خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: صنعت نشر به‌عنوان یکی از صنایع خلاق و فرهنگ‌بنیان در سطح دنیا مورد توجه است. گسترش همه‌گیری کرونا و به دنبال آن تغییر در نوع مصرف محصولات فرهنگی نگرانی‌هایی نسبت به همه صنایع از جمله صنعت نشر به وجود آورده است. اگرچه بررسی اثر کرونا بر صنعت نشر، نیازمند بررسی چند کشور در وضعیت‌های متفاوت و جمع‌بندی نهایی است اما توجه به وضعیت دو کشور انگلیس و ایالات‌متحده، می‌تواند درک مناسبی به فعالین این حوزه ارائه دهد.
بر اساس پژوهش «مرکز راهبردی فرهنگ و رسانه» با توجه به نظرسنجی آمار اداره کار آمریکا، میزان مطالعه کتاب توسط دهک ده جامعه آمریکایی، ۸.۵ برابر میزان مطالعه کتاب دهک اول درآمدی این کشور است و به‌نوعی کتاب به‌عنوان یک کالای لوکس مطرح است. با توجه به اینکه همه‌گیری بیشتر بر درآمد اقشار ضعیف جامعه اثر داشته و با توجه به اینکه مخاطبین صنعت کتاب عمدتاً افراد با درآمد بالا هستند انتظار می‌رود که کرونا تغییر چندانی درمجموع درآمد صنعت کتاب ایجاد نکرده باشد. در این بخش پس از بررسی مقالات و گزارش‌های مختلف نهادهای معتبر در دو کشور آمریکا و انگلستان، اثر کرونا بر صنعت کتاب در ۳ حوزه فروش کتب چاپی، فروش کتب دیجیتال و خرده‌فروشی آنلاین موردبررسی قرارگرفته است. در ادامه هرکدام از این عناوین به‌طور دقیق‌تر شرح داده خواهد شد.
کاهش فروش کتب چاپی
به نظر می‌رسد یکی از اثرات دوران قرنطینه، کاهش ارزش فروش کتب چاپی است. یکی از مهم‌ترین دلایل این اتفاق، بسته شدن کتاب‌فروشی‌های سطح شهر، در مدت قرنطینه موج اول کرونا یعنی ۶ ماهه ابتدایی سال ۲۰۲۰ است. مطابق گزارش گاردین، فروش ۶ ماهه اول سال ۲۰۲۰ کتب چاپی ناشران بریتانیایی که همزمان با دوره اول قرنطینه همگانی بود، با کاهش ۱۷ درصدی مواجه شد. این در حالی است که در بازه بیان شده، فروش کتب دیجیتال ناشران بریتانیایی افزایش چشم‌گیری داشته است که در بخش بعدی به آن خواهیم پرداخت. نمودار ۱ میزان کاهش فروش کتب چاپی در بازه ۶ ماهه را نشان می‌دهد که از حدود ۱.۳ میلیارد پوند به حدود ۱.۱ میلیارد پوند رسیده است.
نکته قابل توجه این است که طبق گزارش PEW مخاطبین کتاب‌های چاپی ثابت مانده‌اند. این در حالی است که کتب صوتی و الکترونیکی با افزایش مخاطب مواجه شده‌اند. نمودار ۲ آمار مربوط به این موضوع را نشان می‌دهند.
همچنین نمودار ۳ نشان‌دهنده تقسیم‌بندی‌های مختلف مخاطبین کتب صوتی، الکترونیکی و چاپی برای سال ۲۰۲۱ است. طبق این نمودار سنین زیر ۲۹ سال، مخاطبان اصلی کتب صوتی و کتب الکترونیکی هستند. همچنین مطالعه کتاب با افزایش درآمد رابطه مستقیم دارد.
