خبرگزاری مهر - گروه استانها- سکینه اسمی: سال‌های نه چندان دور، آذربایجان غربی به عنوان استانی با ظرفیت‌های آبی قابل توجه در کشور به شمار می‌رفت و نام «استان پربارش و پرآب» کشور را البته پس از استان‌های شمالی، یدک می‌کشید که اما این موضوع امروز به دلیل تخلیه آب‌های زیرزمینی، توسعه بی رویه اراضی کشاورزی، ایجاد هزاران حلقه چاه غیرمجاز و مدیریت غیراصولی منابع آبی تا حدود زیادی رنگ باخته و استان را در معرض بحران و تنش آبی قرار داده است.
بارش‌های بسیار کم و غیرقابل مقایسه با سال‌های پیشین، بارش‌های برفی بسیار محدود در فصل زمستان و کاهش قابل توجه منابع برفی در استان و همچنین وضعیت نامناسب منابع آبی سطحی و زیرزمینی از یک طرف و همچنین استفاده بیش از حد از این منابع به ویژه در حوزه کشاورزی موجب شده تا این استان نتواند مثل سال‌های گذشته، استانی پرآب تلقی شود.
بارش‌های بسیار کم و غیرقابل مقایسه با سال‌های پیشین، بارش‌های برفی بسیار محدود در فصل زمستان و کاهش قابل توجه منابع برفی در استان و همچنین وضعیت نامناسب منابع آبی سطحی و زیرزمینی از یک طرف و همچنین استفاده بیش از حد از این منابع به ویژه در حوزه کشاورزی موجب شده تا این استان نتواند مثل سال‌های گذشته، استانی پرآب تلقی شود طبق آماری که از سوی شرکت آب منطقه‌ای ارائه شده، در استان ما ۳ حوضه آبریز تعریف شده است که امسال به ترتیب از شمال به جنوب در حوضه آبریز ارس کاهش ۱۸ درصدی و در حوضه دریاچه ارومیه کاهش ۶ درصدی نزولات آسمانی را شاهد بودیم.
علاوه بر آن، وضعیت سدهای آذربایجان غربی نیز طبق برآوردهای صورت گرفته، در وضعیت مناسبی قرار ندارند و شاید تنها بتوان آن را برای شرب شهروندان ذخیره دانست و نباید توقعی بیش از آن، از این منابع آب سطحی داشت.
در استان آذربایجان غربی نزدیک به ۱۲۰ هزار هکتار زمین کشاورزی داریم که ۱۳۰ هزار هکتار این اراضی کشاورزی در حال کشت و بهره برداری هستند و با توجه به میزان آب مصرفی در بخش شرب و صنعت در کنار آب کشاورزی سالانه حدود چهار میلیارد مترمکعب آب در این بخش‌ها مصرف می‌شود که برابر با منابع آبی یک سال استان است.
آذربایجان غربی یکی از استان‌های سرد در کشور به شمار می‌رود که یکی از مهمترین ظرفیت‌های آبی آن را می‌توان بارش برف‌های سنگین به ویژه در اواخر پاییز و ۲ ماه ابتدایی زمستان دانست که امسال در این خصوص نیز آمارهای خوبی در دسترس نیست.
انتظار کارشناسان این بود که پس از یک دوره کاهشی بارش‌ها در آذربایجان غربی، در سال آبی تازه آغاز شده شاهد افزایش بارش‌ها باشیم ولی پیش بینی‌های هواشناسی چیزی غیر از این به ما می‌گوید.
بر اساس اعلام آب منطقه‌ای آذربایجان غربی از ابتدای سال آبی امسال در مقایسه با درازمدت در استان ۶.۸ درصد، در حوزه ارس ۱۸.۹ و در حوزه دریاچه ارومیه نیز ۵.۹ درصد کاهش بارندگی داریم که بیانگر کاهش بارش‌ها و سال آبی کم بارش در استان هستیم.
