان اینکه بیشترین ضرر ما به واسطه تاثیرات غیرمستقیم این سدها خواهد بود، تاکید می‌کند: در اینکه این طرح در منطقه تحولات زیست محیطی به وجود خواهد آورد شکی نیست و مهم‌ترین تهدیدها را می‌توان گرد و غبار عنوان کرد.
وی عنوان می‌کند: این طرح ترکیه حقابه‌های ما را نادیده می‌گیرد و همین ممکن است اثرات و عواقب ناخوشایندی به همراه داشته باشد.
در سال‌های اخیر احداث سدهای پی‌درپی بدون رعایت حقابه از سوی برخی کشورهای مرزی به چالش اساسی در کشور تبدیل‌شده، موضوعی که نشان می‌دهد مسئولان کشور به‌صورت جدی و قانونی تاکنون با آن مواجهه نداشته‌اند و اثرات این سدسازی که منجر به ایجاد کانون‌های گردوغبار می‌شود، در استان‌های شمال غربی نظیر آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی نیز در آینده قابل‌مشاهده است.
عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی در خصوص عدم رعایت حقابه مرزی ایران توسط کشورهای همسایه به خبرنگار مهر گفت: همه کشورها، از آب‌های مرزی حقابه کشاورزی و زیست‌محیطی دارند و این موضوع جدی برای تمامی کشورها تلقی می‌شود.
سد «ایسلیو» تالاب هورالعظیم را خشک می‌کند
جلال محمود زاده با بیان اینکه در سال‌های اخیر برخی کشورها حقابه ایران از آب‌های مرزی را رعایت نمی‌کنند، افزود: در سال‌های اخیر کشور ترکیه اقدام به احداث سدهای متعدد بر رودخانه‌های مرزی بدون رعایت حقابه کشورهای همسایه ازجمله ایران، عراق و سوریه کرده که این امر اثرات مخربی بر محیط‌زیست، کشاورزی و حتی معیشت مردم این کشورها دارد.
وی با اشاره به احداث سد «ایسلیو» توسط کشور ترکیه بر روی رودخانه مرزی منطقه عراق و سوریه عنوان کرد: در آینده نزدیک این سد ۷۰ درصد آب تالاب هورالعظیم را خشک و موجب ایجاد اثرات تخریبی زیست‌محیطی در کشور به‌خصوص ایجاد گردوغبار در کشورهای ایران و عراق می‌شود.
نماینده مردم مهاباد در مجلس شورای اسلامی همچنین احداث سد «کارا کورت» بر روی رودخانه مرزی ارس را مورداشاره قرار داد و اضافه کرد: این سد چهار برابر سد کرخه است و نزدیک به ۶۰ الی ۷۰ درصد ورودی رودخانه ارس را کاهش می‌دهد.
محمودزاده گفت: متأسفانه پروژه‌های سدسازی غیرقانونی و بدون توجه به معاهدات بین‌المللی ترکیه در آینده باعث کاهش شدید ذخیره آب سدهای ارس، خداآفرین و قیز قلعه سی شده و در نتیجه دشت‌های وسیع و حاصلخیز در استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل نظیر پارس‌آباد، مغان و دشت اردبیل با کمبود شدید منابع آب مواجه خواهند شد. همچنین امنیت غذایی، محیط‌زیست و به‌طور کل اکوسیستم حوضه رودخانه ارس دچار صدمه خواهد شد.
مسئولان وزارت امور خارجه پیگیر باشند!
عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه کشورها حق دارند به‌اندازه عرف بین‌الملل از آب‌های مرزی حوزه خود بهره‌مند شوند، افزود: نادیده گرفتن این حق از سوی کشورهای همسایه تهدید جدی بر محیط‌زیست، کشاورزی و زندگی مردم منطقه است و موجب مهاجرت روستاهای مناطق مرزی می‌شود.
محمود زاده تأکید کرد: لازمه جلوگیری از تهدیدات زیست‌محیطی این است مسئولان وزارت امور خارجه این موضوع را از طریق نهادهای نظارتی و بین‌المللی باید پیگیری کنند، چراکه در این زمینه پروتکل‌های متعددی وجود دارد و عدم پیگیری در آینده تأثیرات سویی در کشور به دنبال دارد.