افزایش فروش کتب الکترونیک و کتب صوتی در دوره کرونا
یکی از فرصت‌های ایجادشده در دوره کرونا و مخصوصاً زمان قرنطینه عمومی ابتدای همه‌گیری، گسترش قابل‌توجه کتب دیجیتال به‌صورت صوتی و یا الکترونیک بود. طبق اعلام انجمن ناشران انگلستان، فروش کتب صوتی در این کشور در ۶ ماهه اول سال ۲۰۲۱ با رشد ۷۱ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۹ به رقم قابل‌توجه ۷۶ میلیون پوند رسید. همچنین فروش کتب الکترونیکی با رشد ۱۰ درصدی در ۶ ماهه اول سال ۲۰۲۱ نسبت به ۲۰۱۹ به رقم ۱۳۳ میلیون پوند رسید. این در حالی است که کتب چاپی مصرفی در این کشور در مدت زمان اعلام‌شده تنها ۶ درصد رشد داشته و از ۶۸۷ میلیون پوند به ۷۳۱ میلیون پوند رسید.
کسب سهم حدود ۲۰۹ میلیون پوندی از بازار کتاب انگلستان را می‌توان به‌عنوان یک موفقیت قابل‌توجه برای کتب دیجیتال در نظر گرفت. افزایش فروش کتب صوتی در دوران همه‌گیری با توجه به استفاده کمتر مردم از ماشین و گسترش دورکاری یکی از اتفاقات عجیب بود. طبق گزارش انجمن ناشران کتب صوتی بریتانیا، ۵۵ درصد از شنوندگان بیشتر در خانه کتب صوتی را گوش می‌دهند و تنها ۳۰ درصد در خودرو از آن استفاده می‌کنند. این در حالی است که در سال ۲۰۱۹، حدود ۴۳ درصد در خانه و ۴۱ درصد در خودرو از کتب صوتی استفاده می‌کنند. این موضوع نشان‌دهنده تغییر محل استفاده از کتب صوتی از خودرو به خانه است.
مطابق نظرسنجی‌های صورت گرفته توسط انجمن ناشران صوتی بریتانیا، کتاب صوتی فرصتی برای دور شدن از صفحه نمایش است. ۶۷ درصد از مصرف‌کنندگان کتب صوتی معتقدند یکی از دلایلی که از کتب صوتی لذت می‌برند دور شدن از صفحه نمایش است. همچنین والدین، از کتب صوتی به‌عنوان یکی از سرگرمی‌های کودکانشان استفاده می‌کنند. ۴۹ درصد از والدین اعلام کرده‌اند که کودک زیر ۱۷ سال آن‌ها در سال گذشته از کتاب صوتی استفاده کرده است درحالی‌که این میزان برای سال قبل حدود ۳۵ درصد بوده است.
در ایالات‌متحده نیز فروش کتب صوتی همچنان بیشترین رشد فروش را در میان انواع کتاب‌ها دارد. فروش کتاب صوتی در سال ۲۰۱۹ با رشد ۱۶ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۸ به رقم قابل‌توجه ۱.۲ میلیارد دلار رسیده است این در حالی است که فروش کتب الکترونیک ناشران آمریکایی در سال ۲۰۱۹ با افت ۴ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۸، درآمد ۹۸۳ میلیون دلاری را به ثبت رسانده است. نکته قابل‌توجه، پیشی گرفتن کتب صوتی نسبت به کتب الکترونیکی در ایالات‌متحده است.
همه‌گیری کرونا اما باعث رشد هر دو بخش شد. طبق آمار سایت goodereader ، میزان فروش کتب الکترونیک ناشران آمریکایی در سال ۲۰۲۱ به رقم ۱.۱ میلیارد دلار رسید و فروش کتب صوتی در سال ۲۰۲۰ رقم قابل توجه ۱.۳ میلیارد دلار را تجربه کرد.
نمودار ۵ نیز از جنبه دیگری توقف رشد معنادار کتاب الکترونیک در سال‌های اخیر در آمریکا را نشان می‌دهد. این موضوع می‌تواند دلیل دیگری بر پیشی گرفتن کتب صوتی نسبت به کتب الکترونیکی در ایالات‌متحده باشد.