در کنار کاهش بارندگی، مدیریت ناصحیح منابع آبی موجب خالی شدن سفره آب‌های زیرزمینی و همچنین معضلی به نام فرونشست زمین می‌شود که نشان دهنده مشکل کم آبی و آثار خشکسالی در استان است، بنا به اعلام شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی هرسال ۳۲ میلیون مترمکعب کسری آبخوان و اضافه برداشت از چاه‌های مجاز و غیرمجاز در استان اتفاق می‌افتد که این امر خطر فرونشست زمین را تشدید می‌کند.
آذربایجان غربی این استان ۲۳ محدوده مطالعاتی حوزه آب دارد که از این تعداد، ۱۶ محدوده ممنوعه بوده و هفت منطقه آزاد است. در کل استان برداشت آب از منابع زیرزمینی، کیفیت آب را پایین آورده است و این هم به خاطر کاهش سهم بخش کشاورزی از آب‌های سدهاست.
این در حالی است که می‌توان با اصلاح الگوی کشت و کاهش سطح زیر کشت محصولات پرآب بر در کنار سایر اقدامات نظیر هوشمندسازی کنتورها و تجهیز اراضی به آبیاری نوین در کنار اقدامات رسانه‌ای در جهت آگاه سازی کشاورزان، نیازهای آبی این بخش را کاهش داد و در آن صرفه جویی کرد.
آب‌های زیرزمینی و سطحی آذربایجان غربی در وضعیت بحرانی قرار دارند
عضو هیئت علمی دانشگاه ارومیه در خصوص وضعیت کم آبی و بحران خشکسالی آذربایجان غربی گفت: موضوع کم آبی و خشکسالی در استان و سایر مناطق کشور از ۴ دیدگاه هواشناسی، هیدرولوژیکی، و از دیدگاه اقتصادی و اجتماعی قابل بررسی است.
کیوان خلیلی در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه وقتی در یک بازه زمانی میزان نزولات آسمانی کاهش یابد چند ماه بعد خشکسالی هیدرولوژیکی یعنی کاهش ذخایر سدها، آب رودخانه و … اتفاق افتاده و پس از آن بحران‌های اقتصادی و فرهنگی نمایان می‌شود، افزود: هر چند یکی از دلایل مهم این موضوع تغییر اقلیم و گرمایش جهانی است اما مدیریت نامناسب منابع آبی در کشور ما به خصوص برخی مناطق موجب بروز وضعیت بحرانی شده است.
وی با بیان اینکه هم اکنون میانگین برداشت آب‌های زیرزمینی در آذربایجان غربی بالای ۸۰ درصد و بیش از استاندارد جهانی است، افزود: متأسفانه این وضعیت استان را در شرایط بحرانی قرار داده و برای جبران این کمبود قرن‌ها و سال‌های زیادی زمان لازم است که کمبود آب‌های زیرزمینی جبران شود.
هم اکنون میانگین برداشت آب‌های زیرزمینی در آذربایجان غربی بالای ۸۰ درصد و بیش از استاندارد جهانی است مدیریت کارگروه ممنوعیت توسعه اراضی ستاد احیای دریاچه ارومیه مستقر در دانشگاه ارومیه با تاکید بر اینکه شرایط تا حدی بحرانی است که اگر چند سال پشت سرهم میزان بارش‌ها بالاتر از میانگین باشد هم چاره ساز نخواهد بود، گفت: در دو حوزه مهم آبی آذربایجان غربی حوزه آبریز ارس در شمال و حوزه آبریز دریاچه ارومیه متأسفانه اثرات نامناسب مدیریتی بیش از سایر بخش‌های استان نمود بیشتری دارد.