وی ادامه داد: احداث سد بر روی رودخانه‌های مرزی توسط کشورهای همسایه به‌خصوص ترکیه نه‌تنها اثرات مخرب زیست‌محیطی بر کشورهای همسایه دارد بلکه خود مردم ترکیه نیز در آینده با مشکلات زیست‌محیطی ازجمله گردوغبار مواجه بوده و این روند بر زیست محیط، معیشت و کشاورزی استان‌های مرزی ترکیه نیز تأثیر مخربی خواهد داشت.
بنابراین گزارش، نابودی بیش از شش و نیم میلیون هکتار از اراضی کشاورزی عراق، سوریه، ایجاد کانون‌های فرسایش بادی و تولید گردوخاک، خشکی عراق و گردوغبار برخاسته از این کشور بر روی ایران آسیب‌های جبران‌ناپذیری است که دولت ترکیه با سدسازی و بی‌توجهی به منافع کشورهای حوزه دجله و فرات عامل آن شده است.
سد ترکیه سه برابر بزرگترین سد ایران!
سد ایلیسو گنجایش ۴۳ میلیارد مترمکعب آب یعنی سه برابر سد کرخه (بزرگترین سد ایران) دارد و پس از سد آتاتُرک دومین سد بزرگ ترکیه محسوب می‌شود و دولت آنکارا امید دارد که بتواند با استفاده از آن ۱۲۰۰ مگاوات برق تولید کند.
این سد در ۶۵ کیلومتری مرز عراق و با طول ۱۸۲۰ متر و به ارتفاع ۱۳۵ متر بزرگترین سدی است که بر روی رود دجله ساخته‌شده و عرض آن در قله ۱۵ متر و در پایه آن ۶۱۰ متر است و حوضچه پشت سد آن ۳۰۰ کیلومترمربع است.
بیشترین اثرات سدسازی ترکیه روی ایران خواهد بود
به گفته کارشناسان همچنین کشور ترکیه با بهره‌برداری از سد «کاراکورت» و سدهای در دست برنامه‌ریزی خود به نام‌های «سویملز» و «توزلوجا» بر روی رودخانه ارس می‌تواند تأثیرات جدی بر روی میزان آب رودخانه ارس و کشورهای ارمنستان خصوصاً جلگه ایروان، آذربایجان و به‌ویژه ایران داشته باشد.
مسلماً بیشترین اثرات این سدسازی‌ها بر روی کشور ما خواهد بود. زیرا حجم ذخیره آب در سدهای ارس و خداآفرین و قیز قلعه سی که مصارف کشاورزی مناطق حاصلخیز کشور را بر عهده‌دارند به‌شدت کاهش خواهد یافت ازاین‌رو دشت‌های وسیع و حاصلخیز استان‌های شمال غربی یعنی آذربایجان شرقی و اردبیل نظیر پارس‌آباد، مغان و دشت اردبیل در آینده نزدیک با کمبود شدید منابع آب مواجه خواهند شد. ضمناً امنیت غذایی، محیط‌زیست و کلاً اکوسیستم حوضه رودخانه ارس دچار صدمه خواهد شد.
سدهای ترکیه دو راه پیش روی ما می‌گذارند: دخالت و دفاع از حقوقی که در معرض نادیده گرفته شدن است و دیگری هم انتظار و تجربه. البته به نظر می‌رسد بارها در چنین شرایطی راه دوم را انتخاب کرده و منتظر مانده‌ایم تا بعد از تمام کار تصمیم‌هایی اتخاذ کنیم و نتیجه‌هایش را می‌بینیم که جای‌جای نقشه ایران به رنگ خشکی و مردگی در آمده است؛ ارومیه، زاینده‌رود، قوری‌گل، گردوغبارهای غرب و جنوب و...
شاید دلیل اینکه همیشه بعد از به بار آمدن فاجعه مسئولان به فکر جبران می‌افتند، این است که همیشه مردم اثرات فاجعه را می‌بینند و سپس مسئولان را مورد پرسش قرار می‌دهند.
اگر رسانه‌ها به‌عنوان نمایندگان افکار عمومی هوشیارتر عمل کنند و اثرات و تبعات طرح‌هایی مثل طرح گاپ را موردبررسی قرار داده و به مردم ارائه کنند، مسئولان نیز پیگیر ماجرا خواهند شد.