گسترش فروش خرده‌فروشی‌های آنلاین نسبت به خرده‌فروشی‌های فیزیکی
همه‌گیری باعث افزایش سهم فروش آنلاین کتاب‌ها نسبت به فروش فیزیکی گردید. طبق گزارش انجمن انتشارات آمریکا، مسیر فروش آنلاین کتاب شامل فروش کتب چاپی به صورت آنلاین و فروش کتب دیجیتال در سال ۲۰۲۰ نسبت به ۲۰۱۹ افزایش ۱۹ درصدی را ثبت کرده است و سهم ۳۷ درصدی از کل صنعت نشر را به دست آورده است. این در حالی است که فروش کتاب‌های فیزیکی در این سال نسبت به سال ۲۰۱۹ با کاهش ۱۱ درصدی مواجه شده است و سهم آن از فروش کل صنعت به حدود ۲۰ درصد رسیده است.
اگرچه در مجموع فروش کتاب فیزیکی در آمریکا و انگلستان در دوران پاندمی کاهش پیدا کرده اما مجموع درآمد ناشران در سال ۲۰۲۰ نسبت به ۲۰۱۹ برای هر دو کشور تفاوت چندانی نداشته است. این موضوع نشان‌دهنده مقابله مؤثر صنعت نشر با موضوع کرونا بوده است. به این صورت که ناشران در این دو کشور ابتکاراتی از قبیل سرمایه‌گذاری در ایجاد کتب صوتی و آنلاین، حرکت به سمت خرده‌فروشی آنلاین، بررسی بازار و شناسایی ذائقه مردم در دوران همه‌گیری انجام داده‌اند که موفق به‌مواجهه با امواج مخرب کرونا شدند.
جمع‌بندی
طبق گزارش «مرکز راهبردی فرهنگ و رسانه» همان‌طور که در بخش‌های قبل مشاهده شد در طول همه‌گیری در دو کشور انگلیس و آمریکا، صنعت کتاب با کاهش فروش کتب چاپی، افزایش فروش کتب دیجیتال، رشد قابل‌توجه کتب صوتی و افزایش سهم خرده‌فروشی‌های آنلاین مواجه شد. با این تفاسیر، درآمد کل صنعت کتاب در این دو کشور تغییر چندانی در اوج دوران همه‌گیری نسبت به سال قبل آن (۲۰۲۰ نسبت به ۲۰۱۹) نداشت. حتی برخی آمارها از رشد قابل‌توجه درآمد صنعت کتاب در سال ۲۰۲۱ در این دو کشور گزارش داده‌اند که به فراخور در این گزارش به آن‌ها اشاره شد. بعضی آمارها نیز از افزایش اندازه بازار جهانی صنعت نشر در دوره همه‌گیری خبر می‌دهند. به‌عنوان‌مثال نمودار ۷ برآورد IBISworld از اندازه بازار جهانی صنعت نشر را نشان می‌دهد .
همان‌طور که در این نمودار مشخص است، اندازه بازار جهانی نشر، حدود ۱۱۲ میلیارد دلار تخمین زده شده است که در طول دوران همه‌گیری کرونا روند افزایشی داشته است. این در حالی است که این صنعت قبل از همه‌گیری بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ روند کاهشی را تجربه کرده است.
طبق آنچه در این گزارش نیز عیان است، اگرچه کلیت صنعت نشر در طول دوران همه‌گیری، با بحران مواجه نشده است اما زیربخش‌های مختلف این صنعت با دگرگونی‌های عظیمی مواجه شده‌اند. به‌عنوان‌مثال اگرچه کتاب‌فروشی‌های فیزیکی روبه تعطیلی رفته‌اند و با کاهش درآمد مواجه شده‌اند اما خرده‌فروشی‌های آنلاین، سود سرشاری را کسب کرده‌اند. همچنین انتشاراتی‌های مختلف نیز با نوآوری‌هایی که در طول این مدت انجام داده‌اند از قبیل حرکت به سمت تولید بیشتر کتب دیجیتال از طریق سرمایه‌گذاری بر زیرساخت‌های جدید، توجه به نیاز و ذائقه مخاطب و توجه بیشتر بر خرده‌فروشی آنلاین توانسته‌اند بخشی از ضرر ناشی از کاهش فروش کتب چاپی را جبران کنند.