عضو هیئت علمی دانشگاه ارومیه با انتقاد شدید از مدیریت نامناسب منابع آبی استان به خصوص در حوزه آبی دریاچه ارومیه اظهار کرد: در کنار اثرات کاهش بارندگی به دلیل تخلیه آب‌های زیرزمینی و وضعیت نامناسب آب‌های سطحی تمام اقدامات برای احیای دریاچه ارومیه در پی مدیریت ناصحیح منابع آبی تأثیر معکوس داشته است.
خلیلی با بیان اینکه وضعیت بیمار دریاچه ارومیه در سایه مدیریت ناصحیح منابع آبی و توسعه بی رویه اراضی کشاورزی امروز به وضعیت بحرانی درآمده و سال‌ها زمان می‌برد این وضعیت بهبود یابد.
توسعه بی رویه اراضی کشاورزی در آذربایجان غربی مدیریت شود
وی با اشاره به اینکه در پی تخلیه آب‌های زیرزمینی و کاهش بارندگی و نیز وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه به جای کنترل توسعه بی رویه اراضی کشاورزی برعکس در این سال‌ها اراضی کشاورزی استان بی رویه توسعه یافته و متأسفانه این روند همچنان نیز ادامه دارد.
خلیلی با تاکید بر اینکه نه تنها توسعه اراضی کشاورزی در استان متوقف نشده است بلکه در کنار توسعه بی رویه اراضی کشاورزی شاهد تبدیل اراضی دیم استان به آبی و تبدیل اراضی زراعی به باغات بودیم که این روند مشکل کم آبی در استان را شدت بخشیده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه ارومیه با بیان اینکه ۹۰ درصد آب آذربایجان غربی در بخش کشاورزی صرف می‌شود، گفت: از سال ۹۳ تاکنون با تشدید وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه توسعه اراضی کشاورزی و کشت و زر در استان متوقف نشده بلکه توسعه غیراصولی نیز یافته است و در برخی مناطق توسعه اراضی تا ۶۰ درصد نیز افزایش داشته است.
وی تهدید زیست محیطی در بخش پوشش گیاهی و جانوری، ریزگردهای نمکی به همراه اثرات مخرب گردو غبار کشورهای همسایه، تهدید سلامت و بهداشت مردم منطقه، آلودگی و شور شدن آب در برخی روستاهای اطراف دریاچه ارومیه را از اثرات کم آبی و تشدید تنش آبی در استان آذربایجان غربی اضافه کرد.
| حوزه | راهکار |
| کشاورزی | کنترل توسعه بی رویه اراضی کشاورزی و باغات |
| کشاورزی | مکانیزاسیون کشاورزی |
| کشاورزی | تغییر الگوی کشت |
| کشاورزی | کنترل برداشت از آب‌های زیر زمینی |
عضو هیئت علمی دانشگاه ارومیه با اشاره به اینکه دولت در سال ۹۴ طرح را مصوب کرد که توسعه اراضی کشاورزی، تبدیل اراضی زراعی به باغی، تبدیل اراضی ملی به کشاورزی و هر اقدامی که منجر به برداشت غیرقانونی و بی رویه آب شود در حوزه آبریز دریاچه ارومیه ممنوع شود، گفت: وزارت خانه‌های نیرو و جهاد نیز ملزم به اجرای این طرح بودند در حالی که تاکنون هیچ اقدام مؤثری در این زمینه انجام نگرفته است.
خلیلی با بیان اینکه وقتی همه افرادی که در زمینه اجرای این مصوبه منافع خود را دارند از کارشناس تا مسئول، کشاورز و … هیچ عزم و اراده‌ای برای مدیریت منابع آبی و توسعه بی رویه کشاورزی در استان و ارومیه وجود نخواهد داشت، افزود: به دلیل منفعت شخصی افراد در این زمینه با تخلیه آب‌های زیرزمینی در این حوزه اقدام به خودزنی می‌کنیم و تبعات آن قرن‌ها طول خواهد کشید تا مدیریت شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه ارومیه با بیان اینکه کنترلی روی مصرف آب در بخش کشاورزی و نیز صیانت از منابع آب‌های زیرزمینی استان صورت نمی‌گیرد، گفت: تا زمانی که راهکارهای قانونی به صورت جدی در استان اجرا نشود تنش آبی استان نه تنها مدیریت نشده بلکه تشدید می‌شود.
وی مدیریت الگوی کشت در استان، جلوگیری از توسعه بی رویه اراضی کشاورزی، ممانعت از تبدیل اراضی دیمی به آبی و صیانت از آب‌های زیرزمینی و مدیریت منابع آبی را از راهکارهای اساسی برای جلوگیری از معضل کم آبی در استان برشمرد.
برداشت غیرمجاز بیش از یک میلیارد مترمکعب از آب‌های زیرزمینی آذربایجان غربی
رئیس پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه در دانشگاه ارومیه نیز در خصوص وضعیت منابع آبی استان به خبرنگار مهر گفت: ما در آذربایجان غربی و حتی در کشور در اقلیم نیمه خشک زندگی می‌کنیم و آب به عنوان یک موضوع حیاتی و غیرقابل جایگزین به شمار می‌رود متأسفانه در سال‌های اخیر با دستکاری در طبیعت و عدم مدیریت صحیح منابع آبی شرایط را به حالت بحرانی درآورده‌ایم.
کامران زینال زاده کشت بی رویه محصولات کشاورزی، ایجاد چاه‌های غیرمجاز و مجاز بیش از طرفیت آب‌های زیرزمینی را از مهمترین دلایل کم آبی در آذربایجان غربی برشمرد و گفت: ریزگردها، اثرات مخرب زیست محیطی، خشک شدن تالاب‌ها و مشکلات موجود در بخش کشاورزی بخش ظاهری این بحران است متأسفانه فاجعه اصلی از بین رفتن ذخایر آب‌های زیرزمینی است که در سال‌های آتی اثرات مخرب آن بیشتر از امروز مشهود خواهد بود.
ریزگردها، اثرات مخرب زیست محیطی، خشک شدن تالاب‌ها و مشکلات موجود در بخش کشاورزی بخش ظاهری این بحران است متأسفانه فاجعه اصلی از بین رفتن ذخایر آب‌های زیرزمینی است که در سال‌های آتی اثرات مخرب آن بیشتر از امروز مشهود خواهد بود وی در ۱۵ سال اخیر هر چه می‌توانیم در سه استان حوزه آبریز دریاچه ارومیه با توسعه نامناسب اراضی کشاورزی، برداشت بی رویه آب‌های زیرزمینی و مدیریت ناصحیح منابع آبی منابع آبی را هدر داده و وضعیت دریاچه ارومیه را بحرانی کردیم، گفت: بیش از یک میلیارد مترمکعب از آب‌های زیرزمینی برداشت غیرمجاز انجام گرفته و امروز همه می‌دانند برای احیای ذخایر آب‌های زیرزمینی سال‌ها و حتی قرن‌های زیادی زمان نیاز است.
زینال زاده با بیان اینکه امروز بیشتر دشت‌های آذربایجان غربی ممنوعه هستند، افزود: این در حالی است که در بخش کشاورزی نیز نتوانسته‌ایم تاکنون ارزش افزوده و محصولات اقتصادی تولید و به بازار عرضه کنیم متأسفانه هم منابع آبی هدر رفته و هم با کشاورزی سنتی نتوانسته‌ایم از منابع آبی با صرفه اقتصادی مناسب استفاده کنیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه ارومیه با اشاره به اینکه در سایه بی تدبیری و عدم مدیریت صحیح منابع آبی شاهد توسعه بی رویه در بخش کشاورزی آذربایجان غربی هستیم، گفت: برای برون رفت از بحران کم آبی باید ابتدا انقلاب فکری و بعد انقلاب در رویه‌ها و اقدامات ایجاد شود.
زینال زاده با بیان اینکه اگر از کلمه انقلاب استفاده می‌شود برای اینکه وضعیت موجود فاجعه بار بود و سفره‌های زیرزمینی استان خالی شده‌اند، عنوان کرد: با ادامه روند فعلی اگر چاره اندیشی اساسی نشود نه تنها در حوزه زیست محیط و بخش کشاورزی با مشکل کم آبی مواجه خواهیم شد بلکه امروز بسیاری از سکونتگاه‌ها در استان با مشکل آب شرب نیز مواجه هستند.
عضو هیئت علمی دانشگاه ارومیه تغییر الگوی کشت، کشت گلخانه‌ای، استفاده از تکنولوژی و مکانیزاسیون به همراه آبیاری مدرن در بخش کشاورزی را از راهکارهای مدیریت منابع آبی در استان نام برد و گفت: باید از الگوهای موجود در برخی کشورها که اراضی کوچک‌تری نسبت به ما داشته اما عملکرد بسیار مطلوبی در واحد سطح دارند نیز بهره ببریم.
زینال زاده یکی دیگر از راهکارهای اساسی برای مدیریت منابع آبی در استان را تغییر نحوه فکر و مدیریت در بین تصمیم گیران استان برشمرد و گفت: نباید به موضوع آب با دید سیاسی نگاه شود، در یک مقطع زمانی با رهاسازی آب نمی‌توان همه تبعات منفی مدیریت ناصحیح منابع آبی را جبران کرد.
طرح آبیاری مدرن در آذربایجان غربی به درستی اجرا نشد
عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی نیز در خصوص وضعیت منابع آبی استان گفت: از مهمترین دلایل تنش آبی در آذربایجان غربی علاوه بر مصرف نادرست منابع آبی مصرف بیش از ۹۰ درصدی بخش کشاورزی نقش مهمی در این زمینه داشته است.
جلال محمودزاده در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه با توجه به تأثیرات تنش آبی در وضعیت کشاورزی و دریاچه ارومیه گفت: قرار بود برای حل این مشکل طرح آبیاری مدرن در اراضی کشاورزی از سال ۹۳ با شدت و قوت بیشتری اجرا شود که متأسفانه این طرح تاکنون در استان موفق نبوده و به درستی اجرا نشده است.
قرار بود برای حل این مشکل طرح آبیاری مدرن در اراضی کشاورزی از سال ۹۳ با شدت و قوت بیشتری اجرا شود که متأسفانه این طرح تاکنون در استان موفق نبوده و به درستی اجرا نشده است نماینده مردم مهاباد در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه قرار بود به دلیل بالا بودن میزان اراضی کشاورزی استان در حوزه دریاچه ارومیه طرح آبیاری تحت فشار با اختصاص هزینه کرد بیشتر نسبت به سایر استان‌های حوزه آبریز اجرا شود، گفت: در این سال‌ها با فشارهای مضاعف در بخش صنعت، شرب و کشاورزی طرح آبیاری تحت فشار به درستی اجرا نشده و موجب کاهش آب در بخش‌های مختلف و بروز مشکلات اساسی در این بخش شده است.
محمود زاده با تاکید بر اینکه اگر طرح آبیاری تحت فشار در استان اجرا نشود، الگوی کشت تغییر نیابد در سال‌های آتی بحران تنش آبی تشدید می‌شود، گفت: در این مدت مصرف بی رویه آب‌های زیرزمینی نیز به این بحران دامن زده است.
وی ادامه داد: بارندگی‌ها در کشور ما به گونه‌ای شده است که در مدت زیادی بارش کم را تجربه می‌کنیم و در مقطع کوتاهی بارش سنگینی را تجربه می‌کنیم که بعضاً منجر به سیل می‌شود، سیل مهاباد در سال گذشته نتیجه ۲۵ میلی متر بارندگی (۲۵ لیتر آب در یک متر مربع) در ۳۰ دقیقه بود، این در حالی است که مهاباد در ۳ ماه گذشته خشک بود و هیچ بارانی را تجربه نکرد. اگر این ۲۵ میلی متر رو در طول یک یا دو ماه تجربه می‌کردیم برای ذخایر آبی و زمین‌های کشاورزی بسیار مفید می‌بود اما این اتفاق نیفتاد.
محمودزاده گفت: هم‌اکنون برخی روستاییان با مشکلات عدیده‌ای از لحاظ تأمین آب شرب سالم مواجه بوده و مجبور به ترک محل زندگی خود و مهاجرت به مناطق شهری شده‌اند و از سوی دیگر این مشکلات، مسئولان را بر آن داشته که برخی سدهای نیمه‌کاره استان را تکمیل کنند تا با این راه بتوانند مسائل مربوط به دسترسی به آب شرب اهالی روستا را حل کنند.
توسعه باغات آذربایجان غربی برای جلوگیری از معضل کم آبی متوقف شود
معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری آذربایجان غربی در خصوص معضل تنش آبی ر استان گفت: این استان با وجود بارش‌های خوب زمستانی، همچنان با کم آبی روبروست و هنوز این مشکل برطرف نشده است.
یاسر رهبردین در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه به دلیل مصرف ۹۰ درصدی آب در بخش کشاورزی نیازمند مدیریت منابع آبی در این حوزه هستیم، افزود: ناچار هستیم تا کشاورزی استان را به سمت الگوی کشت کم آب طلب سوق دهیم و این امر باید از هم اکنون برنامه ریزی شود.
ناچار هستیم تا کشاورزی آذربایجان غربی را به سمت الگوی کشت کم آب طلب سوق دهیم و این امر باید از هم اکنون برنامه ریزی شود وی با بیان اینکه به طور ویژه در جنوب استان و حوزه سد بوکان باید کشت چغندرقند ممنوع و آب فقط برای گندم، کلزا و غلات مصرف شود، اضافه کرد: ما از طریق قطع برق، کنترل‌های لازم را در خصوص مصرف آب در بخش کشاورزی در این منطقه اعمال می‌کنیم.
معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری آذربایجان غربی بیان کرد: فقط باید برای حفظ باغات موجود تلاش شود و توسعه باغ‌ها نیز باید از دستور کار خارج شود.
رهبردین با اشاره به اینکه باید برای استفاده بهینه از آب در آذربایجان غربی سرمایه گذاری اساسی صورت گیرد، ادامه داد: ۱۳ روش تأمین اعتبار در این خصوص وجود دارد ولی مدیران فقط به اعتبارات استانی توجه دارند و ۱۲ روش دیگر را رها کرده‌اند.
وی با بیان اینکه در شرایط حدی آب و هوایی هستیم، گفت: امسال هم احتمال خشکسالی داریم و باید اقدامات مناسب این وضعیت را در دستور کار قرار دهیم و پیگیر دریافت اعتبارات ویژه در این خصوص از مرکز نیز باشیم.
معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری آذربایجان غربی گفت: یک میلیون و ۸۰۰ هزار نفر در استان با بخش کشاورزی در ارتباط هستند و معیشت آنها از این طریق تأمین می‌شود که این آمار، نشان دهنده لزوم برنامه ریزی دقیق در این حوزه است.
آنچه از اظهارات اساتید دانشگاه و کارشناسان و مسئولان حوزه آب استان آشکار است تنش آبی آذربایجان غربی در کنار مدیریت ناصحیح منابع آبی و تخلیه آب‌های زیرزمینی ارتباط بسیار مستقیمی با مدیریت بخش کشاورزی دارد بخشی که اگر برنامه ریزی اصولی نشود بهداشت، معیشت، سلامت و اقتصاد استانی که روزی دومین استان پرآب کشور به شمار می‌رود را تحت تأثیر و تبعات منفی قرار می‌دهد.